نگاهی به حوزه- دانشگاه های بعد از انقلاب اسلامی

 یکی از اهداف انقلاب اسلامی برداشتن گامی بزرگ در راستای رسیدن به انقلاب فرهنگی بود، اما ظاهراً این حرکت که منجر به تعطیلی دانشگا هها نیز شد، از سوی برخی چهره ها کافی دانسته نشد و لذا آستین را بالا زدند و مستقیماً به تأسیس دانشگا هها و مراکز آموزش عالی مبادرت کردند؛ مراکزی که تلفیقی از سیستم حوزوی و دانشگاهی بوده و در ضمن برای آینده نظام سیاسی ایران به تربیت مدیر بپردازد. در گزارش پیش رو سابقه و بانیان تعدادی از مراکز علمی، آموزشی پس از انقلاب معرفی شده است.

مدرسه عالی شهید مطهری

مدرسه عالی شهید مطهری(سپهسالار سابق) تاریخچه ای کهن دارد. این مدرسه عالی در دوره میرزا حسین خان سپهسالار با هدف آموزش علوم اسلامی تأسیس شد. با تأسیس دانشگاه تهران، نام این مرکز به «دانشکده علوم معقول و منقول» تغییر یافت. با پیروزی انقلاب و شهادت آیت الله مطهری، نام آن شهید بر روی این مدرسه عالی قرار گرفت و امام خمینی اداره آن را به آیت الله محمد امامی کاشانی سپردند که تاکنون ادامه دارد.

مدرسه عالی شهید مطهری از سال 1361 در رشته های فقه و حقوق اسلامی، فلسفه و حکمت اسلامی، فقه و حقوق خصوصی، فقه و حقوق جزا، فلسفه تطبیقی و در مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری (PHD) و به صورت غیر متمرکز (ابتدا آزمون سراسری، آزمون ورودی خود دانشگاه، سپس مصاحبه و گزینش) دانشجو می پذیرد. در این دانشگاه دانشجویان پسر و دختر به صورت جدا از هم و در دو مکان مجزا تحصیل می کنند و علم فقه و علم حقوق جدید بطور تلفیقی به دانشجویان ارایه می شود. همچنین دانشجویان کارشناسی فقه وحقوق پس از پایان دوره تحصیلی، مدرک پایه هفت حوزوی دریافت می نمایند.

دانشگاه مذاهب اسلامی

این دانشگاه زیر مجموعه مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی است که از سوی رهبر انقلاب با هدف هماهنگی و نزدیکی علمی و فقهی و گسترش و رشد اجتهاد در سطح مذاهب اسلامی به وجود آمد. پس از تأسیس مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی رهبر معظم انقلاب رهنمود تأسیس «دانشگاه مذاهب اسلامی «زیر نظر مجمع ارائه کردند که اساسنامه آن تدوین و در سال 1371 مورد تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت. هدف دانشگاه این است که کانون تقارب، تعارف و تبادل نظر علما، استادان و دانشجویان مذاهب اسلامی قرار گیرد و زمینه پرورش علما و پژوهشگران ورزیده در علوم و معارف اسلامی از قبیل فقه تطبیقی، تفسیر، حدیث، کلام، عقاید، عرفان و فلسفه، تاریخ اسلام و ادیان و مذاهب ، تربیت متخصصان دینی برای داخل و خارج از ایران در مذاهب اسلامی، تربیت دبیر و مدرس معارف اسلامی و قضات شایسته جهت محاکم حقوقی و مدنی خاص پیروان مذاهب و پرورش کارشناسان مطلع به امور تبلیغی و فرهنگی داخل و خارج ایران، فعالیت کند.

ریاست این دانشگاه بر عهده سید ابوالحسن نواب، عضو شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز است.

