عرفان متعالی امام خمینی(س) پرتوی از عرفان حسینی

ناشناخته ترین بُعد شخصیت ربانی امام(س) بعد عرفانی و مشرب سیر و سلوک اوست. بر اهل معنا پوشیده نیست که مشکلترین قلمرو در شناسایی آثار و شخصیت آن بزرگ همین جنبه است؛ زیرا پی بردن به دنیای عرفان امام اولاً، احاطۀ علمی بر قرآن و سنت اهل بیت و اصول و مبانی مکتبهای عرفانی را می طلبد. ثانیاً، سنخیت وجودی و شخصیتی با وی که رکن اساسی در شناخت شخصیتهای ربانی است؛ از همین روی قرآن درباره خود می فرماید: «لایَمَسُّه الّا المطهَّرون.» و «ما یعلم تأویلَه الّا الله و الرّاسخون فی العلم.» [1] و مولای عارفان در خطبه ای فرمود: «انّ امرَنا صعبٌ مستعصبٌ لا یعمله الّا عبدٌ مؤمنٌ امتحن الله ُقلبَه للإیمان و لایعی حدیثنا إلّا صدورَ أمینه و أحلامَ رزینه.» [2] دانستن کار ما بسی دشوار است، کسی آن را بر نمی تابد جز بنده ای که خداوند قلب او را بر ایمان آزموده باشد و سخن ما را نمی فهمد جز سینه های امین و عقلهای استوار. عقل رزین همان است که مولوی از آن به عقل کل یا عقل انبیاء و اولیاء تعبیر می کند. شاید «لُبّ» و «اَلباب» یا خرد ناب در قرآن به همین مفهوم به کار رفته باشد. اینک باید دانست که سخن و سیره آن ولی بحق و انسان کامل – از جمله مسلک عرفانی او- پرتوی از آفتاب ثقلین است. بدینسان، شرح و فهم آن، عقل رزین و قلب حزین می طلبد. «شمس تبریز تو را عشق شناسد نه خرد» یا به گفته حافظ:

شرح مجموعۀ گل مرغ سحر داند و بس     که نه هر کو ورقی خواند معانی دانست

به عبارت دیگر، سخن بزرگان را بزرگان می فهمند؛ اندیشه و سیره امام برخاسته از عقل و اندیشه عادی نیست بلکه محصول افکار و اندیشه عالی است. آنانکه می خواهند اندیشه های آن بزرگ را بشناسانند باید خود در جنبه های نظری و عملی از افکار و شخصیت عالی برخوردار باشند وگرنه نمی توان با اندیشه عادی به شرح و تحلیل  اندیشه یا شخصیت عالی همت گماشت.

مشرب عرفانی امام خمینی(س) پرتوی است از مکتب عرفانی حسینی؛ چنانکه عرفان سالار شهیدان، پرتوی است از عرفان ناب علی(ع) که به سرچشمه زلال نخستین؛ یعنی، عرفان پیامبر اکرم(ص) و قرآن کریم منتهی می شود و مسلک امام، اوج قلۀ تکامل عرفان اسلامی است که در طی قرون و اعصار پیشین در کشاکش رد و قبول و اوج و حضیض بوده است. امام خمینی(س) آن کشتی طوفان زدۀ قرون را با کشتی نجات عرفان حسینی به ساحل امن رساند و با نورافکن هدایتش فلاح سرنشینان آن را بیمه نمود که پیامبر(ص) فرمود: «إنّ الحسین مصباحُ الهدی و  سفینةُ النّجاةِ.» پس شور خمینی شراره ای است از آتش عرفان حسینی چنانکه شور و حماسه یاران امام راحل پرتوی است از عرفان آتشین قافله سالار انقلابشان.

