با این که حکومت نظامى برقرار بود اما مردم کمتر به اخطارها و تهدیدهاى عوامل حکومت نظامى ـ چه در تهران و چه در شهرستانها ـ توجه مى کردند. تظاهرات ادامه داشت و بیشتر کارکنان ادارات در اعتصاب کامل به سر مى بردند. روزنامه ها هم از این قاعده مستثنى نبودند؛ با وجودى که هر روز توسط مأموران حکومت نظامى و افراد ناشناس (ساواکى ها) به عناوین مختلف تهدید مى شدند، خبرها و رویدادها را تا آن جا که امکان داشت، چاپ مى کردند. اما روز چهارشنبه 19/مهر/1357 کارکنان مطبوعات در اعتراض به اعمال سانسور شدید و گماردن سانسورچى نظامى در هیأت تحریریه، اعتصاب خود را آغاز کردند.
گروههاى مذهبى و سیاسى و طبقات مختلف مردم، از این اقدام مطبوعات پشتیبانى کردند. منوچهر آزمون وزیر مشاور در امور اجرایى و دکتر عاملى تهرانى وزیر اطلاعات و جهانگردى ـ البته به دستور شریف امامى ـ بیشترین تلاش را براى پایان بخشیدن به اعتصاب مطبوعات به کار بردند اما اهل قلم، تنها شرط شروع کار را «تضمین رسمى دولت» براى رفع کامل سانسور دانستند. به استثناى چند روزنامه و مجله ـ که صاحبان آنها به طور کامل به رژیم شاه وابسته بودند و فقط اعلامیه هاى حکومت نظامى را چاپ مى کردند، سایر مطبوعات 4 روز در اعتصاب بودند. سرانجام، دولت شریف امامى تسلیم شد و بعد از ظهر روز 22/مهر/1357 طى اعلامیۀ سه ماده اى، لغو سانسور و آزادى مطبوعات را اعلام داشت.
راز تبعیت آحاد ملت بزرگ ایران از رهبرى امام خمینى(س) و جانفشانى آنان در راه اهداف و آرمان ایشان را مى توان در فرازى از اعلامیۀ 20/مهر/1357 امام خطاب به ملت دریافت: «اکنون در اینجا به خدمت ادامه مى دهم. در نهضت اسلامى و خدمت به مردم مسلمان، مکان یا رنج در مکان مطرح نیست؛ آنچه مطرح است ملت است؛ صداى وجدان است. من هر چه بکنم و بر سر من هر چه بیاید در مقابل شمایى که خون در راه آزادى و اسلام داده اید خجلم. آنچه مرا در این مکان رنج و دردآور دلخوش مى کند خدمت به شما است. من در غم خانواده هاى افتخار آفرین سراسر ایران خود را شریک مى دانم.» (صحیفه امام؛ ج 3، ص 513)
ایمان و اتکال به خداوند، عمل به وظیفه و تکلیف الهى، قاطعیت، و صداقت و فروتنى در مقابل مردم، اصول خدشه ناپذیرى بود که امام خمینى (س)، از شروع نهضت الهى خویش تا لحظۀ رحلت، به آن وفادار ماندند.
امام در این اعلامیه که به مناسبت چهلمین روز فاجعۀ میدان ژاله و شهادت صدها تن از مردم توسط مأموران حکومت نظامى صادر فرمودند، دوشنبه 24/مهر/1357 را عزاى عمومى اعلام کردند. اعلامیه مشترکى نیز به امضاى آیات عظام گلپایگانى، مرعشى نجفى و آقاى سیدکاظم شریعتمدارى صادر شد که طى آن از تعطیلى این روز پشتیبانى کردند. در قسمتى از اطلاعیه آنان آمده است: «عموم مسلمانان با تعطیل دوشنبه، بار دیگر وحدت و یکپارچگى خود را به منصۀ ظهور رسانند و در کمال متانت و آرامش، هشیارى و همبستگى ملى را در برابر نفاق افکنان و تفرقه اندازان نشان دهند.»
