کمبود آثار پژوهشی درباره روحانیت
حجت الاسلام والمسلمین باقری، رئیس مؤسسه بشری
مؤسسه فرهنگی دین پژوهی «بشری» به اعتبار رسالتی که در حوزه پژوهش و آموزش درباره موضوع روحانیت به مثابه یک نهاد یا یک سازمان یا یک قشر، برای خود قائل است، بررسی مجموعه آثار و کتاب های درباره روحانیت، نقد آنها و بازتحلیل آنها و فراهم کردن زمینه تقدیر و تشکر از صاحبان آثار برتر و فراهم کردن زمینه تحقیقات جامع تر و علمی تر و عمیق تر و تأثیرگزارتر درباره این نهاد مقدس را از سال ها پیش در دستور کار خود قرار داده است. یکی از کارهایی که در حوزه روحانیت شناسی و روحانیت پژوهی در دستور است، شناسایی آثار، گردآوری آنها، تشکیل کتابخانه تخصصی، فراهم کردن سایت ویژه و گزاره مان نگاری از این آثار و تهیه مقالاتی در تحلیل و بررسی و نقد این آثار است که اولین گام در این زمینه به تولید دو اثر، یکی در 800 صفحه و دیگری در 420 صفحه با عنوان «روحانیت، نگرش ها و نگارش ها» منتج شد.
کد : 48816
|
تاریخ : 27/06/1392
در آستانه بیست و دومین سالگرد صدور پیام حضرت امام به حوزه های علمیه و علماء، موسوم به منشور روحانیت، امیدواریم در پرتو رهنمودهای پیشوایان بزرگ و آسمانی بتوانیم جامعه ای انسانی، اخلاقی و دینی بسازیم و زمینه مناسب تری برای تکامل زندگی مادی و معنوی و تعالی روحانی تمامی افراد جامعه فراهم کنیم.
قال رسول‌الله صلی الله علیه و آله وسلم: صنفان من أمتی إذا صلُحا صلُحت الأمة و إذا فسدا فسدة الأمة، العلماء والأمراء. حاملان و عالمان دین همواره به دلیل تأثیر ویژه و منحصر به‌فردی که داشتند، از جایگاه، منزلت و اهمیت بسزایی برخوردار بودند. در جمهوری اسلامی ایران به دلیل جمع شدن مسئولیت سیاسی و اجرایی با مسئولیت دینی و منطبق شدن علماء بر امراء و امراء بر علماء، اهمیت موضوع افزایش پیدا کرده است و از این جهت باید بیش از گذشته مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. بررسی آثار و کتاب ها، مقالات، و پایان نامه هایی که در موضوع روحانیت نوشته شده -که بیشتر به صد سال اخیر و بعد از جریان مشروطیت مربوط است- با شکل و شمایل جدید، نشان می دهد که راه نرفته زیادی پیش روست و کار درخور و قابل اعتنا و جدی آن گونه که بایسته است، صورت نگرفته است.
مؤسسه فرهنگی دین پژوهی «بشری» به اعتبار رسالتی که در حوزه پژوهش و آموزش درباره موضوع روحانیت به مثابه یک نهاد یا یک سازمان یا یک قشر، برای خود قائل است، بررسی مجموعه آثار و کتاب های درباره روحانیت، نقد آنها و بازتحلیل آنها و فراهم کردن زمینه تقدیر و تشکر از صاحبان آثار برتر و فراهم کردن زمینه تحقیقات جامع تر و علمی تر و عمیق تر و تأثیرگزارتر درباره این نهاد مقدس را از سال ها پیش در دستور کار خود قرار داده است. یکی از کارهایی که در حوزه روحانیت شناسی و روحانیت پژوهی در دستور است، شناسایی آثار، گردآوری آنها، تشکیل کتابخانه تخصصی، فراهم کردن سایت ویژه و گزاره مان‌نگاری از این آثار و تهیه مقالاتی در تحلیل و بررسی و نقد این آثار است که اولین گام در این زمینه به تولید دو اثر، یکی در 800 صفحه و دیگری در 420 صفحه با عنوان «روحانیت، نگرش ها و نگارش ها» منتج شد.