عرفان حسینی، آیینه  عرفان نبوی و علوی

آفتاب عرفان قرآنی در همه ابعاد بر آیینه روح نبی اکرم(ص) پرتوافکن شد. و از مجلای آن بر ماه و ستارگان منظومه بشریت در قرون و اعصار نور افشانی کرد. نخستین آیینه، روح مولای عارفان علی(ع) بود. پس از او دخت گرامی نبی اکرم(ص) فاطمه  زهرا(ع)؛ تا آنکه این ودیعه الهی به امام حسن مجتبی(ع) و امام حسین(ع) رسید. آنچه که در انتقال این امانت نقش حلقه  وصل را بازی می کند، همانا عشق و محبت است که محبان را آیینه محبوب می سازد؛ به عبارت دیگر، بر اثر سیر و سلوک علمی و عملی، سالک، مجذوب و محبوب حضرت حق می شود: «مَن عشقنی عشقتُه.» یا به تعبیر حدیث قرب نوافل: «حتّی أُحِبَّه». آنگاه که سالک، محبوب حضرت حق شد طبق حدیث قرب نوافل، مجرای اراده و آیینه حق می شود. علی(ع) بر اثر محبت به نبی اکرم(ص) به مقام محبوبیت رسید تا آنجا که صفات و ویژگیهای محبوب در محب آشکار گردید و پیامبر(ص) فرمود: «یا علی آنچه من می بینم تو می بینی و آنچه می شنوم تو می شنوی جز آنکه پیامبر نیستی» یا اینکه فرمود: «یا علیّ نفسک نفسی؛ حربک حربی.» شخصیت علی(ع) نیز محبوب حضرت اباعبدالله الحسین(ع) بود تا آنجا که صفات پدر در فرزند متجلی شد؛ یعنی، همان عرفان و حماسه که در شخصیت علی(ع) در اوج بود از طریق اکتساب و وراثت و هم عنایت خاص حضرت حق، در امام حسین(ع) جلوه گر شد. پس امام حسین(ع) آیینه ای است از محبوب خود؛ یعنی، علی(ع). اینک می گوییم صفات و خصایل حضرت اباعبدالله(ع) نیز به عاشقان خود که اصحاب و خاندان کرام او بودند سرایت کرده بود و حضرت آنان را با عنوان «یا کرام» –  ای بزرگواران – خطاب می فرمود. آنان چنان به امام خود عشق می ورزیدند که شهادت در رکاب او را بزرگترین سعادت می دانستند. بدیهی است که چنین عشق و ارادتی به محبوب، صفات محبوب را در شخصیت محب منعکس خواهد ساخت. به عبارت دیگر، آنان آینه هایی بودند حسین نما چنانکه حضرت حسین(ع) آیینه ای بود علی نما و آن حضرت نیز آیینه خاتم النبین بود. پس چنانکه کوه مغناطیس بر اثر تماس با آهن، آن را به آهنربا مبدل می سازد و شبیه خود می کند. یا همانگونه که پیکره زنده، مواد غذایی را به سلولهای حیات تبدیل می کند و به تعبیر ابن سینا(ره) در طبیعیات اشارات، «شبیه سازی» می کند، رابطه با اولیای خدا نیز وجود آدمی را به انسان کامل مبدل می سازد. مولوی – چنانکه متواتر است – بر اثر ارتباط با شمس تبریزی، ابر عرفانش باریدن گرفت و چشمه های مثنوی معنوی و غزلیات شمس از زلال آن به جوش و خروش آمد چنانکه خود گفته است: «زاهد بودم ترانه گویم کردی» و یا:

عقل جزئی را قرین کن با خرد                                            تا که بازآید خرد از خوی بد

پس عرفان قرآنی با تمام ویژگیهایش در عرفان امام حسین(ع) منعکس شده بود. در شخصیت آن حضرت عشق آتشین به حضرت حق را در اوج مشاهده می کنیم. دعای عرفه آن حضرت یکی از عظیم ترین ذخایر معرفتی و عرفانی ماست. مرحوم شیخ عباس قمی در مقدمه  دعای عرفه می نویسد:  «بشر و بشیر پسران غالب اسدی روایت کرده اند که پسین روز عرفه در عرفات در خدمت آن حضرت بودیم. پس، از خیمه  خود بیرون آمدند با گروهی از اهل بیت و فرزندان و شیعیان با نهایت تذلل و خشوع؛ پس در جانب چپ کوه ایستادند و روی مبارک را به سوی کعبه گردانیدند و دستها را برابر رو برداشتند مانند مسکینی که طعام طلبد و این دعا را خواندند: «الحمد لله لیس لقضائه دافعٌ و لا لعطائه مانعٌ... یا عدّتی فی شدّتی یا صاحبی فی وحدتی یا غیاثی فی کربتی یا ولیّی فی نعمتی...»؛ «سپاس از آن خداست که حکمش قابل دفع نیست و بخششش بازدارنده ای ندارد...  ای توشه من در سختی،  ای مونس من در تنهایی،  ای فریادرسم در گرفتاری،  ای صاحب نعمت من...» که زیباترین راز و نیاز عاشقانه با حضرت معبود است.

حضرت در عاشورا پیوسته نام معبود را بر زبان داشت. آنگاه که «جَون» به شهادت رسید فرمود: خدایا صورتش را سپید و رایحه اش را عطر آگین کن. و آنگاه که حضرت علی اکبر(ع) را به کارزار می فرستد می فرماید: پروردگارا بر این قوم گواه باش که شبیه ترین مردم از نظر سیما و اخلاق و گفتار به پیامبرت به سوی آنان روانه می شود. عاشقانه تر از همه مناجات واپسین دم حیات حضرت است که می فرماید: اللّهمّ متعالِی المکان عظیم الجبروت شدید المحال غنیّ عن الخلائق... صبراً علی قضائک یا ربّ لا إله سواک یا غیاث المستغیثین ما لی ربٌّ سواک و لا معبود غیرک صبراً  علی حکمک یا غیاث من لا غیاث له یا دائماً لا نفاد له یا من یحیی الموتی یا قائماً  علی کلّ  نفسٍ بما کسبت اُحکم بینی و بینهم و أنت خیر الحاکمین.»  ای خدایی که مقامت بس بلند، خشمت شدید، نیرویت بالاتر از هر نیرو، تو که از مخلوقات خویش بی نیازی... و در برابر قضا و قدرت شکیبایم  ای پروردگاری که بجز تو خدایی نیست  ای فریاد رس دادخواهان که مرا جز تو پروردگاری و معبودی نیست بر فرمان تو بردبارم.  ای فریادرس آنکه فریادرسی ندارد،  ای همیشه زنده ای که پایان ندارد،  ای زنده کنندهٔ  مردگان.  ای خدایی که هر کسی را با اعمالش می سنجی میان من و اینان داوری کن که تو بهترین داورانی.