امام خمینى(س) در سخنرانى خود در روز 21/7/92 در جمع دانشجویان و ایرانیان مقیم پاریس، ضمن اشاره به محدودیتهایى که از سوى دولتهاى عراق و فرانسه براى فعالیتهاى سیاسى ایشان وجود داشته، عزم خود را بر ادامۀ راهى که انتخاب کرده اند اعلام داشته مى فرمایند: «گفتند که آخر ما یک تعهداتى با دولت ایران داریم، با آن تعهدات نمى شود این کارها. گفتم خوب، من هم ـ قریب به این معنى ـ یک تعهداتى با اسلام دارم و با ملت ایران، من هم نمى توانم که از تعهداتم دست بردارم.» (صحیفه امام؛ ج 3، ص 517)
امام در قسمتى دیگر از بیانات خود، منطق دروغین حقوق بشر را به باد انتقاد گرفته سکوت مجامع بین المللى در برابر غارت منابع مشرق زمین توسط شوروى، چین، دول غربى و خصوصاً آمریکا را به شدّت محکوم مى کنند و دولت آمریکا را مسئول ادامۀ جنایات شاه و انهدام کشاورزى ایران مى دانند. امام فریاد مظلومیت و آزادیخواهى ملت ایران را به گوش جهانیان رسانده تلاش در این جهت را تکلیف شرعى و وجدانى همۀ قشرها و گروههاى داخل و خارج کشور برمى شمرند.
امام خمینى(س) منطق شکست خوردۀ کسانى را که در 15/خرداد/1342 و پس از آن، سکوت خود و حمایت از رژیم شاه را با شعار فریبنده «گوشت نمى تواند با سرنیزه مقابله کند» توجیه مى کنند، را محکوم نموده مى فرمایند: «اگر چنانچه یک ملتى ایستاد و حق خودش را خواست، سرنیزه نمى تواند جلویش را بگیرد.» (صحیفه امام؛ ج 3، ص 523.) امام با تأکید بر شعار عمومى «مرگ بر شاه» و لزوم ادامۀ آن، کار را بر احزاب و جمعیتها و شخصیتهایى که با شعارهاى انحرافى دیگر سعى در تغییر مسیر نهضت دارند، دشوار مى کنند!
دوشنبه 24/مهر/1357 ـ مصادف با چهلمین روز فاجعۀ 17 شهریور بود. امام خمینى (س)، با ارسال پیامى، این روز را «عزاى عمومى» اعلام کردند و از سوى مقامات روحانى نیز مردم به تعطیل عمومى دعوت شدند ، دو ـ سه روز پیش از برگزارى مراسم اربعین شهداى فاجعۀ 17 شهریور، ناگهان در تهران شایع شد: به مأموران انتظامى و ارتش دستور داده شده است که با کمال شدت، تظاهرات را سرکوب کنند و جوى خون به راه اندازند.
زره پوشها و کامیونهاى پر از سرباز نیز از دو روز قبل، در نقاط حساس شهرها مستقر شدند. سربازها برخلاف روزهاى پیش از اجتماع بیش از چند نفر در نقاط مختلف تهران جلوگیرى مى کردند. از سوى دیگر، دولت بعثى عراق با صدور یک اطلاعیۀ رسمى اعلام کرد: «حضرت آیت اللّه العظمى خمینى رهبر شیعیان جهان به میل و خواست خود به فرانسه رفتند.» خبرگزارى رسمى عراق نوشت: «آیت اللّه العظمى خمینى همواره در عراق مورد استقبال خواهند بود، به شرطى که قوانین مربوط به تبعید سیاسى و مقررات بین المللى را محترم شمرند.»
خبرهاى مربوط به ایجاد محدودیتهایى که دولت فرانسه براى امام خمینى (س) در پاریس فراهم کرده بود، موجب صدور اطلاعیه اى از سوى بازاریان و بازرگان تهران شد. به گزارش روزنامه فرانسوى لیبراسیون، «بازاریان تهران تهدید کردند که در صورت ایجاد مزاحمت براى آیت اللّه العظمى خمینى، محصولات فرانسه را تحریم خواهند کرد. شایعه تکرار کشتار در اربعین شهداى 17 شهریور، هر لحظه قوت مى گیرد. تماس افراد ناشناس با روزنامه ها ادامه دارد که تأکید مى کنند: «... شما وظیفه دارید این موضوع را بنویسید که از کشتار جلوگیرى شود. دستور شخص اعلیحضرت است که تظاهرات را با شدّت درهم کوبند.»
