عبدالرسول وصال *
امام خمینى(س) اندیشه ورى ذوالفنون بود که در ساحت هاى گوناگون معرفت به تلاش فکرى و عملى پرداخته و آثار ارجمندى در دانش هاى مختلف از خود به جاى گذاشته است؛ نظریهها و آراى علمى وى در حوزۀ فقه، اصول، فلسفه، عرفان، اخلاق، سیاست، تفسیر و علوم قرآنى، رجال و درایه و مباحث اجتماعى از جایگاه والایى برخوردار است؛ و با توجه به نقش رهبرى انقلاب اسلامى و تحول شگرف سیاسى در ایران و تأسیس نظام جمهورى اسلامى و بازتاب گستردۀ آن در جهان به طور عام و جهان اسلام به طور خاص، و نقش قابل مطالعۀ وى در تحول اندیشه و آراى سیاسى و پیدایش دکترین هاى جدیدى که به گونهاى با عمل و رفتار سیاسى و نظرات وى ارتباط پیدا مىکند، موجب شد اندیشه، سخن و عمل ایشان مورد توجه پژوهشگران و محققان داخلى و خارجى قرار گیرد و نگرش هاى مثبت یا منفى، تحلیل هاى طرفدارانه، نقادانه و بی طرفانۀ بسیارى دربارۀ زندگى و سیرۀ علمى و عملى وى به وجود آید؛ امام خمینی(س) از جمله مراجعی بودند که توجهی خاص به تشکیل حکومت داشت و در بنیانگذاری حکومت اسلامی نیز صاحب نظر و ایده بود. تشکیل حکومت اسلامی از همان دوران جوانی حضرت امام، در دل و اندیشه‌اش نقش بست. در آن دوران خبری از اینترنت و فضای رسانه ای و ارتباطی امروز نبود؛ و در واقع، عصر ارتباط سنتی حاکم بود. در آن زمان، دیدگاه‌های امام در قالب استفتائات و پیام های شفاهی در جامعه منتشر می شد که می توان اولین اثر رسانه ای امام را توضیح المسائل ایشان دانست. افزون بر این، امام با ایراد سخنرانی های سیاسی یکی از سنت های رایج حوزه را شکست.
حضرت امام به عنوان یک مرجع سخنانی در حوزه مسائل سیاسی، مذهبی و اجتماعی ایراد می کرد که در میان مراجع باب نبود. به دنبال آن، امام در مرحله بعد، اعلامیه هایی صادر کردند که با بعضی از مراجع مشترک و در برخی موارد منحصر به فرد بود. حضرت امام به تنهایی کار منحصر به فرد را ادامه داده، در صورتی که مراجع دیگر این کار را دنبال نکردند. در ابتدا، دیدگاه های امام در قالب سخنرانی و نوار کاست منعکس می شد که تاثیر بسیاری در فضای اجتماعی و سیاسی آن روز جامعه داشت. در آن زمان افراد به لحاظ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تشنه شنیدن چنین نظراتی بودند. در واقع، ظلم و بیدادگری در جامعه حاکم بود و صدای امام که صدای مبارزه با ظلم بود، خوب شنیده می شد.
«اتولربینگر»، نویسندۀ امریکایى کتاب ارتباطات اقناعى، معتقد است: «قدرت که وسیلۀ ابتدایى و نهایى هدایت و یا کنترل رفتار است، امروزه فقط براى وضعیت هاى استثنایى مثل جنگ، جنایت، نزاع هاى صنعتى، بىنظمى اجتماعى و توسل افراد به طغیان و خشونت،حفظ و مورد استفاده قرار مىگیرد ... بسیارى از صاحبان قدرت درک مىکنند که زور، بدترین ابزار کنترل است. زور، نتیجه را تضمین مىکند؛ اما معمولاً از نوع منفى آن؛ مردم از انجام بعضى اعمال منع مىشوند. کسب نتایج مثبت اگر نگوییم غیر ممکن، دستکم بسیار دشوار است و فقط با اکراه انجام مىشود ... امروزه افرادى که در موقعیت هاى مدیریتى قرار دارند معتقدند که هر چه اقتدار به پس زمینه رانده شود و به شکل نامرئى در آید بهتر است ... اقناع داراى صفاتى است که اشکال دیگر قدرت، فاقد آن است؛ زیرادر بردارندۀ خاصیت روانشناسى آزادى است و «ترغیب شوندگان» احساس مىکنند که موافق میل خود، اهداف و رهنمودهاى تعیین شده را انجام مىدهند. از اینرو از توانایی هاى خود بیشتر استفاده مىکنند و به سطح بالاترى از بهرهورى دست مىیابند.»
هر چند که هر ارتباطى تبلیغ نیست، ولى هر تبلیغى یک عمل ارتباطى محسوب مىشود و تمامى عناصر ارتباط (فرستنده، پیام، وسیله، مخاطب) را در بردارد. تبلیغ را گاه «انتشار حقایق و اخبار و افکار و آرایى با وسایل تبلیغاتى مختلف»دانستهاند؛ و گاه «مجموعهاى از وسایل که در هر جامعه، ارتباط بین مردم را تأمین مىکند.» به هر حال محور و جان ارتباطات و تبلیغات «پیام» است. بدون پیام، هیچ ارتباطى رخ نمىدهد و هیچ تبلیغى صورت نمىپذیرد.
