یادداشتی بر کتاب خاندان امام خمینی به روایت اسناد

به گزارش پرتال امام خمینی(س) مصطفی نوری، کارشناس اسناد پژوهشکده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در یادداشتی بر کتاب خاندان امام خمینی به روایت اسناد[1] که در اختیار پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران قرار داده است، نوشت: 

یکی  از ضرورت های تحقیقات تاریخی به طور عام و مباحث مربوط به رجال و شخصیت های تاریخی به طور خاص، پرداختن به خاستگاه خانوادگی افرادی است که در یک دوره تاریخی به ایفای نقش پرداختند. در حالی که عمدتا اطلاعات و داده های تاریخی درباره رجال تاریخ معاصر ایران به دوره ای بر می گردد که افراد در نقش تاریخی خود قرار داشتند، از سالهای قبل از آن و نیز از خاستگاه خانوادگی آنها کمتر سخن به میان آمده است . این نقصان بعضا راهی را برای برخی افسانه سرایان تاریخی در اعصار بعدی گشوده است تا تاریخچه خانوادگی شخصیت های تاریخی را بین تاریخ و افسانه سرگردان کنند.

در سوی دگر تلاشی هایی برای جبران این نقصان  در دوره های اخیر صورت گرفته که یکی از این تلاش ها تدوین کتاب« خاندان امام خمینی به روایت اسناد» اثر دکتر محمد جواد مرادی نیا است که در کنار آثار دیگر این نویسنده از جمله «سطر اول[2]» و کتاب «خاندان امام خمینی[3]» تلاش دارد خاستگاه و جایگاه اجتماعی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران را با اتکا به اسناد و مدارک تاریخی نشان دهد. اگر چه کتاب مورد بحث، مجموعه اسناد با مقدمه ای کوتاه است اما در دو اثر دیگر، نویسنده به شرح و تحلیل اسنادی از این دست پرداخته و ظاهراً در کتاب حاضر هدف تنها ثبت و ضبط این اسناد بوده است. بی تردید آثاری این چنین، امید به جلوگیری از هرگونه تحریف در اعصار آینده را بیشتر می کند. همانگونه که در مقدمه کتاب آمده است «... با شناخت خاندان و خانواده اوست که می توان به خاستگاه بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران و شرایط شکل گیری شخصیت وی اشراف یافت و دانست ... پدر، مادر، اجداد، برادران، خواهران و خویشان او چه کسانی با چه تفکرات و اندیشه هایی بودند و در کدامین پایگاه و جایگاه فرهنگی، دینی، اجتماعی و اقتصادی قرار داشتند»

کتاب حاضر از نظر اهمیت موضوعی به طور عمده به سه بخش تقسیم می شود . بخش  نخست اسنادی است که موضوعات مربوط به سید احمد هندی پدر بزرگ امام خمینی را در بر می گیرد، قسمت بعدی اسناد مربوط به پدر امام، یعنی آقا سید مصطفی و بخش پایانی ، مربوط به دوران جوانی امام است . مرادی نیا درباره ترکیب و موضوعات اسناد کتاب خاطر نشان می سازد. «آنچه در این مجموعه از نظر می گذرد ترکیبی است از اسناد تازه یاب .. و دیگر، سندهایی که پیش از این به کوشش نگارنده در کتاب سطر اول مورد استفاده قرار گرفته بود .... و یا اسناد دیگری که از منابع دیگر به دست آمد... ترکیب اسناد مزبور به قرار زیر است: سید احمد هندی (پدر بزرگ امام خمینی 21 سند، آقا مصطفی ( پدر امام ) 28 سند، آقا مرتضی عموی امام 1سند، آقا مرتضی ( برادر امام ) 4 سند، آقا نورالدین ( برادر امام ) 2 سند، فاطمه ( خواهر امام) 1 سند، مشترک 7 سند، خانواده قاتلان آقا مصطفی 2سند»

کتاب با یادداشت های جد، پدر و برادر و نیز خود امام خمینی بر پشت جلد کتاب جنات الخلود آغاز می شود . یکی از مهمترین این یادداشت ها عبارت «به تاریخ تولد حقیر روح الله ابن مصطفی الموسوی اول طلوع آفتاب روز هجدهم شهر جمادی الثانی سنه 1320» می باشد که به خط امام(در دوران نوجوانی) است. پس از آن اسناد سید احمد هندی که شامل هجده سند، اعم از مصالحه نامه، مبایعه نامه و عقد نامه است ارائه شده است. گذشته از یک صلح نامه جالب توجه که دو تن از همسرانش مهریه خود را به او بخشیدند، تلاش سید احمد  در خلال سالهای اقامتش در خمین برای خرید املاک دراین اسناد بازتاب یافته است. این اسناد مربوط به دوران حکومت محمد شاه یعنی سال 1251 ق تا نیمه های سلطنت ناصر الدین شاه (1285 ق) می باشد. در بین این اسناد سند تقسیم اموال  و املاک سید احمد بین فرزندانش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. چرا که علاوه بر آگاهی هایی نظیرنام پسران و دختران سید احمد، میزان دارایی و املاکی که وی در خلال سالهای اقامت در خمین به دست آورده بود روشن می شود. از آب و املاک مزرعه شاهین و واسوران گرفته تا فرش قالی، عمارت اندرونی و کتب فارسی. (سند 19)