از سوی دیگر امام تمام تصمیمها و اصول رهبریش بسیار حکیمانه و از روی تفکر و اندیشهٔ  عالی است به گونه ای که آنچه خردمندان قوم در آیینه نمی بینند در خشت خام می نگرد؛ یعنی، او را دریایی از دانش با حقیقت بصیرت و بینش می یابیم. آنگاه که محمد بن حنفیه و خردمندان دیگر با دلایل بسیار، عزیمت حضرت و خاندانش به سوی مکه و کوفه را صددرصد برخلاف مصلحت می دانستند، حضرت اندیشه هایشان را ناصواب می داند که گذشت زمان از حکمت عمیق عملکرد حضرت پرده برداشت. او هم در آغاز و هم پایان حادثهٔ  عاشورا، عمر بن سعد و سپاه بی خرد او را به محاکمهٔ  منطقی و علمی کشید که سرانجام، دشمن پاسخی جز یاوه گویی نداشت. پس حادثهٔ  عاشورا در عین اینکه رستاخیز عشق و عرفان الهی است رستاخیز خرد برتر و اندیشه  بلند و علم شهودی نیز هست، از همین روی یکی از ضروری ترین شیوه های تحریف شناسی عاشورا به کارگیری معیار عقل و تفکر در شناخت چگونگی حادثه است. زیرا که این حادثه محصول اندیشه و تفکر عالی امام حسین(ع) است پس چگونه ممکن است ماجرایی از این حادثه حتی با عقل عادی انسان ناسازگار باشد؟! گواه دیگر، اوج ابعاد معرفتی و خارق العادگی اندیشه  حضرت در نیایش کوه عرفات و خطبه های بسیار عمیق و دریاگونهٔ  او در فاصلهٔ  حرکت از مدینه تا کربلاست.

بُعد سیاسی و اجتماعی شخصیت حضرت نیز بر کسی پوشیده نیست. بعد از مرگ معاویه و روی کار آمدن یزید امام(ع) در شرایطی قرار می گیرد که از سویی امر به معروف و نهی از منکر و از طرفی جهاد علیه طاغوت و سردمداران کفر وظیفه  شرعی اوست او با رژیم فاسد مستبد به مخالفت برمی خیزد به همین سبب حکومت وقت نیز در مورد بیعت یا عدم بیعت امام(ع) بسیار حساب می کرده است. از اینها که بگذریم امام حسین(ع) عارفی سلحشور و سازش ناپذیر است تا آنجا که علیرغم احتمال خطر بسیار در مسیر حرکت از مدینه به مکه حرکت از راه اصلی را بر بیراهه ترجیح داد. از سخنان حماسی اوست که فرمود: «و الله لا أُعطیهِم بیدی إعطاءَ الذّلیل و لا أفرّ منهم فرارَ العبید.»[3]  سوگند به خدای هرگز به آنان چون فرومایگان دست بیعت نخواهم داد و چون بردگان پا به فرار نخواهم گذاشت. یا پیش از عزیمت به سمت کوفه: «من کان باذلاً  فینا مُهجتَه موطناً  علی لقاء الله نفسَه فلیَر حَل معنا.»[4]  هر کس می خواهد در رکاب ما از پیکر خویش بگذرد و روح خویش را به ملاقات خدا برساند با ما حرکت کند؛ و یا: «إنّی لا أری الموتَ إلّا سعادةً و الحیوةَ مع الظّالمین إلّا برماً.»[5]  من مرگ را جز سعادت و زندگی با بیدادگران را جز خواری نمی بینم.

وقتی این روح آتشین را با حماسه  علی(ع) – به خصوص در خطبه  حماسی «الموت فی حیوتکم...» و پیامبر(ص) مقایسه کنید مشاهده خواهید کرد که حضرت آیینه ای است که عرفان نبوی و علوی را منعکس می کند. شگفت آنجاست که وقتی شخصیت و رفتار یاران و اهل بیت آن حضرت را مطالعه می کنیم در آیینهٔ  روحشان سیمای امام حسین(ع) را به تماشا می نشینیم، یعنی، می یابیم که نوجوان نابالغ، شور آتشین شهادت در سر می پروراند، کلاه خود بر سر می نهد و زره بر تن می پوشد و در صحنه  کارزار شیرانه می غرد و شربت شهادت می نوشد.[6]

بدینسان، روح و شخصیت محب به سان آیینه است که قدرت انعکاس آن به میزان معرفت و محبت، نسبت به محبوب بستگی دارد. لذا آنانکه امام حسین(ع) را عمیقتر می شناسند، عمیقتر عشق می ورزند و آنانکه عمیقتر عشق می ورزند حسینی تر می اندیشند و حسینی تر عمل می کنند، امام خمینی(س) در اوج شناخت و عشق به شخصیت سالار شهیدان است زیرا که بعد از اهل عصمت(ع) هیچ عالم اسلامی یا عارفی را نمی توان سراغ گرفت که بسان او سیمای عرفان حسینی را در آیینه  زلال شخصیت یا اندیشه و رفتار خویش منعکس سازد.