دانشگاه امام صادق(ع)

دانشگاهی در میان انبوه درختان، واقع در پل مدیریت؛ محلی که در مرکز «دوره پهلوی به عنوان شعبه ای از دانشگاه هاروارد تحت عنوان «مرکز مطالعات مدیریت» فعالیت می کرد و بعد انقلاب طولی نکشید که تبدیل به دانشگاهی به نام امام صادق(ع) شد و تربیت مدیران آینده نظام به عنوان هدف نهایی اش در دستور کار قرار گرفت.

هرگاه نام این دانشگاه به زبان می آید، نام آیت الله شیخ محمدرضا مهدوی کنی رییس فعلی آن به ذهن می رسد، اما موسسین اصلی دانشگاه امام صادق(ع) جمعی از مدیران و مسئولان طراز اول نظام جمهوری اسلامی بوده اند که به گفته آیت الله مهدوی کنی از قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در فکر انجام آن بوده اند: «ما قبل از انقلاب با دوستانی که در انقلاب بودند؛ مانند مرحوم شهید مطهری، مرحوم شهید باهنر و شهید بهشتی به فکر تأسیس یک دانشگاه اسلامی بودیم. تأسیس چنین دانشگاه اسلامی ضروری به نظر می رسید، اساسنامه آن هم قبل از انقلاب تدوین شده بود، منتها رژیم پهلوی اجازه نمی داد که ما دانشگاه تأسیس کنیم. ما حتی در زندان هم که بودیم اندیشه تشکیل دانشگاه را داشتیم، چون می دیدیم بچه هایی که به دانشگاه ها می روند، از آنجا که محیط اکثر دانشگاه ها اسلامی نبود، بسیاری از آنها منحرف می شدند، لذا فکر می کردیم اگر دانشگاهی درست کنیم که اسلامی باشد کار اساسی انجام داده ایم.» بدین ترتیب دانشگاه امام صادق(ع) به عنوان یک مرکز علمی مهم برای نظام نوپا با حضور حضرات آیات منتظری، مشکینی، امینی، امامی کاشانی، مهدوی کنی و مقام معظم رهبری و چهره هایی دانشگاهی مانند اسرافیلیان، نوید، خانیان و معینی در هیات امناء تأسیس می شود که آیت الله منتظری به دلیل حضور در سمت قائم مقامی رهبری به ریاست عالی آن برگزیده شد که پس از اتفاقات مربوط به عزل وی، این سمت از سوی حضرت آیت الله خامنه ای به آیت الله مهدوی کنی منتقل می شود که تاکنون ادامه دارد.

براساس آنچه در اساسنامه این دانشگاه آمده، آرمان اولیه بانیان آن فراتر از یک دانشگاه معمولی بوده است و حتی تأسیس رادیو، تلویزیون و مراکز اقتصادی برای کمک به فعالیت های آموزشی آن، مدنظر بوده است تا بتواند به گفته آیت الله مهدوی کنی، نقش دانشگاه الازهر شیعیان را ایفا کند.

دانشگاه علامه طباطبایی

در سال 1358 پس از ادغام 27 مرکز آموزش عالی مستقل با عناوین مختلف دانشگاه، دانشکده، پژوهشکده، مدرسه عالی، آموزشگاه عالی، موسسه، مرکز و سازمان، که از سال 1337 به تدریج تأسیس شده بودند، دو مجتمع عظیم با عناوین» مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی» (13 مرکز)  و «مجتمع دانشگاهی علوم اداری و بازرگانی (14 مرکز( تأسیس شد.

این مجتمع ها هرکدام تحت مدیریت مستقل، بیش از 5 سال فعالیت کردند و مجدداً در سال 1363 براساس موافقت شورای عالی انقلاب فرهنگی در جلسه مورخ 63/4/16  ادغام شدند و از ادغام آنها دانشگاه علامه طباطبائی تأسیس شد .در شهریور ماه 1366 به منظور یکپارچگی و توسعه آموزش از راه دور، براساس پیشنهاد وزارت فرهنگ و آموزش عالی و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، دانشگاه پیام نور با جدا شدن دانشکده بهداشت و علوم پایه، مراکز آموزشی شهرستانها، کتابخانه مرکزی و مرکز تولید و انتشارات از این دانشگاه تأسیس شد و از آن زمان دانشگاه علامه فقط مربوط به علوم انسانی است.