این خبر، به پاریس هم مى رسد و امام را نیز نگران مى کند. نطق اخیر، حاکى از این نگرانیهاست: «الآن به من اطلاع داده اند که شاه تصمیم گرفته است که فردا در این اعتصاباتى که مسلمانها، براى آن کشته هایى که داده اند بنا دارند که اعتصاب کنند، مى خواهد یک قتل عام بزرگى بکند.» (صحیفه امام؛ ج 4، ص 5)
دور از انتظار نگاههاى کنجکاو به ویژه ناظران خارجى، در پاسخ به نداى امام و روحانیت، روز دوشنبه (اربعین شهداى 17 شهریور) تهران یکپارچه به صورت تعطیل درآمد، تا آن جا که حتى یک مغازه در تمام بازار تهران باز نبود. تظاهرات پراکنده اى در نقاط مختلف شهر تهران برگزار شد که با تعقیب و گریز مأموران و مردم همراه بود. اکثر مدارس سراسر کشور نیز روز دوشنبه تعطیل یا نیمه تعطیل بود.
دکتر نهاوندى، رئیس سابق دفتر فرح، که در کابینۀ شریف امامى وزیر علوم و آموزش عالى بود، استعفا کرد. دکتر على امینى اعلام کرد که «نخست وزیرى را با شرایطى مى پذیرم» و «گفتگوى مستقیم من و آیت اللّه العظمى خمینى بسیارى از مشکلات را حلّ مى کند».
در بسیارى از شهرها، مراسم عزادارى به تظاهرات خونین تبدیل شد و برابر گزارش خبرنگاران، در شهرهاى مختلف کشور، 12 نفر کشته و صدها نفر مجروح شدند. پس از اعتصاب چند روزه مطبوعات، سانسور در مطبوعات ـ تقریباً ـ پایان یافته بود و روزنامه ها براى چاپ اخبار و گزارشها، چندان محدودیتى نداشتند. با این حال، هنوز این جرأت را نیافته بودند که از جنایتهاى شخص شاه و خاندان سلطنت، طى بیش از نیم قرن، مطلبى بنویسند؛ و آن چه مى نوشتند، گزارش رویدادهاى روز بود که خود حکایت از تداوم قیام داشت.
از سوى دیگر، خبرهایى از پاریس دریافت مى شد که دولت فرانسه براى امام خمینى(س) محدودیتهایى قائل شده و ایشان را از مصاحبه با خبرنگاران و صدور بیانیه و ایراد سخنرانى منع کرده است. افکار عمومى ایران که پس از هجرت امام خمینى(س) به پاریس، در سطح جهان انعکاس وسیعى یافته، خواستار آزادى عمل رهبر انقلاب بود. شخصیتها و جمعیتها نیز ناگزیر خواست عمومى ملت را منعکس مى کنند؛ جمعیت حقوقدانان ایران با آگاهى از این مسأله، با مخابرۀ تلگرافى به رؤساى مجلس و دیوانعالى کشور فرانسه، به این موضوع معترض شده و تأکید کرده است: «از آن مجمع که نمایندۀ ملت فرانسه است، انتظار مى رود اکنون که معظم له (امام خمینى) میهمان مردم فرانسه هستند، از این فرصت براى تحکیم مبانى آزادیخواهى و گسترش هرچه بیشتر آن در سطح بین المللى و بهروزى همۀ مردم جهان استفاده فرمایند »
شخصیت، ویژگیها و رهبرى قاطع امام خمینى(س) و پذیرش عمومى آن از سوى ملت ایران، موضوعى تحت عنوان خلأ رهبرى را، که از مشکلات جدى قیامهاى مردمى است، به کلى منتفى ساخته بود. در این میان، احزاب و گروههایى که در جریان شکل گیرى و تداوم نهضت 15 خرداد و حوادث پس از آن نقشى نداشته و یا بسیار کمرنگ ظاهر شده اند، با اوجگیرى قیام، براى یافتن جایگاه مناسبى براى تشکیلات خود به تلاش افتادند. طرح مبارزۀ گام به گام با رژیم شاه، لغو حکومت نظامى، برقرارى دموکراسى، بازگشت به قانون اساسى و رعایت اصول نظام سلطنتى مشروطه، انگیختن احساسات ناسیونالیستى و طرح شعارهاى ملى گرایانه، روى آوردن به عملیات پارتیزانى و... از جمله راه حلها و شعارهایى بود که هر یک از گروهها (چپ و راست و محافظه کار) به فراخور نوع گرایش و ایدئولوژى و پیوستگی هاى تاریخى و وابستگیهاى خود مطرح مى ساختند. اما آن چه اهداف قیام و چگونگى استمرار آن را تعیین مى کرد و اکثریت مردم بدان پاى بند بودند، پیامها و بیانات امام خمینى(س) بود. مردم در این ایام شعار مى دادند: «استقلال، آزادى، جمهورى اسلامى»؛ «نهضت ما حسینى است، رهبر ما خمینى است»؛ و...