عرفان متعالی امام خمینی(س)، پرتوی از عرفان حسینی

بزرگترین مشخصه  عرفان متعالی امام این است که آیینه  عرفان حسینی است. به نظر ما کشف این نکته کلید راز شناسایی شخصیت و نظام ارزشی رزمندگان و شهیدان انقلاب اسلامی و هنر و ادبیات مقاومت است. باید دانست که امام راحل براساس تاثیر و تاثر میان محب و محبوب، روح و شور عرفان حسینی را به نسل انقلاب دمیده است، از همین روی تنها با معیار عرفان عابدانه یا حتی عاشقانه نمی توان آنان را شناخت و با زبان هنر یا علم به دیگران شناساند مگر اینکه امامشان را بشناسیم و امامشان را نتوانیم شناخت مگر آنکه امامِ امام، یعنی،سالار شهیدان را شناخته باشیم. چنانکه عرفان حسینی را نمی توان شناخت مگر آنکه عرفان قرآن را بشناسیم. اصول مسلک عرفانی امام را در پرتو عرفان امام حسین(ع) به اختصار در چند اصل می توان مطرح کرد:

1-محور بودن ثقلین:

در فلسفه و اصول و مبانی تربیت به اثبات رسیده است که عقل و اندیشه به خاطر تأثیرپذیری از سائقه های زیستی، ناتوانی طبیعی و ارتباط با اصول و ضوابط تفکر،  خطا می کند و از گوهر حقیقت فاصله می گیرد. هر چند بشر برای جبران این کاستی به وضع علم منطق و روش شناسی (Methodology) روی آورده است ولی خود معترف است که این ناتوانی پیچیده تر و فراتر از آن است که بتوان با دو داروی یادشده درمانش نمود. از سوی دیگر، علم شهودی یا مکاشفهٔ  عرفانی بشر نیز در معرض خطاست و خود اهل عرفان معترفند که همهٔ  واردات قلبی عارف از نوع «واردات رحمانی» نیست. مرحوم قیصری – بهترین شارح فصوص محیی الدین عربی- می گوید: «و الفرق بین الواردات الرّحمانیّة و الملکیّة و الجنّیّة و الشّیطانیّة یتعلّق بمیزان السّالک رحمانی و ملکی و جنی و شیطانی به معیار و میزان اهل سلوک و کشف بستگی دارد. آقای آشتیانی نیز در شرح می نویسد: «(اهل عرفان) القائات را تقسیم به القاء صحیح و فاسد نموده اند القائات صحیحه قابل وثوق و اعتماد است برخلاف القائات فاسد. القاء صحیح را تقسیم به القاء الهی و ربانی و القاء ملکی و روحانی کرده اند... القائات فاسد، منقسم به القاء شیطانی و نفسانی می شود، القاء شیطانی موجب تمایل انسان به معاصی می شود. القاء نفسانی موجب رغبت انسان به اموری که موجب التذاذ و حظوظ نفسانی است می گردد.» [7]

بنابراین، نه به عقل می توان اعتماد کرد و نه به کشف بلکه بشر به میزانی نیازمند است که حق را از باطل بازشناساند و آن میزان «وحی و سنت اهل عصمت» است. مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی(س) در تبیین فلسفه  بعثت پیامبران می فرماید: «البعثة حسنةٌ لاشتمالها علی فوائد: کمعاضدة العقل فیما یدلّ علیه و استفادة الحکم فیها لا یدلّ.» [8] بعثت نیکو است چون دارای فوایدی است مانند: کمک رسانی به عقل در آنچه که خرد بدان راه دارد و به دست آوردن حکم در آنچه که بدان راه ندارد. پس وحی الهی معیاری است که حتی معیار یا عقل داور نیز به آن نیازمند است؛ پس وحی میزان میزانهاست. اهل عرفان نیز میزان خطایابی در مکاشفات را وحی الهی دانسته اند. استاد آشتیانی می نویسد: «معیار و میزان تمیز بین اقسام القائات و واردات، شرع است.» [9]

اینک باید دانست که این اصل در قرآن و نهج البلاغه جایگاه خاصی دارد. قرآن در سه آیه بطور صریح داوریهای خلاف داوران را، فسق، بیدادگری و کفر دانسته است و وظیفه  نبی اکرم(ص) را داوری در میان مردم براساس وحی می داند. [10] در سوره  نساء به طور صریح مردم را به فرمانبرداری کامل از خدا و پیامبرش و اولی الامر فرا خوانده است – أطیعوا الله و أطیعوا الرّسول... – و در ادامه  آن فرموده است: «اگر در چیزی اختلاف کردید (برای داوری صحیح) آن را به خدا و پیامبرش بازگردانید – فردّوه إلَی الله و الرّسول -» [11] علی(ع) در واپسین دم عمر خویش دو وصیت از خود به یادگار گذاشت که یکی خطاب به عموم مردم است و دیگری خطاب به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و هر آنکه وصیت حضرت به او خواهد رسید. مولا در فرازهایی، به اصل ثقلین تاکید عجیبی دارد. در وصیت به دو فرزند بزرگوار می فرماید: «الله الله فی القرآن، لا یسبقکم بِالعمل به غیرُکم.» خدا را خدا را در حق قرآن، مبادا دیگران در عمل به آن بر شما پیشی گیرند. در وصیتی دیگر: «أقیموا هذین العمودین و أوقدوا هذین المصباحین.»[12].. این دو ستون (خدامحوری و سنت رسول اکرم(ص)) را برپا دارید و این دو چراغ پرفروغ را فروزان نگه دارید. در صفات پارسایان نیز فرمود: «یشترون به دواءَ دائِهم.» درمان درد خویش را از قرآن می طلبند. درباره  جایگاه سنت اهل بیت(ع) نیز در خطبه  دوم فرمود: «هم أساس الدّین و عماد الیقین، إلیهم یفی الغالی و بهم یلحق التّالی.» آنان (اهل بیت) زیربنای دین و ستون یقین هستند. اهل غلو (تندرو) باید به سوی آنان بازگردد و عقب مانده (کندرو) باید به آنان برسد. این اصل بنیادین، در عرفان امام خمینی(س) جایگاه اساسی و در فهم اندیشه های آن بزرگ نقش کلیدی دارد. امام(س) سیره  نظری و عملیش بر این اصل مهر تایید زده است که می توان از وصیت نامه  آن عزیز به عنوان مهر نهایی تعبیر کرد که با رساترین تعبیر و بلندترین فریاد از او به یادگار مانده است. بشنوید: « این جانب مناسب می‏دانم که شمه‏ای کوتاه و قاصر در باب «ثقلین» تذکر دهم؛ نه از حیث مقامات غیبی و معنوی و عرفانی، که قلم مثل منی عاجز است از جسارت در مرتبه‏ای که عرفان آن بر تمام دایره وجود، از ملک تا  ملکوت اعلی‏ و از آنجا تا لاهوت و آنچه در فهم من و تو ناید، سنگین و تحمل آن فوق طاقت، اگر نگویم ممتنع است؛ و نه از آنچه بر بشریت گذشته است، از مهجور بودن از حقایق مقام والای «ثقل اکبر» و «ثقل کبیر» که از هر چیز اکبر است جز ثقل اکبر که اکبر مطلق است؛ و نه از آنچه گذشته است بر این دو ثقل از دشمنان خدا و طاغوتیان بازیگر....» (وصیتنامه، متن، ص: 2) تا آنجا که: « ما مفتخریم و ملت عزیز سر تا پا متعهد به اسلام و قرآن مفتخر است که پیرو مذهبی است که می‏خواهد حقایق قرآنی، که سراسر آن از وحدت بین مسلمین بلکه بشریت دم می‏زند، از مقبره‏ها و گورستانها نجات داده و به عنوان بزرگترین نسخه نجات دهنده بشر از جمیع قیودی که بر پای و دست و قلب و عقل او پیچیده است و او را به سوی فنا و نیستی و بردگی و بندگی طاغوتیان می‏کشاند نجات دهد.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 396) دربارۀ جایگاه اهل بیت(ع): « ما مفتخریم که ائمه معصومین، از علی بن ابی طالب گرفته تا منجی بشر حضرت مهدی صاحب زمان- علیهم آلاف التحیات و السلام- که به قدرت خداوند قادر، زنده و ناظر امور است ائمه ما هستند.»  (صحیفه امام، ج‏21، ص: 396)