دانشگاه مفید قم

دانشگاه مفید یکی از مراکز حوزوی دانشگاهی است که در سال 1368 هجری خورشیدی در شهر مقدّس قم توسط آیت الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی که در آن زمان به تازگی با فراغت از مسئولیت های قضایی به قم بازگشته بود، تأسیس شد.

اهداف تأسیس این دانشگاه، مطالعه و تحقیق در علوم و معارف اسلامی و بازبینی و بازنگری در علوم انسانی بر اساس مبانی و موازین اسلامی و معرفی و به کارگیری نتایج تحقیقات انجام شده در وجوه گوناگون حیات فرهنگی و اجتماعی ملل اسلامی، عنوان شده است. دانشگاه مانند دانشگاه امام صادق(ع) رسالتی فراتر از مرزهای جغرافیایی احساس می کند و براساس آنچه در سایت اینترنتی رسمی آن آمده است، آهنگ خدمت به جهان اسلام را دارد. بر همین مبنا و متناسب با امکانات محدود موجود افزون بر دانشجویان ایرانی، دانشجویانی از دیگر سرزمین های اسلامی از جمله عراق، افغانستان، ترکیه، پاکستان و کشمیر در دانشگاه به تحصیل مشغولند و تقاضاهای متعددی نیز از کشورهای گوناگون به دانشگاه واصل شده که در حال بررسی است. همچنین افزون بر دانشمندان ایرانی از صاحب نظران دیگر کشورها چون لبنان، مالزی، اردن، سوئد، فرانسه، انگلستان، هلند، آمریکا برای ایراد سخنرانی های علمی و تدریس دعوت شده است.

دانشگاه مفید در حال حاضر با چند دانشگاه و مرکز علمی مهم داخلی و خارجی قرارداد همکاری آموزشی و پژوهشی منعقد نموده ویا در حال انعقاد می باشد. این دانشگاه دارای گروه های اقتصاد، فلسفه، علوم سیاسی، حقوق، معارف قرآن، زبان انگلیسی و همچنین مرکز مطالعات حقوق بشر، مرکز مطالعات اقتصاد، مرکز مطالعات قرآن، سازمان انتشارات، نشریه دانشجویی دانش پژوهان، مجله نامه مفید و کتابخانه است.

