در چهلم شهدای قیام خونین طلاب قم، شهر تبریز به طور ناگهانی و غیرمنتظره ضربه ای بر سلطنت پنجاه ساله پهلوی وارد ساخت و سرمشقی شد برای مردم شهرهای دیگر ایران. (1) کنسول امریکا در تبریز پس از قیام تبریز نتیجه گیری کرد که این قیام: «دروازه ها را برای نبردهای مذهبی و اجتماعی که به سادگی آرام نخواهد شد، باز کرد.» (2)
در این قیام برای نخستین بار پس از قیام 15 خرداد 42 ارتش مستقیما به سرکوبی مردم پرداخت ولی اولین جلوه های پیوستن ارتش به ملت نیز در آن مشاهده گردید. امام خمینی به عنوان رهبری مبارز و پیشوایی آشتی ناپذیر که از تبعیدگاه خود بر جریان نهضت نظارت و رهبری داشت، پس از قیام شورانگیز 29 بهمن مردم تبریز، قیامی که جرقه آغاز آن اهانت به او بود، پیامی سراسر نوید و تحسین برای مردم آذربایجان صادر نمود.
حضرت امام مردم آذربایجان را چنین مورد خطاب قرار می دهند: «سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز، درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز که در مقابل دودمان بسیار خطرناک پهلوی قیام کردند و با فریاد «مرگ بر شاه» خط بطلان بر جزافه گویی های او کشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز که با نهضت عظیم خود مشت محکم بر دهان یاوه گویان زدند...» (صحیفه امام، ج3، ص353) امام خمینی در این پیام خود نه به مردم آذربایجان بلکه به مردم ایران نوید می دهد، نوید پیروزی نهایی: «من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید می دهم، نوید پیروزی نهایی. شما آذربایجانیان غیور بودید که در صدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور بپا خاستید و فداکاری کردید.» (همان، 354)
قیام 29 بهمن مردم تبریز با ورود ارتش به صحنه شهر و استقرار در خیابان ها به پایان رسید، اما این به معنى پایان حرکت و مبارزه نبود تظاهرات چهلم قیام تبریز جنبه تقریبا سراسری در کشور پیدا کرد. با فـراهم شدن بستـر و زمینه لازم، آیت الله صدوقى مجلس چهلم شهداى تبریز را اعلام کردند (3). قبل از این اعلامیه، آیت الله صدوقى با صدور اعلامیه اى دیگر در تاریخ 29 اسفند 1356 مردم یزد را به عدم برگزارى مراسم عید نوروز دعوت کرده بود.(4) چلهم شهداى تبریز در شهـرهاى متعـدد ایـران برگزار شد، اما در یزد و جهرم بود که برجستگى خاص یافت.
هـر چـه زمـان بـه روز 10 فـروردین نزدیک تر مى شد، فعالیت علما و روحانیان و مبارزان مسلمان نیز افزایش مى یافت. اعلامیه هاى متعددى تهیه، تکثیر و در سراسر ایران توزیع شد.(5) اعلامیه مهـمى هـم تـوسط مراجع ثلاث (آیات عظام مرعشى نجفى، گلپایگانى و آقاى شریعتمدارى) صادر شد. (6) سایر گروه ها هم اعلامیه هایى منتشر کردند. آنچه بیش از سایر اعـلامـیـه هـا در ایران تأثیر گذاشت، پیام امام خمینى(س) به مناسبت فرا رسیدن چهلم شهداى تبریز بود: «با فرا رسیدن اربعین مقتولین مظلوم تبریز غم هاى ملت غیرتمند تجدید مى شود. ملت مظلوم ایران باید هر چند صباحى پرچم هاى سیاه افراشته کنند و در سوگ بنشینند براى جوانان عزیز و عزیزان اسلام که به دست عمال امریکا و به امر شاه در خاک و خون کشیده شدند... ما از این جنایات پى در پى و کشتار وحشیانه ناراحت و در عین حال امید داریم...» ایشان ضمن ابراز ناراحتى از کشته شدن جـوانان، نسبت به استحکام و استقامت بیشتر مردم در قبال جنایات حکومت اظهار امیدوارى کرده و تمام جناح ها و گروه هاى اسلامى اعم از حوزویان و دانشگاهیان را به وحدت کلمه فـرا خواندند .حفظ هـوشیارى در مقابل گـروه هاى غیراسلامى کـه مترصد نفوذ در صفوف مـسلمانان مبارز بودند، فراز دیگرى از پیام امام خمینى بود.