پس قرآن و سنت رسول اکرم(ص) و اهل بیت او در اندیشۀ امام، معیار معیارها هستند چه در قلمرو علم و اندیشه و چه در وادی کشف و عرفان. البته پیش از این بزرگ، فرزانگانی چون محیی الدین، قونوی، ملاصدرا و... نیز بر این باور بودند که قرآن و سنت محور است. ولی آثار فکری، مشرب عرفانی و جلوه های رفتاری امام از برجستگی خارق العاده ای برخوردار است.

2- تفکر و اندیشۀ عالی:

سیرۀ نظری و عملی امام گواه این مدعاست که او در پرتو قرآن و تعالیم اهل بیت(ع) به عنصر تفکر و اندیشه احترام خاصی قائل است. او هم از تعقل و اندیشۀ متداول حمایت می کند و هم از تفکر و اندیشۀ عالی و فراتر از سطح معمولی.

برای مثال، کتاب تهذیب الاصول، کشف الاسرار ولایت فقیه و مکاسب – محرمه و بیع –، نامۀ آن حضرت به گورباچف و تاکید مکرر به حفظ فقه جواهری و سنتی و تاکیدهای مکرر به دانشگاهیان برای احیای علوم تجربی با اندیشۀ مستقل و توسعۀ صنعت در پرتو علوم، همه بیانگر این نکته است که در عرفان امام، تفکر و تحقیق یکی از ارکان سیر و سلوک عرفانی است، بلکه تفکر در مسلک او نخستین گام سلوک است می فرماید: « بدان که اوّل شرط مجاهده با نفس و حرکت به جانب حق تعالی «تفکّر» است. و بعضی از علمای اخلاق آن را در بدایات در مرتبه پنجم قرار داده‏اند. و آن نیز در مقام خود صحیح است. و تفکر در این مقام عبارت است از آنکه انسان لااقل در هر شب و روزی مقداری- و لو کم هم باشد- فکر کند در اینکه آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده، و بدن سالم و قوای صحیحه، که هر یک دارای منافعی است که عقل هر کس را حیران می‏کند، به او عنایت کرده، و این همه بسط بساط نعمت و رحمت کرده، و از طرفی هم این همه انبیا فرستاده، و کتابها نازل کرده و راهنماییها نموده و دعوتها کرده، آیا وظیفه ما با این مولای مالک الملوک چیست؟» (شرح چهل حدیث، ص: 6) در فراز دیگری چهل حدیث می فرماید: « بدان که از برای تفکر فضیلت بسیار است. و تفکر مفتاح ابواب معارف و کلید خزائن کمالات و علوم است، و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت است‏.» (شرح چهل حدیث، ص: 191)

پس از آن تفکر در آفرینش و نظام خلقت و تفکر در احوال نفس را مورد بحث قرار می دهد. از تدبر در آغاز پیدایش انقلاب مقدس اسلامی نیز به دست می آید که آن بزرگ مانند محبوبش امام حسین(ع) آنچه را که دیگران در آیینه نمی دیده اند در خشت خام می دیده است با آنکه از مشکلات راه چون جنایت رژیم در نیمۀ خرداد 42 و حوادث تلخی که پس از آن پدید آمد، خبر داشته است. پس ما نه تنها در قلمرو عرفان نظری و فلسفۀ مشاء و اشراق، اعجاز علمی و قدرت فکری محیی الدین، ابن سینا و ملاصدرا را در آثار عرفانی و فلسفی امام  شاهدیم که در قلمرو تفکر اصولی، فقهی و سیاسی نیز او را در سلسلۀ بزرگ فرزانگان این وادی می یابیم بلکه پرتوی از بینش سیاسی و اجتماعی سرور آزادگان را در سیرۀ علمی او شاهدیم. پس اندیشۀ او مصداق روشن وحدت عرفان و برهان و قرآن است که فرزانگان پیشین بر آن تاکید داشته اند.

