پرتال امام خمینی(س)- آنچه که در پی می آید متن کامل گفتگوی اختصاصی جماران با دکتر فاطمه طباطبایی، مدیر گروه عرفان اسلامی پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی و رئیس انجمن عرفان اسلامی درباره نخستین « همایش بین المللی عرفانی اسلامی، عمل و نظر» است که یکشنبه یازدهم خردادماه جاری در هتل لاله تهران برگزار می شود.
دکتر فاطمه طباطبایی، پژوهشگر عرفان اسلامی است که بخشی از آثار عرفانی به جای مانده از امام خمینی در واقع مکاتبات و نصایح عرفانی آن عارف بزرگ برای ایشان و پاسخ هایی است که امام به پرسش های طرح شده از سوی دکتر طباطبایی، عروس خود داده است.
وی در این گفت و گو علاوه بر ارائه توضیحاتی درباره چگونگی برگزاری نخستین « همایش بین المللی عرفانی اسلامی، عمل و نظر» به بررسی نقش عرفان اسلامی در ایجاد صلح در جامعه جهانی، حل درگیری های فرقه ای و ارتقای سطح سلامت اخلاقی جامعه می پردازد. به نظر من توصیه های امام می تواند فرقه گرایی را تبدیل به خداگرایی کند. زمانی که فرقه گرایی در جامعه از بین برود و خدامحوری حاکم شود، این نزاع ها نیز برطرف می شود. همه این درگیری ها ریشه در انانیت دارد، چرا که هرفرقه ای دم از انانیت خودش می زند و به دنبال حق نیست. اگر این سفارش امام رعایت شود، دیگر فرقه گرایی معنایی ندارد. زمانی که خداوند که جمیل مطلق است محور قرار گیرد جایی برای این نزاع ها نمی ماند. به عبارت دیگر آمدن نور، ظلمت را با خود می برد.
« همایش بین المللی عرفانی اسلامی، عمل و نظر» یازدهم خرداد ماه جاری برگزار می شود. با توجه به این که این، نخستین همیاش بین المللی است که توسط انجمن علمی عرفان اسلامی ایران برگزار می شود، لطفاً روند تصمیم سازی و برنامه ریزی برای این همایش را توضیح دهید.
برنامه‌ریزی برای برگزاری این همایش از سال 1391 آغاز شد. این همایش در راستای یکی از اهداف انجمن علمی عرفان اسلامی برگزار می شود که آشنایی و تعامل با پژوهشگران این حوزه در ادیان گوناگون به‌ویژه ادیان ابراهیمی(ص) را در دستور کار انجمن قرار می دهد.
این همایش با همکاری برخی از رؤسا و استادان دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی فرهنگی لبنان برگزار می‌شود. ابتدا محل برگزاری لبنان تعیین شده بود؛ اما به دلیل اتفاقاتی که در لبنان رخ داد کمیته علمی همایش و همکاران اجرایی تهران را به عنوان محل برگزاری اولین همایش پیشنهاد کردند
آیا عرفان‌های کاذب و نوظهور هم در پژوهش‌های این همایش مورد نظر قرار گرفته‌اند؟
البته تبیین‌هایی صورت‌خواهد گرفت؛ اما ما بر این باوریم که به‌جای طرح مسائل و مباحث عرفان‌های نوظهور یا کاذب که به اعتقاد من به اشتباه عرفان نامیده می‌شوند؛ بهتر است به معرفی عرفان ناب بپردازیم؛ زیرا: «چون ندیدند حقیقت ره افسانه زدند». هنگامی که حقیقت به درستی مطرح شود؛ مفاهیم کاذب اهمیت خود را از دست می‌دهند.
یکی از کارهای مفید بازخوانی و واکاوی و روان‌سازی متون عرفانی است که نسل جدید نیز بتواند با آن متون ارتباط پیدا کند و بهره برد. یکی دیگر از برنامه‌هایی که می‌تواند پرفایده باشد برگزاری و نشست‌ها و همایش‌هاست.