تشکیل کابینۀ آشتى ملى و سخنان شریف امامى، ملاقاتهاى مخفى و علنى فرستادگان دولت جدید با چهره هایى از روحانیت در حوزه ها و رهبران احزاب و گروههاى سیاسى با سابقه و موجه، کمک مؤثرى به حل بحران رژیم شاه نکرد. رهبرى امام خمینى(س)، علیرغم پیش بینى طراحان «تغییر کابینه» همچنان ـ و بلکه مطمئن تر از گذشته ـ روند انقلاب اسلامى را تعیین مى کرد. جعفر شریف امامى، چند روز پس از رسیدن به مقام صدارت، با اعلام حکومت نظامى و کشتار مردم در تهران و شهرهاى دیگر قصد داشت به این وسیله از تظاهرات و راهپیماییهاى اعتراض آمیز مردم جلوگیرى کند اما نه تنها از این کار سودى نبرد، بلکه سیر حوادث به زیان او نیز تمام شد.
از سوی دیگر هر روز بر تعداد مشتاقان دیدار با امام خمینى (س) در پاریس افزوده مى شود و نماز جماعت ظهر و شب به امامت ایشان در نوفل لوشاتو برگزار مى شد. براى خبرنگاران خارجى، که تعدادشان به دهها تن مى رسید، مشاهدۀ این مراسم، جالب و هیجان انگیز بود. «نوفل لوشاتو» به صورت یکى از خبرسازترین نقاط جهان درآمده بود؛ اما دولت فرانسه به محدودیتهاى خود ادامه مى داد.
امام خمینى (س) در روز دوشنبه 24/مهر/1357 دوبار سخنرانى کردند. این سخنرانیها در حالى ایراد شد که ملت ایران، به مناسبت اربعین شهداى جمعۀ خونین، کارها را تعطیل کرده و مراسم گوناگونى برپا نموده بودند. این ایام، علاوه بر چهلم شهادت تظاهرکنندگان میدان ژاله، سالگرد شهادت فرزند امام، شهید آقا مصطفى خمینى نیز بود. بهشت زهرا، از جمعیت موج مى زد و مردم بدون توجه به حضور نظامیان و زره پوشهایى که در نقاط حساس شهر استقرار داشتند، به سوى آرامگاه شهیدان در حرکت بودند. و این، در حالى بود که به طور گسترده ـ چنان که در پیش اشاره شد ـ شایع بود که مأموران حکومت نظامى، به دستور مستقیم شاه، قصد دارند مردم را به رگبار ببندند.
در همین روز، گروهى از مردم در خیابان امیریه (ولى عصر) تهران دست به تظاهرات زدند که بلافاصله مأموران انتظامى در محل حاضر شدند و تظاهرکنندگان را متفرق کردند. مأموران راهنمایى و رانندگى، راه را بر خودروهاى نظامى باز مى کردند. نیروهاى نظامى، در کاروانهایى مرکب از تانک و جیب و کامیون با سربازانى مسلح به تفنگ و مسلسل، در شهر به گردش درآمده بودند. یک هلیکوپتر ارتشى نیز در مسیر حرکت کاروان نظامى در پرواز بود. نیروهاى انتظامى، همۀ قسمتهاى شهر را على الخصوص خیابانهاى مرکزى و اطراف ژاله را زیر نظر داشتند. مراکز مهم شهر از جمله میدان سپه (امام خمینى) و سایر میادین بزرگ و خیابانهاى پر رفت وآمد، محل استقرار نیروهاى نظامى بود.
