• محمد کاظم تقوى
پرتال امام خمینی: شاید بشود کتاب «اربعین» یا «شرح چهل حدیث» امام خمینى(س) را مشهورترین کتاب ایشان نامید. کتابى که یکى از مهمترین آثار برجاى مانده از آن عالم ربانى و معلم مهذّب اخلاق مىباشد و یادآور سالها درس اخلاق ایشان در حوزه علمیه قم در جمع جویندگان کمال و «متعلّمهاى على سبیل النجاة» است. درسهاى اخلاقى که اسلام‌شناس بزرگ آیت اللّه شهید مطهرى (طاب ثراه) در توصیفش مىگوید:
درس اخلاقى که به وسیله شخصیت محبوبم در هر پنجشنبه و جمعه گفته مىشد و در حقیقت درس معارف و سیر و سلوک بود، نه اخلاق به مفهوم خشک علمى، مرا سرمست مىکرد. بدون هیچ اغراق و مبالغهاى، این درس مرا آن‌چنان به وجد مىآورد که تا دوشنبه و سهشنبه هفته بعد، خودم را شدیداً تحت تأثیر آن مىیافتم.
این درسها چنان سازنده و تحوّل آفرین بود که استاد متفکر در ادامه مىگوید:
بخش مهمّى از شخصیت من در آن درس و سپس در درسهاى دیگرى که در طى دوازده سال از استاد الهى فرا گرفتم، انعقاد یافت و همواره خود را مدیون او دانسته و مىدانم، راستى که او «روح قدس الهى» بود. (علل گرایش به مادیگرى، ص 8 و9)
کتاب شریف شرح چهل حدیث امام خمینى در همان سالهاى افاضات اخلاقى ایشان نوشته شده و در بردارنده بسیارى از آن مباحث مىباشد و به حق در میان دهها جلد کتاب نوشته شده به قلم آن عالم متضلّع و فقیه متخلّق از درخشندگى ویژهاى برخوردار است. اینجانب در این ایام به مناسبت تهیه مقدمه تحقیق این اثر و آثار دیگر امام و نیز بررسى و نهایىسازى مدخل مربوط به آن در دانشنامه امام خمینى، سعى کردم جامعترین اطلاعات ممکن پیرامون این کتاب را جمع‌آورى و منعکس نمایم.
در مقدمه کوتاه ناشر بر چاپ این کتاب، توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(س) آمده است که پیش از مؤسسه، انتشارات رجاء و قبل از آن انتشارات طه و قبلتر، انتشارات اطلاعات ـ تنها چهار حدیث را ـ منتشر کردهاند.
نوشتن پیشینهاى چنین مجمل بلکه مبهم، سبب شد که پیگیرى شود که چه شد که اولین چاپ کامل این کتاب در قزوین، توسط انتشارات طه انجام شده است؟ باید یادآور شد که نسخه دستنوشته امام خمینى توسط ساواک به غارت رفته و تا کنون خبرى از آن به دست نیامده است؛ ولى امام خود در پاسخ به کسانى که پس از پیروزى انقلاب اسلامى از آن کتاب خبر مىگرفتند ـ چون از تألیف و دستنویس آن خبر داشتند ـ فرمودند: نسخهاى از آن در کتابخانه مدرسه آیت الله معصومى همدانى، در همدان موجود است، که کتاب در آن کتابخانه موجود بوده و به دفتر امام انتقال یافت؛ چنانکه به صورت اتفاقى تعلیقات امام خمینى بر دو کتاب بسیار مهم عرفانى؛ یعنى شرح فصوص الحکم قیصرى و مصباح الانس، در همدان و از بساط دست‌فروش کنار خیابان، پیدا شد.
اما ارتباط این کتاب با انتشارات طه قزوین به این صورت بوده که مرحوم آیت اللّه سید احمد فهرى زنجانى که قبل از آن تاریخ بعضى از کتابهاى عرفانى امام را با شرح و توضیحاتى به چاپ رسانده بود، بنا داشته شرح هر حدیثى را با توضیحاتى، در کتابچهاى جداگانه منتشر کند، که اگر آن طرح عملى مىشد مجموعه شرح چهل حدیث در چهل جلد کوچک انتشار مىیافت.
اولین دفتر این طرح ـ که آخرین هم شد ـ در سال 1363 توسط انتشارات طه منتشر گردید. اما پس از فترتى مرحوم آیت اللّه فهرى در سال 1365 چهار حدیث از مجموعه شرح چهل حدیث را با توضیحات و پاورقىهاى خود توسط انتشارات اطلاعات تهران منتشر کرد.