یکی از با اهمیت ترین بخش های کتاب، اسنادی است که به «آقا مصطفی» پدر امام اختصاص دارد. این اسناد که نزدیک به سی برگ می باشد از مصالحه نامه های خانوادگی، یعنی آنچه که پدر و مادرش به او صلح کردند، قباله های خرید املاک در روستاهای فرفهان و میشیجان گرفته تا اسنادی که وی به عنوان شاهد بر آن صحه گذاشته است را در بر می گیرد. در لابه لای این اوراق، یکی از مهمترین حوادث تاریخی این خاندان ، یعنی ترور «آقا مصطفی» در جریان درگیری های محلی آن حدود در ذی قعده 1320 قمری بازتاب یافته است، که پاسخ آقا مصطفی مجتهد به استعلام نایب الحکومه کمره درباره بهرام خان، بازتاب شهادت وی در روزنامه ایران، ادب و نیز کتاب واقعات اتفاقیه در روزگار و نیز عریضه همسر بهرام خان درباره غارت اموالش پس از قتل «سید مصطفی» از جمله مهمترین این گزارش ها می باشند.

 در ادامه ، اسنادی از دوران جوانی امام خمینی به دست داده شده که نخستین و شاید مهمترین آن سندی است که در ضمن اسامی بیست و دو نفر از مدرسین حوزه علمیه قم در سال 1313 شمسی نام «حاج آقا روح الله خمینی» را نیز ذکر کرده است (سند 63) نمونه هایی از قبوض پرداختی وی بابت هزینه های مختلف زمین کشاورزی در خمین، وکالت نامه هایی که به برادرش سید مرتضی و مهران توکلی داده و نیز تصویر دو صفحه از کتاب آثار الحجه تالیف محمد رازی که در سال 1332 چاپ شده و در برگیرنده زندگی نامه مختصر «حاج آقا روح الله خمینی» تا آن مقطع است، از جمله دیگر اسناد این کتاب به شمار می آید. علاوه بر این، اسناد پراکنده ای نیز از دیگر اعضای این خاندان که پیشتر به تعداد آن اشاره شد به چاپ رسیده است. تصویر عقد نامه های سید احمد هندی، آقا مصطفی پسرش و سید مرتضی پسندیده، واژه نامه پایان کتاب که عباراتی نظیر پول سیاه،دانگ،شعیر و واژگانی از این دست را شرح داده از دیگر بخشهای کتاب است. سند پرداخت مستمری به علما و سادات کمره که در تاریخچه جمع و خرج ولایت کمره ثبت شده نیز از جمله اسناد با اهمیت کتاب محسوب می شود. (سند 28)

بخش پایانی، مجموعه ای از عکس های تاریخی است که یکی از مهمترین آنها عکس اعدام قاتل آقا مصطفی در تهران است و در کنار گزارش های پیش گفته که در روزنامه ایران و ادب به چاپ رسیده است حاصل جستجو و تلاش صاحب این اثر می باشد.

بر اساس اسناد این مجموعه، مرادی نیا نتیجه می گیرد: « ... پدربزرگ ،پدر،عمو،برادران و عموم خاندان پدری امام خمینی با آن که در کسوت روحانیت بودند عمدتا از راه کشاورزی و زمین داری ارتزاق می کردند... هیچ یک از اسنادتصریح ندارند که سید احمد در کسوت روحانیت بوده ... اما تقریبا همه اسناد حکایت از آن دارند که آقا مصطفی پدر امام ، روحانی فاضل و با نفوذی بوده و با آن که عمر کوتاهی داشته از او به عنوان مجتهد یاد می کردند.»

به طور کلی آثاری از این دست را باید تلاشی اساسی برای بازتاب واقعیت های تاریخی خاستگاه خانوادگی امام خمینی به حساب آورد که در عین حال دستمایه ارزشمندی نیز برای پژوهشگران به شمار می آید.

«خاندان امام خمینی به روایت اسناد» در 200 صفحه کاغذ گلاسه باقطع رحلی، به صورت نفیس و با قیمت 60.000 تومان چاپ و راهی بازار شده است.

شایان ذکر است که از این اثر طی مراسمی در کتابخانه ملی به حضور یادگار امام، حجت الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی رونمایی شد.