3- عشق و محبت آتشین به حضرت معبود و اولیای خاص

در سیرۀ نظری و علمی امام بعد دیگری جلب توجه می کند که بسیار برجسته است. در این وادی که قدم می گذارید با دنیایی چون دنیای راز و نیاز امام حسین(ع) در صحرای عرفات و نیایشهایش در واپسین لحظات شهادت مواجه می شوید و یا به دنیای غزلیات حافظ، مولانا و خواجه عبدالله انصاری و سوخته دلان دیگر سفر می کنید. این آثار که در قالبهای نثر علمی وزین و هنر شعر عرضه شده اند از دنیای عشق و محبت خدا و اولیای خاص او پرده برمی دارند. اینک قطره هایی از آن دریای مواج:

 «و اخرق حجاب الطّبع و الطّبیعة، فإنّک من عالم القدس و الطّهارة و دار النّور و الکرامة – فإذا خرقت الحجب الظّلمانیّة رأیت ظهور الحقّ فی کلّ الأشیاء و إحاطته علیها و انّها آیاته و بیّناته الدّالّة بکمالاتها علی کمال منشأها و بارئها.» [13] پردۀ طبیعت را پاره کن، زیرا که تو از عالم قدس و پاک و سرچشمۀ نور و کرامتی... آنگاه که پرده های تاریک را پاره کردی ظهور و تجلی حضرت حق و احاطه اش را در همۀ موجودات خواهی دید و خواهی یافت که آنان نشانه های او و دلایلی هستند که با کمالشان بر کمال سرچشمۀ خود و آفریننده شان رهنمون می شوند. در پایان سرالصلوة می فرماید: «جذوه ای از آتش محبت خود در دل ما افکن تا جذبه ای حاصل آید و خرمن خودی و خودپرستی ما را به نور نار عشقت بسوزان تا جز تو نبینیم و نخواهیم و جز سرکوی تو بار قلوب را نیندازیم.» [14]

او ولایت علویه را صورت می داند که عبادتها و عقاید و ملکات، مادۀ آن می باشند: «فسائر العبادات بل العقائد و الملکات بمنزلة الهیولا و الولایة صورتها و بمنزلة الظّاهر و هی باطنها و لهذا من مات و لم یکن له إمامٌ فمیتته میتة الجاهلیّة و میتة کفرٍ و نفاقٍ و ضلالٍ... ففی الاسماء الإلهیّة اسم الله أکمل و فی المظاهر الإنسان الکامل، و کمال شریعته بالولایة.» [15] پس عبادتها بلکه عقاید و ملکات به منزلۀ ماده است و ولایت صورت آنهاست و آنان به منزلۀ ظاهرند و ولایت، باطن آنهاست و از همین روست که اگر کسی بمیرد و امامی نداشته باشد به مرگ دوران جاهلیت و کفر و نفاق و گمراهی مرده است... پس در اسماء الهی «الله» کاملترین اسماء است و در مظاهر اسماء، انسان کامل است که کاملتر از همۀ مظاهر است و در میان شرایع شریعت او کاملتر است و کمال شریعت او  به ولایت است. او در آثار عرفانی خویش از این مضامین بلند بسیار دارد. پیداست که مرکب نثر، برای حمل بار سنگین این معانی، لنگ و جامۀ آن بر اندام مفاهیم آسمانیش تنگ است. به همین سبب برای ابراز آن زبان شعر را به کار می گیرد که سمند پیامهای بلند آسمانی است. بشنو:

از هستی خویشتن گذر باید کرد                        زین دیو لعین صرف نظر باید کرد

گر طالب دیدار رخ محبوبی                                از منزل بیگانه سفر باید کرد (دیوان، ص 193)

و یا:

تا دوست بود تو را گزندی نبود                            تا اوست غبار چون و چندی نبود

بگذار هر آنچه هست و او را بگزین                      نیکوتر از این دو حرف پندی نبود (دیوان، ص 200)

در سوز و گدازی دیگر:

آن ناله ها که از غم دلدار می کشم                    آهی است کز درون شرربار می کشم

با یار دلفریب بگو: پرده برگشا                            کز هجر روی ماه تو، آزار می کشم

گفتی که دوست باز کند در به روی دوست          این حسرتی است تازه که بسیار می کشم (همان، ص 148)

و گدازه های آتشین دیگر که تفصیل آن رسالۀ دیگری می طلبد.