یک جلد کتاب800 صفحه ای از سوی این مؤسسه بزودی به زیور طبع آراسته خواهد شد، همچنین 74 جلد کتاب درباره روحانیت و حدود 1000 کتاب و مقاله فارسی، عربی و انگلیسی درباره روحانیت فهرست شده و به نوعی معرفی شده که در دو سرفصل کلان قرار می گیرد و تنظیم شده؛ یکی مناسبات و کارکردهای روحانیت در حوزه سیاست و اجتماع و دیگری حوزه های علمیه، چالش ها و اصلاحات مربوط به آن. هدف از انتشار این مجموعه این بود که در آستانه انجام تحقیقات گسترده و آکادمیک در مورد روحانیت ابتدا شناختی نسبتاً جامع از منابع موجود خود در این باره به دست بیاوریم و ضعف ها و قوت های آن را دریابیم، خلأها و کاستی های موجود بدرستی شناسایی شود تا امکان تحقیقات جامع تر فراهم آید.
با وجود اینکه تا کنون ده ها جلد کتاب درباره روحانیت نوشته شده، به زحمت می توان حتی یک جلد کتاب جامع و کامل که یکسره تحقیقی و علمی باشد، یافت. اغلب آثار درباره روحانیت جنبه توصیفی-ترویجی دارد و شماری از آنها نیز به تحلیل عملکرد روحانیت در مقاطع خاص تاریخی پرداخته است، مثلاً مناسبات روحانیت با دولت صفویه یا عملکرد روحانیت در دوره قاجار یا حضور روحانیت در نهضت مشروطیت و کارکردهایی که پس از مشروطیت تا انقلاب اسلامی داشته است. این آثار کمتر درباره نهاد روحانیت به معنای دقیق کلمه است.
دوم اینکه اگر آثار درباره روحانیت با آثار درباره روشنفکران مقایسه شود، تفاوت چشمگیری ملاحظه می شود و آن اینکه در میان آثار درباره روحانیت فقط معدودی کتاب جنبه نقد و بررسی دارد، حال اینکه بسیاری از آثار درباره روشنفکری مالامال از انتقاد است و هیچ گاه در برابر اشکالات چشم پوشی نشده است. نتیجه اینکه حوزه های علمیه از فواید نقد و بررسی محروم مانده اند. متأسفانه گاهی نگاهی به عنوان گفتمان غالب، خود را طوری می‌نمایاند که گویا ورود به حریم نهاد روحانیت از هر منظری ممنوع است، مگر از منظر ستایش و تجلیل و تکریم، در حالی‌که اگر به قرآن نگاه کنیم و برخوردهایی که کلام وحی با ذات شریف و عزیز و گل سرسبد خلقت حضرت محمد بن عبدالله صلی‌الله علیه و آله می کند و به مجموعه روایاتی که در اختیار داریم در باب علم و عالم، آسیب‌شناسی‌هایی که در این روایات صورت گرفته، کاستی ها و تهدیدهایی که برشمرده شده و هشدارهایی که نسبت به انحرافات و آفاتی که مسیر علم و علماء را تهدید می کند، داده شده، بخوبی روشن خواهد شد به همان میزان که برای روحانیت ارج و قرب و منزلت و جایگاه ویژه و برتر قائل هستیم، نسبت به آفت ها، آسیب هایی که این جایگاه را تهدید می کند باید حساس و هوشیار باشیم، بخصوص که امروز روحانیت در جایگاه اداره یک کشور بزرگ و پهناور در دنیا قرار گرفته و به نوعی سرنوشت تمامیت دین و تشیع با عملکرد روحانیت گره خورده است. بنابراین اینکه از حرف و تحقیق و نوشتن و انتشار مطلب درباره روحانیت ابا داشته باشیم، قطعاً به خیر روحانیت نیست و امکان اصلاح را از بین می برد.
نکته سوم اینکه تاکنون یا پژوهش های میدانی و پیمایشی در میان آثار درباره روحانیت صورت نگرفته یا به قدری اندک است که به حساب نمی آید، هر چه انجام شده تحقیق کتابخانه ای است که در آن معمولاً مطالب از این کتاب به آن کتاب منتقل شده است. با پژوهش میدانی و پیمایشی و آمار و مصاحبه نتایجی به دست می آید که در میان کتاب ها نیست.
نکته چهارم اینکه برخی از کتاب هایی که درباره روحانیت نوشته شده، جنبه دفاعی و جدلی دارد و در واقع در پاسخ به نقدهای برخی از روشنفکران از روحانیت است، نه اینکه مستقلاً موضوع روحانیت در آن مطرح شده باشد.