محوطه خارجى بهشت زهرا به وسیلۀ مأموران به محاصره درآمده بود ولى هر لحظه بر تعداد جمعیت افزوده مى شد. هزاران دختر و پسر سیاه پوش، بر آرامگاه شهدا گل نثار مى کردند و قبرها را شستشو مى دادند. دهها هزار نفر در حکومیت جنایت رژیم و به طرفدارى از امام خمینى (س) شعار سر مى دادند. نوار سخنرانیهاى امام، در بهشت زهرا پخش مى شد و اعلامیه هاى ایشان نیز در تیراژى گسترده توزیع مى گردید. شعار «مرگ بر شاه» و «درود بر خمینى» تمام فضاى بهشت زهرا را پر کرده بود.
امام خمینى (س) پس از سالها تبعید و در حالى که هزاران کیلومتر از وطن دور بودند، مسائل نهضت را به دقت زیر نظر داشتند. همۀ ترفندهایى که از سوى تشکیلات امنیتى و سیاسى رژیم، کارشناسان غربى و یا توسط احزاب و شخصیتهاى وجیه المّلۀ سیاسى و مذهبى، براى نجات رژیم شاه از ورطۀ سقوط، به کار گرفته شده بود از سوى امام خنثى مى شد. پیامها، سخنرانیها و مصاحبه هاى امام، هر یک زمینه ساز قیامهاى بعدى و افشاگر طرحهاى سازشکاران بود.
از ویژگیهاى انقلاب اسلامى که امام از پیش از 15/خرداد/1342 تا پیروزى قیام، و پس از آن تا لحظۀ ارتحال، همواره بر آن تأکید داشتند، توجه به ارزشهاى معنوى و اخلاقى جامعۀ انقلابى بود. نهضت امام خمینى (س)، پیش از آن که یک حرکت سیاسى علیه نوعى از نظامهاى حکومتى باشد، یک انقلاب واقعى در ارزشهاى حاکم بر جامعه بود. سرعت سیر حوادث انقلاب از 19/دى/1356 به بعد، و موج فزایندۀ گرایش جوانان و اقشار مختلف مردم به اهداف سیاسى انقلاب، در عین حال این آفت را نیز مى توانست به همراه داشته باشد که ابعاد سیاسى انقلاب، سایر جنبه ها و در واقع اهداف متعالى و ارزشهاى معنوى آن را تحت الشعاع قرار دهد؛ به ویژه آن که گروههاى سیاسى متعددى که چندان به مبانى عقیدتى و اخلاقى نهضت اسلامى پاى بند نبودند یا اساساً ایدئولوژى اسلام را نپذیرفته بودند، از فرصت استفاده کرده به بهره بردارى از قیام مردم بپردازند. بدین جهت امام، همزمان با رهبرى سیاسى نهضت، در هر مناسبتى هشدارهاى لازم را در مورد انحرافهایى که ممکن بود از ناحیۀ گروههاى غیر مقید به اخلاق و آداب اسلامى در مسیر نهضت پدید آید، مى دادند؛ و به موازات آن، به تربیت نسلى مى پرداختند که مى بایست از فرداى پیروزى، مسئولیت تداوم نهضت را برعهده گیرد.
منبع: کوثر، (مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی(س)) ج1، ص 451-453 ، ص 462-466 ، ص 474- 478 ، ص 493-495
منابع مرتبط:
بررسی تحلیلی رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ - مقاله
پیام به ملت ایران به مناسبت چهلم شهداى شهریور - سند
همراه امام در پاریس - کتاب
از نجف تا پاریس - مقاله
مبارزه تاریخی امام و پیروزی انقلاب اسلامی - مقاله