4- وحدت در عین کثرت:

عرفان حسینی امام(س) از دنیا گریزیهای عارفان ملامتی یا انزواگرایان به دور است. او وحدت را در عین کثرت می جوید و عرفان او نیز که عین دیانت است از سیاست جدا نخواهد بود. به همین سبب به احیای بعد اجتماعی اسلام همت می گمارد و فقه سیاسی را در قلمرو تئوری و عمل زنده می کند. دربارۀ این اصل در وصیت نامه می نویسد: « ) اسلام و حکومت اسلامی پدیده الهی است که با به کار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنیا و آخرت به بالاترین وجه تأمین می‏کند و قدرت آن دارد که قلم سرخ بر ستمگریها و چپاولگریها و فسادها و تجاوزها بکشد و انسانها را به کمال مطلوب خود برساند. و مکتبی است که بر خلاف مکتبهای غیر توحیدی، در تمام شئون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته، و لو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار ننموده است‏.» (صحیفه امام، ج‏21، ص: 402 و 403) در کتاب ولایت فقیه می نویسد: « مگر زمان پیغمبر اکرم (ص) سیاست از دیانت جدا بود؟ مگر در آن دوره عده‏ای روحانی بودند، و عده دیگر سیاستمدار و زمامدار؟ مگر زمان خلفای حق، یا ناحق، زمان خلافت حضرت امیر (ع) سیاست از دیانت جدا بود؟ دو دستگاه بود؟ این حرفها را استعمارگران و عمال سیاسی آنها درست کرده‏اند تا دین را از تصرف امور دنیا و از تنظیم جامعه مسلمانان برکنار سازند؛ و ضمناً علمای اسلام را از مردم و مبارزان راه آزادی و استقلال جدا کنند. در این صورت می‏توانند بر مردم مسلط شده، و ثروتهای ما را غارت کنند. منظور آنها همین است. اگر ما مسلمانان کاری جز نماز خواندن و دعا و ذکر گفتن نداشته باشیم، استعمارگران و دولتهای جائر متحد آنها هیچ کاری به ما ندارند» (ولایت فقیه(حکومت اسلامی)، متن، ص: 22)

وصیت نامۀ آن بزرگ که صحیفۀ انقلاب نام گرفت، و رهبری اعجازآمیز بحرانهای انقلاب اسلامی در مرحلۀ پیکار و سازندگی تا نامه به رئیس اتحاد شوروی همه گواه این مدعاست که او مانند سرورش امام حسین(ع) دخالت در سیاست و اصلاحات اجتماعی را از عرفان و دین جدایی ناپذیر می داند و بی تفاوتی نسبت به سرنوشت جامعه را از دیانت به دور می شناسد او مصداق «رجالٌ لا تُلهیهم تجارةٌ و لا بیعٌ عن ذکر الله.» است و آینه ای از عرفان پیامبر اکرم(ص) که بی تفاوتی نسبت به امور مسلمین را خارج از فرهنگ اسلام می داند: «من أصبح و لم یهتمّ بأمور المسلمین فلیس بمسلمٍ.» آنکه روزگار بگذراند و نسبت به امور مسلمین اهتمام نورزد، مسلمان نیست.

5- عرفان حماسی:

در تاریخ زندگی بشر سه نوع حماسه می توان شناخت: حماسه برای حماسه مانند حماسه و سلحشوری نادرشاه افشار و جلال الدین خوارزمشاه، حماسۀ اخلاقی، مانند حماسۀ پهلوانان اخلاقی شاهنامه و چهره هایی چون مرحوم تختی و آن سلحشورانی که انسانیت و اخلاق را به بهای پیروزی و چیره شدن بر حریف نفروختند. حماسه از نوع نخست عاری از هویت اخلاقی و عرفانی است آنجا فقط خشم و شجاعت مطرح است. نوع سوم، حماسۀ عرفانی است که در شاهکار جاودانۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی جلوه کرده است. در تاریخ اسلامی، فردوسی بزرگترین حکیم حماسه سراست. آن بزرگ نخستین کسی بود که بعد از اهل بیت(ع) عرفان را با حماسه و کشاکش زندگی درآمیخت در داستان رستم و اسفندیار، رستم سمبل یک عارف حماسی است. او برای غلبه بر اسفندیار که رویین تن شده بود با زال که مظهر خرد است مشورت می کند و او رستم را به چاره جویی از سیمرغ فرا می خواند. سرانجام رستم با راهنمایی سیمرغ بر اسفندیار چیره می شود. بی شک این هماهنگی میان عرفان و حماسه در نگرش و اندیشۀ حکیم توس از ارادت و محبت آتشین او به پیامبر(ص) و علی(ع) سرچشمه گرفته است. او دربارۀ ولایت علی(ع) چنین سروده است:

اگر در دلت هیچ مهر علی است                          تو را روز محشر به خواهشگری است

به مینو بدو رسته گردیم و بس                           در رستگاری جز او نیست کس

وگر در دلت زو بود هیچ زیغ                                 بدان کو بهشت از تو دارد دریغ

چو باشد تو را عقل و تدبیر و رای                        به نزد نبی و علی گیر جای

گرت زین بدآید گناه من است                              چنین است آیین و راه من است

بر این زاده ام هم بر این بگذرم                           چنان دان که خاک پی حیدرم