پنجم، از میان آثاری که درباره روحانیت در خارج از کشور نوشته شده، به ردّیه های متعددی برمی‌خوریم. تکیه بر خارج به معنای نفی وجود این قبیل آثار در داخل نیست. این آثار جنبه پژوهشی و علمی ندارد و بیشتر یا با ملاحظات سیاسی نوشته شده و یا نویسندگان آنها از اساس با دین مشکل دارند و به نفی همه جانبه روحانیت باور دارند. گرچه این دسته آثار هم ناگزیر باید مورد توجه قرار گیرد، در این دوره بررسی این آثار کنار گذاشته شده است.
ششم، بیشتر آثاری که تاکنون درباره روحانیت و حوزه های علمیه نوشته شده، حاصل صد سال اخیر است، البته تعبیر روحانیت و حوزه نیز مستحدث است و در آثار گذشتگان کمتر به چشم می خورد. شاید سرّ آن، این باشد که در گذشته چون در کنار روحانیت نهادهایی مانند دانشگاه و مجامع روشنفکری و آموزشی نبود، روحانیت نیز چندان بر هویت خود پافشاری نمی کرد و نیازی به مرزبندی با دیگران نداشت؛ از این رو، آثار درباره روحانیت در گذشته تألیف نشد.
هفتم، بتازگی مدخل هایی مانند حوزه و روحانیت به برخی از دایرة‌المعارف ها راه یافته است، مانند دایرة‌المعارف دانشنامه جهان اسلام، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، دایرة‌المعارف تشیع، دایرة‌المعارف نوین جهان اسلام و... که این مقالات دایرة‌المعارفی برای نگارش کتاب های علمی درباره روحانیت، دست مایه بسیار کارآمد و سودمندی خواهد بود اگرچه در آنها نیز اشکالاتی ملاحظه می شود.
هشتم، کتاب هایی را که تاکنون درباره روحانیت نوشته شده است، در یک تقسیم بندی کلی می توان به دو بخش تقسیم کرد: کتاب هایی که روحانیت را از درون مورد مطالعه قرار داده و به مناسبات درونی روحانیت و نظام حاکم بر آن، مثل نظام گزینش، آموزش، پژوهش، معیشت و اقتصاد، مدیریت، تبلیغ و در نهایت مرجعیت و اجتهاد پرداخته است و کتاب هایی که روحانیت را از منظر کارکردی و مناسبات با دیگران، و از منظر بیرونی مورد مطالعه قرار داده و بیشتر بر جنبه های سیاسی و کارکردی روحانیت تکیه کرده است. البته تقسیم بندی‌های دیگری هم می شود برای این مجموعه کتاب ها ارائه داد، مثلاً می‌توان آنها را به دوره های زمانی مختلف تقسیم کرد؛ کتاب‌هایی که مربوط به دوره صفویه است؛ کتاب‌هایی که روحانیت را در دوره قاجاریه و مشروطیت و همین طور نهضت ملی شدن صنعت نفت تا انقلاب اسلامی و پس از انقلاب اسلامی بررسی کرده‌اند. همچنین می‌توان این کتاب‌ها را از منظر نویسندگان آنها تقسیم کرد؛ بخشی از آنها به قلم نویسندگان حوزوی و بخشی به قلم دانشگاهیان و نویسندگان بیرون از حوزه به رشته تحریر درآمده است. بر اساس دیدگاه ها و جریان شناسی های حاکم بر آنها هم می توان این کتاب‌ها را تقسیم کرد.
بر این باور هستیم که ایجاد رشته تخصصی روحانیت شناسی در قم ضرورت دارد و ناگزیر باید به سمت آن حرکت کنیم. اگر ما بر خودمان چشم ببندیم، دیگران از ما غافل نخواهند بود، تنها تفاوت در این خواهد بود که آن وقت برخورد ما به جای برخورد فعال، برخورد انفعالی خواهد بود. خدا به همه ما توفیق دهد در سایه رهنمودهای حضرت امام رضوان الله تعالی علیه که حرکت توفنده امت اسلامی در پرتو این رهنمودها آغاز شد و اکنون نیز تداوم دارد، بتوانیم به پژوهش ها و تحقیقات جامع و همه‌جانبه ای که هم برای روحانیت در شناخت هویت صنفی آنها، هم برای جامعه خارج از حوزه و اقشار دانشگاهی و نخبگان آن، هم برای جهان اسلام مفید و سودمند باشد، دست پیدا کنیم.
انتهای پیام /*