ایشان بـا رد اتهام رژیـم درخصوص کمـونیستى بودن حرکت هاى صورت گرفته افزودند: «قیام تبریز، چـون نهضت همه ایران، اسلامى است؛ براى دفاع از حق و از احکام اسلام است و نـسبت ]دادن[ ایـن قـیـام بــه مـارکسیست ها یا مارکسیست هاى اسلامى ـــ که در تبلیغات شاهانه است ــ جز خدعه نیست و دلیل بر آن است کـه این مکتب هاى انحرافى پایگاهى در ایران ندارد و الا شاه از آنها ذکرى نمى کرد ... مصیبت هاى ما گر چه یکى دو تا نـیـسـت و در این کشور آزادمردان و آزادزنان ـ به منطق شاه ـ و جریـان عدالت اجتماعى و حرکت به سوى «تمدن بزرگ» به اصطلاح کارتر و شاه، ملت باید همیشه در عزا باشد، لکن مصیبت بزرگى که بر برادران تبریزى ما وارد شد، اربعین آن در سوگ هستیم و ملت ایران نیز در آن روز با عزاى عمومى خود به ملت هاى آزاد جهان بفهمانند که ما با چه شرایطى زندگى مى کنیم.»
متن کامل پیام حضرت امام را که در روز چهارم فروردین ماه سال 57 صادر شد، در ادامه آورده شده است:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
و لا حول و لا قوة الا باللَّه العلى العظیم.
14 ربیع الثانى 98 ]4 فروردین1357[
با فرا رسیدن اربعین مقتولین مظلوم تبریز غم هاى ملت غیرتمند تجدید مى شود. ملت مظلوم ایران باید در هر چند صباحى پرچم هاى سیاه افراشته کنند و در سوگ بنشینند براى جوانان عزیز و عزیزان اسلام که به دست عمال امریکا و به امر شاه در خاک و خون کشیده شدند. و هنوز چشم ها گریان و دلها بریان است براى یک قتل عمومى که دست امریکا و سایر اجانب از آستین شاه بیرون آمده و ملت را به عزاى دیگر مى نشاند. و من نمى دانم دنبال این اربعین، قتل هاى دیگرى و جنایات تازه اى است؛ و ضحاک عصر در خونخوارى تجدید مَطلع مى کند یا مأمور جنایت به صورت دیگر مى شود.
ما از این جنایات پى در پى و کشتار وحشیانه ناراحت و در عین حال امید داریم. ناراحتى براى آنکه جوانان رشید روحانى و دانشگاهى و بازارى و سایر طبقات را که امید براى آتیه کشور هستند از دست داده ایم و مى دهیم؛ و امیدواریم؛ چون مى بینیم این جنایات شاهانه و این کشتار وحشیانه نتوانست و نمى تواند نهضت این ملت بیدار بپاخاسته را به سستى گرایاند؛ هر چه جنایت و قتل افزایش یافت ملت در اراده آهنین خود قویتر و مستحکم تر شد.
کشتار بى رحمانه قم، ایران را به هیجان در آورد و تبریز عزیز را به قیام همگانى مردانه در قبال ظلم و بیدادگرى کشاند، و کشتار دسته جمعى تبریز، ملت غیور ایران را چنان تکان داد که در آستانه انفجار است. انفجارى که دست اجانب را به خواست خداى متعال براى همیشه قطع کند؛ انفجارى که انتقام مظلومان را از شاه بگیرد و دودمان سیاه روى پهلوى را براى همیشه از تاریخ ایران محو کند و این ننگ را از صفحه آن بزداید. ما کشته دادیم و رنج بردیم لکن هر قطره خون آنها خونهایى را در رگ جوانان غیرتمند ما به جوش آورد و آتشى در دل آنها روشن کرد که به خواست خداوند تعالى خاموش نشود مگر پس از سوزاندن درخت جهنمى استعمار و به آتش کشیدن عمال روسیاه آن.