آری این سیمای عرفان پیامبر(ص) و علی(ع) است که در آیینۀ روح و شخصیت هنری و فکری فردوسی تجلی کرده است. یکی از نقادان متعهد ادبیات معاصر می نویسد: «حافظ و مولانا و  دیگر بزرگان هر اندازه که بزرگ باشند باطن گرایانی هستند که از ظاهر عاجز مانده و از توجیه درست زیستن آدمی بر خاک ناتوانند و بی پروا بگویم که عرفان این دو بزرگمرد تهی از خودبنیادی مخرب نیست یا نیازمند به تأویل است حال آنکه باطن و ظاهر در کار حکیم توس همواره با همند و یکی دلالت کنندۀ به دیگری است. باور به یزدان و پاکی و نیکی و رادمردی و داد و دهش و نماز و نیایش و پادافرۀ روز رستاخیز، با زندگی و جنگ و عشق و شهامت و غم و شادی و سوگ و سرور یگانه اند.» [16] در شخصیت عرفانی امام(س) هم اندیشه های عمیق ملاصدرا و محیی الدین را نظاره گریم و هم سوز و گدازهای عاشقانۀ فخرالدین عراقی و حافظ را به وضوح می نگریم و هم روح حماسی و سلحشور امام حسین(ع) را شاهدیم. شخصیت مرحوم فردوسی جامع عرفان، خردمندی و حماسه است ولی همین ابعاد در امام برجستگی بیشتر بلکه اوج وصف ناپذیری پیدا می کند تا آنجا که حتی با حکیم توس غیرقابل قیاس می سازد. حماسۀ امام که پرتوی از وصف قهر و غضب الهی است در شخصیت او شکوه دیگری یافته است، یعنی، همانگونه که از نای امام حسین(ع) فریاد «هیهات منّا الذّلّة.» را می شنویم، از نای این بزرگمرد نیز فریاد برائت از مستکبران جهان در مراسم حج و غرش شیرانه علیه قرارداد اسارتبار کاپیتولاسیون را می شنویم و در برابر تهدیدهای جدی مستکبران فریاد: «آمریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند.» یا: «اسرائیل باید از بین برود.» را می شنویم. چه خوب سروده است شاعر متعهدش:

وه چه خبطی آن سلالۀ بید کرد                         شیر ما را در نجف تبعید کرد

بیشه هرگز هیبت شیری نکاست                      از نجف جز شیر هرگز برنخاست

رفت از خوف خمینی شب به غار                       این فقط یک تیغه بود از ذوالفقار

هر کجا شور حسینی می شود                          یک خمینی صد خمینی می شود

یا علی شیر دغل گیرت کجاست؟                      یا ولی عصر، شمشیرت کجاست؟[17]

حاصل سخن:

پیامبر اکرم(ص) که کاملترین آیینه است از طریق محبت و نفوذ معنوی در اولیای خاص حضرت حق جلوه گر شد تا آنکه تجلی اسمائی حضرت حق به اباعبدالله الحسین(ع) رسید. چون تجلی اسماء از طریق اولیا بستگی به میزان معرفت و تعالی نفس و محبت به اولیا دارد، پس هر کسی که تعالی معرفتی و محبتی پیدا کند بیشتر می تواند آیینۀ اولیای حضرت حق بشود. امام خمینی(س) چون از بعد معرفت و محبت به حضرت حق و سالار شهیدان در اوج بود بدیهی است که برای انعکاس ابعاد شخصیتی اباعبدالله الحسین(ع) بهترین آیینه باشد. به همین سبب آثار و اندیشه های آن بزرگ به تجلیگاه عرفان حسینی مبدل شد. چنانکه همان ویژگیها به آیینۀ زلال روح و شخصیت یاران مخلص و مستعد امام راحل، رزمندگان خداجوی و نسل انقلاب اسلامی انعکاس یافت که در وصف آنان باید گفت:

در مصاف عشق، مرد کارزار                از تبار نور، نسل ذوالفقار

بند تن از پای جان بگسستگان          با خمینی عهد با خون بستگان[18]

بنابراین، ذوب شدن در عرفان امام خمینی(س) پلی است برای ذوب شدن در عرفان حسینی چنانکه امام در شخصیت عرفانی سالار شهیدان فانی بود. شهید صدر(ره) گفت: «ذوبوا فی الإمام الخمینّی کما ذاب هو فی الإسلام.» در امام خمینی فانی شوید آنسان که او در اسلام فانی شده است. پس چنانکه مرحوم ملاصدرا از تلفیق قرآن، عرفان و برهان مکتب حکمت متعالیه را بنیان نهاد امام(س) نیز مسلک عرفان متعالی را بر مبنای قرآن و سنت به وجود آورد که با محور بودن ثقلین، تعمق و تفکر، تلازم با اجتماع، عشق آتشین به حضرت حق و حماسۀ عرفانی گره خورده است به همین دلیل از مسلکهای عرفانی دیگر جدا می شود و با حکمت متعالیه از جهت عنایت به برهان و قرآن و با مسلک مولوی بخاطر برجستگی عشق الهی و تعقل و عنایت نسبی به حماسه هماهنگ می شود چنانکه با نگرش و اندیشۀ حکیم فردوسی بخاطر برجستگی حماسه و آمیختن آن با خرد و عرفان بسیار سنخیت پیدا می کند ولی با این همه مسلک عرفانی امام بخاطر دسترسی بیشتر به آبشخور زلال قرآن و مکتب اهل بیت(ع) از نوعی جامعیت و کمال برخوردار است که در هیچیک از آن گرایشها نمی توان سراغ گرفت. پس می توان گفت: امام(س) در دنیای عرفان اسلامی – در قلمرو نظر و عمل – به احیاگری بزرگی دست زده است.

«مکتبش جاوید و راهش پر رهرو باد»

خرقه پوشان به وجود تو مباهات کنند                      ذکر خیر تو در آن سوی سماوات کنند

پارسایان سفر کرده در آفاق شهود                   با نسیم صلوات تو مناجات کنند

بعد از این شرط نخستین سلوک این باشد      که خط سیر نگاه تو مراعات کنند[19]

منبع: مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا، ص 55-79