پس از این اقدام و در واقع با متوقف شدن طرح چهل جلدى مورد توافق با انتشارات طه؛ انتشارات طه با دستیابى به نسخه کامل کتاب اقدام به انتشار آن در دو مجلد ـ هر جلدى حاوى بیست حدیث ـ در سال 1366 کرده است. البته در چاپهاى دوم و سوم، دو جلد در یک مجلد نیز عرضه شد. پس از انتشار کتاب توسط انتشارات طه، انتشارات رجاء در تهران اقدام به چاپ کتاب در سال 1368 ـ پس از رحلت امام ـ بر اساس چاپ طه و البته با تصحیح از ناحیه خودشان کرده است.
از این‌رو، براى کسب اطلاعات بیشتر تلاش شد تا با مدیر انتشارات طة قزوین تماس گرفته شود و در راستاى پاسخ به پرسشهاى مربوطه و رفع ابهامات قدمى برداشته شود.
به ذهنم رسید شاید جناب حجت الاسلام والمسلمین شیخ قدرت اللّه علىخانى بتواند کمکى کند که پس از تماس تلفنى ایشان اظهار بىاطلاعى کرده، ما را به جناب حجت الاسلام والمسلمین شیخ حسین علىخانى ارجاع داد. تماس تلفنى با جناب حاج شیخ حسین نتیجهبخش بوده و ایشان شماره تلفنهاى جناب آقاى حمیدى مدیر انتشارات طه را در اختیار ما قرار داد. پس از چندین تماس تلفنى و صحبتهایى که انجام گرفت بهتر دیده شد که سفرى به قزوین داشته باشیم تا حضورى، نسخههاى چاپ شده بررسى شود.
روز دوشنبه 15/7/92 به اتفاق جناب حجت الاسلام والمسلمین پویا ـ معاون پژوهشى دفتر مؤسسه در قم ـ و جناب حجت الاسلام والمسلمین دکتر غفوریان، پژوهشگر برجسته اندیشههاى عرفانى ـ فلسفى امام، عازم قزوین شدیم و دقایقى پس از قرار از پیش تعیین شده، یعنى ساعت ده صبح، با استقبال گرم جناب آقاى حمیدى وارد منزل ایشان شدیم، که در ضمن به خاطر کارنامه درخشان مدیران ارشاد در دولت سابق و رونق بازار کتاب!!! دفتر انتشاراتى ایشان نیز مىباشد.
آقاى حمیدى با حس و حال نیروهاى مذهبى و انقلابى دهه شصت از هیأت سه نفره ما پذیرایى کرد و از قبل گزارش مختصر و دقیقى از سابقه نشر این کتاب توسط انتشارات خودشان را نوشته بود و همه نسخههاى متنوع موجود از این کتاب را فراهم کرده بود که مورد ملاحظه و بررسى دوستان قرار گرفت و بویژه یک صفحه از نسخه دستخط چاپ شده در یکى از چاپهاى طه و تطبیق آن با نسخة موجود در مؤسسه مطمئن شدیم که نسخهاى که طه اقدام به انتشار کامل کتاب در سال 1366 کرده بود، همین نسخه موجود در مؤسسه مىباشد که همان نسخه استنساخ شدة موجود در کتابخانه آیت اللّه معصومى همدانى بوده است. البته آقاى حمیدى اظهار داشت که هیچ به خاطر ندارد که نسخه کامل کتاب شرح چهل حدیث چگونه و توسط چه کسى در اختیار او قرار گرفته است ولى مىگوید ویراستارى کتاب؛ یعنى تطبیق نسخه تایپى بر دستخط توسط ویراستار برجسته و معروف جناب آقای حسین استاد ولى انجام شده است.
با توضیحات جناب آقاى پویا درباره کتابخانه تخصصى و منحصر به فرد امام خمینى و انقلاب اسلامى در مؤسسه قم، جناب آقاى حمیدى همه نسخههاى موجود چاپهاى طه از این کتاب را ـ یعنى دفتر اول منتشر شده در سال 1363 با توضیحات مرحوم فهرى و جلد دوم منتشر شده در سال 1366 که بیست حدیث را بدون توضیحات در برداشته، نیز نسخههاى دو جلد در یک مجلد چاپ شده در سال 1366 و 1368 ـ به کتابخانه اهدا کردند که با خود به قم آوردیم.
امید است با انتشار این یادداشت اگر افرادى سند یا اطلاعى از اصل دستخط امام و یا نسخههایى از آن دارند و یا اطلاعات اضافهاى از چاپهاى آن داشته باشند در اختیار مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى ـ دفتر قم قرار دهند.
در ضمن چون در حال نهایی‌سازی مجموعه آثار امام خمینی(س) هستیم، دربارة نسخه‌های سایر کتاب‌های حضرت امام(س) نیز درخواست فوق وجود دارد.