شما اى ملت بزرگ ایران! از این تلاش مذبوحانه دستگاه جبار و از این قتل و جرح قم و تبریز نهراسید و نمى هراسید؛ که خود این جنایات، نشانه وحشت زدگى شاه و از دست دادن اعتدال اعصاب اوست. اکنون لازم است وحدت کلمه خود را- که بحمد اللَّه حاصل است- با کمال جدیت حفظ کنید و صفوف خود را در زیر پرچم عدالت پرور اسلام فشرده کنید. و لازم است تمام جناح ها که در پیشرفت مکتب رهایىبخش اسلام در تکاپو هستند به هم پیوندند، و با شعار واحد که شعار اسلام و قرآن است هم صدا شوند، از درون مدارس روحانى تا درون دانشگاه ها و از عمق بازارها و کارگاه ها تا دشت پهناور دهقانان زحتمکش صحرانورد و از کمینگاه محراب مساجد تا صحنه احزاب سیاسى و گروه دانشمندان، دکترها و مهندسین و جناحهاى محترم لشکرى و کشورى همه و همه همدست و همزبان کوشش مردانه کنند در راه نجات این کشتى که با چنگال و دندان اهریمنان خارج و داخل با خطر غرق مواجه است.
اسلام عزیز از شما- اى گروه هاى مسلمان- در هر لباس و شغلى هستید، استمداد مى کند؛ و وظیفه همه است که در نجات آن کوشش کنید و ضربه هایى که از سلاطین جور، خصوصاً در این پنجاه سال حکومت ضد اسلامى و ملى دودمان پهلوى، خورده است و مى خورد جبران کنید. کُلُّکُمْ راعٍ وَ کُلُّکُم مَسْئُول. و لازم است با کمال قدرت و هوشیارى اشخاص یا گروه هایى که گرایش به مکتب هاى غیر اسلامى دارند و به خوى فرصت طلبى مى خواهند در این اوقات از فرصت استفاده نموده خود را در صفوف شما داخل کنند و به شما در موقعش از پشت خنجر بزنند از خود دور کنید و به آنها مجال تحرک ندهید. به غیر مکتب اسلام و شعار اسلامى، کشور از خطر نجات پیدا نمى کند.
و لازم است این بوق هاى تبلیغاتى شاه و دست نشاندگان بى آبرویش را هر چه بیشتر رسوا و افتضاح آن را آشکارتر کنید؛ چه بوق هایى که پنجاه سال است براى جازدن دودمان خیانتکار پهلوى به جاى خدمت به وطن که در این چند روز به اوج خود رساندند، و اشخاصى از خدا بیخبر به مداحى پرداختند که هم خود و هم ملت به دروغ آن آگاهند؛ و چه بوق هایى که شاه معلوم الحال را به اسلام خواهى و عدالت پرورى معرفى مى کنند، اخیراً باز زمزمه بسیار خطرناک دانشگاه اسلامى در مشهد مقدس آغاز شده است، غافل از آنکه اینها کوچکتر از آنند که بتوانند اسلام را با اسم اسلام بکوبند. ما همان طور که سابق گفتیم، کسانى که در این دانشگاه قلابى وارد شوند به ملت معرفى مى کنیم و آنها را از اعضاى رسمى سازمان امنیت قلابى بدتر و مضرتر به اسلام و کشور اسلامى مى دانیم، و ملت اسلام با آنها معامله معاند با اسلام خواهد کرد، و چنان آبروى آنها در جامعه ریخته مى شود که نتوانند دم از اسلامِ شاه ساخته بزنند.