به این منظور در پی تفاهم‌نامه هایی که با برخی از دانشگاه‌ها و مراکز علمی منعقد کرده‌‌ایم به برگزاری همایش‌های مشترک خواهیم پرداخت و امیدواریم بتوانیم هر سال این همایش را با همکاری دانشگاه‌ها مختلف در کشور‌های دیگر برگزار کنیم ودبیرخانه دائمی «همایش بین‌المللی عرفان اسلامی، نظر و عمل» فعالیت خود را آغاز و گسترش دهد . سخنان امام درباره کرامت انسانی است، بدیهی است می تواند دربرگیرندة حقوق بشر نیز باشد. در اندیشة امام کرامت انسانی اهمیت دارد که یکی از بندهای آن حقوق مدنی و اجتماعی اوست. حقوق بشر یکی از مسائل جزئی کرامت انسانی است. ارزشی که امام برای انسان قائل هستند بسیار بالاتر از حقوق بشر است. در دین نیز همین مسئله اهمیت دارد. از این منظر حقوق بشر، حقوق مدنی و جزایی انسان شاخه های فرعی کرامت انسانی هستند. اگر کرامت انسانی اصل و اساس باشد، همة این مسائل رعایت می شود، چرا که هیچ کس نمی تواند کرامت یک فرد را از بین ببرد
محورهای درنظر گرفته شده برای مقالات همایش چیست؟
محورهای این همایش که ازسوی کمیته علمی انتخاب شد. «نظر و عمل در عرفان اسلامی» «عرفان و معنای زندگی»،«عرفان عملی و اخلاق»، «عرفان اسلامی و بهداشت روان» و «جایگاه حضرت مسیح(ع) در مراتب سیر و سلوک در عرفان اسلامی»،«عرفان و پویایی اجتماعی» از جمله محورهای این همایش است. پرسش اصلی درباره نسبت میان عرفان و پویایی اجتماعی این است که آیا تعالیمی که عرفا در زمان خود ارائه می‌دادند، می‌تواند برای جوان امروزی مفید باشد و جامعة امروز ما را متحول کند؟ آیا عارف به‌طورکلی به جامعه به عنوان جامعه می‌اندیشد یا تنها دغدغة او تعالی فرد فرد انسان‌هاست؟ ما از سیرة عارف معاصر امام راحل(س) دریافتیم که هرگز عارف متعهد بی‌اعتنا به مسائل و رشد و تعالی تک تک افراد نیست. وظیفه یک عارف این است که دغدغة جامعه را داشته باشد و در راستای تحقق چنین اهدافی در جامعه طرحی نو دراندازد و در مسیر تعالی جامعه گام بردارد؛ تا افراد در آن جامعه بتوانند به‌آسانی تعالی یابند. حال این پرسش مطرح می‌شود که اصولاً عرفان در تحقق این اهداف چگونه می‌تواند نقش داشته باشد؟
«عرفان و محیط زیست» نیز از دیگر محورهای همایش است که در این رابطه پژوهشی صورت گرفته که به‌زودی با کمک انجمن منتشر خواهد شد
همایش در چند روز برگزار می شود؟
همایش یک روزه است و در مجموع بیست نفر از شخصیت‌های علمی دو کشور ایران و لبنان سخنرانی خواهند کرد و تعدادی هم مقاله نگاشته شده که مورد تصویب کمیته علمی قرار گرفته و ان‌شاءالله در مجموعة مقالات همایش چاپ خواهد شد.
برنامه های جنبی همایش به چه صورت است؟
قرار است نمایشگاه کتابی از تألیفات اعضای انجمن در موضوع عرفان در محل همایش برگزار شود.
برنامه جانبی برای مهمانان خارجی چیست؟
ضیافت شام قرار است که توسط یکی از شخصیت‌های علمی -سیاسی کشورمان برگزار می‌شود. بازدید از کتابخانه ملی و دیدار با رئیس محترم کتابخانه دیدار و یک ضیافت شام با حاج سید حسن آقا خمینی خواهند داشت .
از شخصیت های حوزوی و دانشگاهی چه کسانی در همایش حضور دارند؟
آیت‌الله جوادی آملی پیامی تصویری برای ما خواهند داشت. آقایان دکتر شیخ الاسلامی، دکتر دینانی، دکترکاکایی، دکتر شاه‌آبادی، پروفسور بونو، دکتر حبیبی، دکتر وکیلی و خانم شایسته از ایران و پروفسور کک، شیخ شفیق جراده، دکتر عقیقی، خانم دکتر صلوح و خانم دکتر ملاعب، دکتر حسیکی، آقای زراقط و آقای موسوی، دکتر رحمتی، دکتر طربی از لبنان سخنرانان همایش هستند.
انجمن در نظر دارد هر سال به معرفی و تقدیر از یکی از مفاخر و پیشکسوتان حوزه عرفان بپردازد و امسال مفتخر است از آیت‌الله انصاری شیرازی تقدیر کند. همان طور که می‌دانید ایشان هم در حوزه فقه و اصول و هم در حوزه اخلاق و عرفان کوشش‌های فراوانی داشته‌اند و از منظر سیاسی نیز درزمرة فعالان و مبارزان علیه استبداد شاهنشاهی بوده‌اند.
دربارة فصلنامه علمی ـ پژوهشی انجمن علمی عرفان توضیح دهید.