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) از نهادهای رسمی حوزه علمیه قم است که در سال 1374 از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی رسمیت یافت و در سطوح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری، در رشته های مختلف علوم اسلامی و انسانی پذیرای دانش پژوهان است. تبیین و به کارگیری معارف اسلامی در رشته های مختلف علوم انسانی، تربیت محققان صاحب نظر در معارف اسلامی و علوم انسانی، و دارای صلاحیت علمی لازم برای مقابله با اندیشه های انحرافی و التقاطی و تربیت اساتید باتجربه و متعهد به منظور تأمین اعضای هیأت علمی حوزه و دانشگاه، به عنوان اهداف این موسسه متعلق به آیت الله مصباح یزدی عنوان شده است. در سایت اینترنتی رسمی  این موسسه آمده است: حوزه های علمیه از دیرباز تاکنون، مسؤولیت پاسداری از کیان اعتقادی جامعه اسلامی را بر دوش داشته و دارند. در همین راستا، علمای دلسوز و آینده نگر همواره درصدد ایجاد مؤسساتی بوده اند که با تربیت افرادی آگاه به معارف اسلامی و مسایل زمان، ضمن پاسخ گویی به نیازهای جامعه، با برداشت های نادرست از مفاهیم دینی و گرایش های انحرافی مقابله کنند. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) از مؤسساتی است که با همین انگیزه پایه گذاری شده است. فعالیت های مؤسسه با تأسیس بخش «مؤسسه در راه آموزش» شکل گرفت. با توصیه امام راحل(ره) به ادامه و توسعه فعالیت های بخش آموزش «مؤسسه در راه حق» و تقبل هزینه آن از سوی آن رهبر فرزانه، این برنامه ها در سطح وسیع تری ادامه یافت و به تأسیس «بنیاد فرهنگی باقرالعلوم(ع)» انجامید. بعد از ارتحال امام(ره)، با توجه مقام معظم رهبری مؤسسه در زمینی به وسعت هفت هزار متر مربع و 25 هزار متر مربع زیربنا در هشت طبقه، بخش های مختلف آموزشی، پژوهشی، فرهنگی تربیتی، اطلاع رسانی و اداری مالی را در خود جای داده است.  موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی تلاش داشته تا به عنوان یک مرکزی حوزوی اما با شیوه های نوین درسی در شهر قم فعالیت کند و به همین خاطر، برنامه های آن قبل از تصویب شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری به تصویب شورای عالی حوزه علمیه رسیده است و دانش پژوهان، طلابی هستند که حداقل سطح یک دروس حوزه را گذرانده اند. همچنین درس های اصلی حوزه، جزو برنامه و دوره تحصیلی دانش پژوهان است و آنان موظفند تحصیل در حوزه را ادامه دهند. دانش پژوهان به لحاظ مقررات اداری، تابع مقررات حوزه علمیه محسوب، و از مزایای آن مانند: معافیت تحصیلی، شهریه و دیگر خدمات حوزه، بهره مند هستند. در طول دوره، دانش پژوهان، متناسب با حجم فعالیت های درسی و در حد توان به وظایف مقدس روحانیت از جمله امر تبلیغ می پردازند.

دانشگاه باقرالعلوم(ع)

دانشگاه باقرالعلوم(ع) در پی رهنمودهای حضرت امام خمینی(ره) در سال 1363 ، به منظور بالا بردن سطح آگاهی های سیاسی طلاب در زمینه های جهان اسلام، ایران و روابط بین الملل شروع به کار نمود. به دنبال درک و پذیرش ضرورت تربیت محقق سیاسی، واحد فوق، اقدام به برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت عمومی و تخصصی کرد و با انجام بررسی های کارشناسی و اخذ نظرات استادان حوزه و دانشگاه، در سال 1364 موسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) ثبت شد.

دوره های آموزش طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در رشته علوم سیاسی، به طور منظم تا سال 1370 ادامه یافت. سپس هیأت مدیره دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مقدمات ثبت مؤسسه را فراهم کرد که با همکاری وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سرانجام از شورای گسترش آموزش عالی مجوز کار دریافت کرد.

این شورا در سال 1371 ضمن تصویب مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع)، موافقت اصولی خود را با گسترش فعالیت های آموزشی و پژوهشی مؤسسه در رشته های علوم انسانی ابلاغ کرد و به دنبال آن، چارچوب سازمانی مؤسسه آموزش عالی باقرالعلوم(ع) به تصویب رسید. تا اینکه در سال 1384 این مرکز به «دانشگاه»  تبدیل شد.

کمک به ارتقای سطح فرهنگ و دانش جامعه و رشد و گسترش علوم اسلامی انسانی، مشارکت در تربیت نیروی انسانی متخصص و نخبگان مورد نیاز در عرصه علمی و فرهنگی از میان طلاب حوزه های علمیه، همکاری در زمینه سازی مناسب برای مشارکت همه جانبه مردم در امر گسترش و اعتلای آموزش و پژوهش در کشور، استفاده از امکانات و قابلیت های موجود کشور و ظرفیت های نهفته در حوزه های علمیه در توسعه آموزش عالی و کمک به تولید و توسعه نواندیشی دینی در عرصه های مختلف علوم اسلامی و انسانی و فراهم نمودن زمینه ها و امکانات لازم آموزشی، پژوهشی و تبلیغی، به عنوان اهداف این دانشگاه عنوان شده است.

منبع: معمار وحدت، ویژه نامه سالروز وحدت حوزه و دانشگاه، آذر 1390، ص 43-45