مصیبت هاى ما تنها کشتارهاى وحشیانه پى در پى به امر شاه نیست؛ اخیراً باز در صدد خریدن اسلحه به مقدار سرسام آور و کشتی هاى متعدد است، و تا یک قطره نفت داریم و یا مخازنى که مورد احتیاج اجانب است، خرید این آهن پاره ها که به هیچ درد ملت نمى خورد جریان دارد؛ و تا این کابوس خطرناک بر سر این کشور سایه افکنده، بدبختى دنبال بدبختى براى این ملت مظلوم امرى عادى است. و از مصیبت هاى بزرگ مسلمین، قضیه اسرائیل تجاوزکار است که اکنون با مسلمین در حال جنگ و مشغول پیشروى در خاک لبنان است؛ و از طرف شاه برخوردار از کمک است و دوَل اسلامى غالباً در این امر مهم حیاتى بىتفاوت هستند، غافل از آنکه اگر در این پیشرویها خداى نخواسته توفیق پیدا کند، با سایر کشورها به همین نحو رفتار خواهد کرد. این مصیبت ها که ما مبتلاى به آن هستیم از امریکا و اذناب آن است. برخوردارى شاه از پشتیبانى رئیس جمهور امریکا این کشتارهاى بى رحمانه را به بار آورد، و ملت مسْلم را سوگوار کرد؛ برخوردارى از امریکا تبریز را به خاک و خون کشید.
قیام تبریز، چون نهضت همه ایران، اسلامى است؛ براى دفاع از حق و از احکام اسلام است، و نسبت [دادن] این قیام را به مارکسیست ها یا مارکسیست هاى اسلامى- که در تبلیغات شاهانه است- جز خدعه نیست و دلیل بر آن است که این مکتب هاى انحرافى پایگاهى در ایران ندارند و الّا شاه از آنها ذکرى نمى کرد. اکنون باید تمام جناح ها از هر طبقه بدانند که جز در سایه اسلام و در زیر پرچم توحید و قرآن، راه پیروزى مسدود است؛ و چون شاه مى خواهد نهضت هاى اصیل اسلامى را از مجراى خود منحرف و به گروه هایى که هم منحرف و هم بین ملت پایگاهى ندارند نسبت دهد، باید همه گروه هاى سیاسى و طبقات روشنفکر با صراحت و بدون هیچ ابهام، نهضت و تحرک خود را اسلامى و براى اجراى قوانین عدالت پرور قرآن کریم معرفى کنند و به گروه روحانى و کارگرى و توده ملت بپیوندند که با این منطق حیله حساب شده اجانب را که به زبان شاه اجرا مى شود خنثى کنند و در غیر این صورت با برچسب مارکسیسم و احیاناً مارکسیسم اسلامى جناح هاى روشن و متحرک را از سواد اعظم که ملت مسْلم است جدا و از خاصیت مطلوب ساقط و ملت را نیز تضعیف نموده و پیروزى را عقیم یا به مدت طولانى معوق مى کنند.
مصیبت هاى ما گر چه یکى دو تا نیست و در این کشورِ آزاد مردان و آزاد زنان!- به منطق شاه!- و جریان عدالت اجتماعى و حرکت به سوى «تمدن بزرگ»، به اصطلاح کارتر- شاه، ملت باید همیشه در عزا باشد. لکن مصیبت بزرگى را که بر برادران تبریزى ما وارد شد، اربعین آن را در سوگ هستیم، و ملت ایران نیز در آن روز با عزاى عمومى خود به ملت هاى آزاد جهان بفهمانند که ما با چه شرایطى زندگى مىکنیم. از خداوند تعالى عظمت اسلام و مسلمین را خواستار، و قطع ایادى اجانب را امید دارم.
روح اللَّه الموسوی الخمینى (7)
پی نوشت ها
1. محمود حکیمی، حماسه انقلاب، قم، انتشارات امید، بی تا، صص 5-6
2. اسناد لانه جاسوسی امریکا، پیشین ، ص 40
3. مجموعه اطلاعیه هاى سومین شهید محراب حضـرت آیت الله محمـد صـدوقى، تهران، مرکز مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، 1362، ص 35 ـ .34
4. یاران امام به روایت اسناد ساواک، پیشین، ص .99
5. بـراى اطلاع ر .ک:اسناد انقلاب اسلامى، .5 .1
6. انقلاب اسلامى بـه روایت اسناد ساواک، پیشین، 41 .4 و .54
7. صحیفه امام، ج3، ص: 359-362