«پژوهشنامه عرفان» نشریه‌ای علمی پژوهشی است که هر دو فصل یک بار منتشر می‌شود، و در بردارنده مقالات و پژوهش‌هایی ارزشمند در حوزة عرفان نظری و عملی است. تا کنون نه شماره آن منتشر شده است .
شنیده‌ایم؛ انجمن عرفان از این پس دور جدیدی از فعالیت‌ها را برای عموم آغاز می‌کند.
دفتر جدید انجمن به تازگی در خیابان میرداماد تأسیس شده است و قرار است فضایی برای افراد علاقه‌مند ایجاد کنیم تا بتوانند درکلاس‌هایی در حوزه نظری در سطوح مختلف شرکت کنند.
برنامه دیگر انجمن، نمایش فیلم‌های عرفانی و نقد آن‌ها با حضور کارشناسان است که می‌تواند در آموزش نکات عرفانی برای علاقه‌مندان مؤثر باشد.
مشاوره‌های روان‌شناختی از منظر عرفانی نیز از برنامه‌های انجمن است. قرار است کارگاه هایی در این زمینه برای علاقه‌مندان برگزار شود.
به عنوان نمونه امام خمینی(س) در شرح چهل حدیث، نکات زیبایی دربارة حسد بیان می‌کنند. ابتدا دربارة ماهیت حسد سخن می‌گویند، سپس به ناراحتی‌هایی که حسد برای فرد ایجاد می‌کند صحبت می‌کنند و ضمن یادآوری این که فردی که حسد می‌ورزد بیش از آنکه به دیگری ضرر بزند، به خودش آسیب می‌رساند؛ توضیح می دهند که در نگاه ایشان شخصی که حسد می‌ورزد، در مبانی اعتقادی خدا را عادل نمی‌داند. کسی که خدا را عادل بداند، باور دارد که او همه چیز را سر جای خود قرار داده است. همین مسئله باعث می‌شود از اینکه دیگران چیزی را دارند و او ندارد، ناراحت نشود. از این منظر شخصی که حسد می‌ورزد باور به عادل بودن خداوند ندارد و آن عدالتی که برای خدا قائل بوده، لفظی بیش نبوده است. این شخص نیاز دارد ابتدا معنای عدالت خدا را درک کند و زمانی که معنای عدالت را فهمید و پذیرفت خداوند عادل است، التزامات عدالت خداوند را نیز می‌پذیرد.
همین منطق می‌تواند موضوع مباحثه در کارگاه‌ها باشد. اگر ما بتوانیم حسد را در جامعه ریشه‌کن کنیم، منشأ بسیاری از نابسامانی‌ها را شناخته و جامعه را به سطحی بالا از سلامت روانی رسانده‌ایم. برگزاری کارگاه‌هایی که ما را در شناخت اخلاقیاتی که انسانیت انسان را شکوفا کرده یا مخل انسانیت انسان می‌شود، قدم مثبتی است.
امام می فرمایند رذایل اخلاقی بیگانگانی هستند که به فطرت انسان حمله کرده‌اند و انسان نیازمند مبارزه با این بیگانگان است؛ چرا که فطرت انسانی با کمالات سرشته شده است. وظیفة انسان است که برای حفظ وجود خود این بیگانگان را از خود براند و آن را سالم و معتدل کند. امام توصیه می‌کنند فرد پیش از هرچیز باید اعتدال را در وجود خود برقرار کند، قوای خودرا مدیریت کند و بداند کجا باید مهر بورزد و کجا باید برخورد قاطع داشته باشد.
اگر فرد بتواند ابتدا اعتدال را در وجود خودش برقرار کند، در جامعه هم می‌تواند اعتدال ایجاد کند. زمانی که مهر و خشم انسان ملاک عقلانی و منطقی ندارد و دوستی و دشمنی‌ها نیز براساس هواهای نفسانی خواهد بود، چگونه چنین انسانی می‌تواند محبت و اعتدال را به درستی در جامعه ایجاد کند. بنابراین هرفرد باید پیش از هرچیز اعتدال را در وجود خود ایجاد کند. ما معتقدیم پیام امام برای تمام جهانیان پیام صلح، اعتدال، رفع ظلم و ناراحتی است. اگر تعالیم امام پیاده شود ما صاحب جامعه ای بدون درد و رنج خواهیم بود. پیام امام پیام دوستی، صلح و تعالی خواهی برای تمام انسان هاست و استفاده ابزاری از یکدیگر کردن در نگاه امام ناپسند است. اگر این پیام که برپایة حقیقت ناب عرفان شیعی است؛ در جوامع دیگر مطرح شود و دستورات ایشان در جوامع دیگر اجرایی شود، همه می توانند زندگی ای بدون دغدغه در کنار یکدیگر داشته باشند و صلح و دوستی بر جامعه جهانی حاکم شود.
به نظر شما باورها و اندیشه‌های عرفانی امام خمینی(س)، چقدر می‌توانند مبنایی برای تقریب مذاهب و کاهش درگیری‌های فرقه‌ای در جهان اسلام باشند؟
به نظر من توصیه‌های امام می‌تواند فرقه‌گرایی را تبدیل به خداگرایی کند. زمانی که فرقه‌گرایی در جامعه از بین برود و خدامحوری حاکم شود، این نزاع‌ها نیز برطرف می‌شود. همه این درگیری‌ها ریشه در انانیت دارد، چرا که هرفرقه‌ای دم از انانیت خودش می‌زند و به دنبال حق نیست. اگر این سفارش امام رعایت شود، دیگر فرقه‌گرایی معنایی ندارد. زمانی که خداوند که جمیل مطلق است محور قرار گیرد جایی برای این نزاع‌ها نمی‌ماند. به عبارت دیگر آمدن نور، ظلمت را با خود می‌برد.
رابطة اخلاق و عرفان و پیوستگی عرفان و اخلاق را به عنوان یکی از محورهای همایش مطرح کرده‌اید، اکنون این پرسش مطرح می‌شود که حقوق بشر و اخلاق حقوق بشری از چه جایگاهی در عرفان امام برخوردار است و آیا می‌توان عرفان، سلامت روان و اعتدالی که در عرفان مطلوب امام خمینی(س) حاصل می‌شود را بانی و پایه‌گذار حرکتی در جهت صیانت از حقوق بشر بدانیم؟
سخنان امام درباره کرامت انسانی است، بدیهی است می‌تواند دربرگیرنده حقوق بشر نیز باشد. در اندیشة امام کرامت انسانی اهمیت دارد که یکی از بندهای آن حقوق مدنی و اجتماعی اوست.
حقوق بشر یکی از مسائل جزئی کرامت انسانی است. ارزشی که امام برای انسان قائل هستند بسیار بالاتر از حقوق بشر است. در دین نیز همین مسئله اهمیت دارد. از این منظر حقوق بشر، حقوق مدنی و جزایی انسان شاخه‌های فرعی کرامت انسانی هستند. اگر کرامت انسانی اصل و اساس باشد، همة این مسائل رعایت می‌شود، چرا که هیچ کس نمی‌تواند کرامت یک فرد را از بین ببرد. ما معتقدیم پیام امام برای تمام جهانیان پیام صلح، اعتدال، رفع ظلم و ناراحتی است. اگر تعالیم امام پیاده شود ما صاحب جامعه‌ای بدون درد و رنج خواهیم بود. پیام امام پیام دوستی، صلح و تعالی‌خواهی برای تمام انسان‌هاست و استفاده ابزاری از یکدیگر کردن در نگاه امام ناپسند است. اگر این پیام که برپایة حقیقت ناب عرفان شیعی است؛ در جوامع دیگر مطرح شود و دستورات ایشان در جوامع دیگر اجرایی شود، همه می‌توانند زندگی‌ای بدون دغدغه در کنار یکدیگر داشته باشند و صلح و دوستی بر جامعه جهانی حاکم شود.
تأثیری که اندیشه‌های عرفانی امام خمینی می‌تواند در ارتقای سطح اخلاقی جامعه و ایجاد یک نهضت اخلاق گرا در جامعه داشته باشد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در شرایطی که وضعیت اخلاق‌گرایی در جامعه ایده‌آل نیست و در این زمینه با مشکلاتی روبرو هستیم، اگر بتوانیم تعالیم عرفانی اسلام به‌ویژه توصیه‌های عرفانی اخلاقی امام خمینی(س) را در همة ابعاد مدیریتی و اجتماعی پیاده کنیم، شاهد جامعه‌ای متعالی خواهیم بود.
جامعه بسیار پیچیده است و بسیاری از مسائل آن حلقه وار به هم وصل هستند. زمانی که خطاهای فاحشی در جامعه صورت می‌گیرد، شما نمی‌توانید افراد جامعه را به رعایت مسائل جزئی دعوت کنید. البته دعوت به حق هیچ‌گاه نباید فراموش شود اما فرد باید از درجة تعالی بالایی برخوردار باشد که همه را در حال دزدی ببیند و خودش دزدی نکند، یا اینکه همه حق او را بخورند اما او حق کسی را پایمال نکند. درواقع جاانداختن چنین تعلیماتی در جامعه‌ای که به لحاظ اخلاقی نابسامانی دارد، بسیار مشکل است.