پیام ها و رفتار های امام هم از این قاعده مستثنی نبود، بعد از واقعه تاریخی15 خرداد که جریان انقلاب سرکوب شد، تا مدت ها جامعه دچار رخوت شده بود، اما پس از آن که دامنه زورگویی ها و ظلم رژیم بالا گرفت، مبارزات امام هم به شکل جدیدی توسعه یافت، تا جایی که رژیم وقت عراق با همکاری رژیم ایران نتوانستند، حضور امام را در نجف تحمل کنند، به ناچار حضرت امام نجف را ترک و راهی کویت شدند که اقامت ایشان در آنجا میسر نشد و لاجرم به فرانسه عزیمت و در پاریس اقامت گزیدند. از اینجا ارتباط رسانه‌ایی حضرت امام شکل تازه ای به خود می گیرد. به این معنا که هم ورود و هم ملاقات ها و هم بیانیه های امام و تقریبا تمام رفتارهای سیاسی امام، علاوه بر تلگراف، پلی‌کپی و نوار، جنبه انتشار در رسانه های رادیو و تلویزیونی و مطبوعاتی دنیا هم پیدا کرد و به خوبی در جهان منتشر شد و مکتب و نظرات امام در اقصی نقاط عالم به گوش جهانیان رسانده شد. در آن شرایط مردم ایران هم از این مسئله بهره برده و دائما، پیام ها و نقطه نظرات امام را دریافت می کردند. عصر انقلاب اسلامی، مقارن با عصری بود که ارتباطات و تحولات رسانه ای بیشتر متکی به رادیو و تلویزیون بود.
تا زمانی هم که امام در قید حیات بودند، هنوز خبری از فعالیت های مجازی نبود و ارتباطات اینترنتی به صورت محدود در فضای نظامی استفاده می شد و برای عموم رایج نبود. امام هم از دهکده کوچک جماران صدای خود را به دهکده جهانی رساند، اما بعد از ارتحال حضرت امام، جهان ارتباطات تحول عظیمی پیدا کرد. ما با رسانه های اینترنتی مواجه شدیم که این رسانه ها، شهرتی را که موسسه های بی بی سی و سی ان ان و یا آسوشیتدپرس بعد از هفتاد سال به دست آوردند، در یک مدت کوتاه چند ساله کسب کردند و از نظر مخاطب و جذب مخاطب حتی از آنها پیشی هم گرفتند. تا جایی که امروزه شبکه های اجتماعی همچون فیس بوک یا یوتیوپ یا سرویس دهندگانی همانند یاهو و گوگل خدمات ارتباطی را به نوعی ارائه می کنند که به رغم عمر کمی که از ایجادشان می گذرد، مخاطبانی چندین برابر شبکه های تلویزیونی جهان دارند. علاوه بر این، مخاطبان نیز در این رسانه ها، در تولید محتوا سهیم می شوند. آنها می توانند نظرات خود را منتشر کنند و به نوبه خود بر افکار عمومی تاثیر بگذارند. رسانه های اینترنتی در حوزه مجازی بطور فوق العاده ای افزایش یافته اند و به همین دلیل، گرایش مخاطبان هم به این رسانه ها بیشتر شده است. این طبیعی است، هر رسانه ای که مخاطب، تصویر خودش را بیشتر در آن می بیند بیشتر به آن رجوع می کند.
شواهد حاکی از آن است که رسانه های اینترنتی، بسیار موفق عمل کرده اند. امروزه قدرت رسانه های اینترنتی امنیت بسیاری از حکومت ها را به چالش می کشد. شبکه های اجتماعی با استفاده از فضای وب می توانند در تبادل وسیع اطلاعات بسیاری از تحولات و رویدادها را رقم بزنند. با توجه به این که امروزه رسانه های اینترنتی می توانند تاثیر به سزایی در حفظ و یا عدم امنیت حکومت ها داشته باشند، می توانند با مدیریت این ابزار، امنیت حکومت را به شکل دموکراتیک تضمین نمایند.
موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی(س) که پیش تر مبنای فعالیت هایش را بر «جمع آوری اسناد» مربوط به امام «سازماندهی» و «انتشار مکتوب» آن قرار داده بود، تا هر گونه گفتار و نوشتاری را مستند بر این افکار کند و جلوی تحریف ها را بگیرد. کتاب هایی زیادی تالیف شد که شاخص ترین و جامع ترین این آثار صحیفه 22 جلدی مربوط به سخنرانی ها، احکام و نقطه نظرات مکتوب در قالب مصاحبه یا سخنرانی های ایشان است که جمع آوری شده و آثار فاخری هستند که امروز مورد استفاده پژوهشگران قرار گرفته است. در کنار این کار ارزشمند، فعالیت های هنری و فرهنگی متنوع بسیاری هم در موسسه انجام شده که در مجال و موضع بحث نمی گنجد. اما موسسه بعد از مدتی به این نتیجه رسید که این کار کافی نیست و باید جهت احیاء و ماندگاری اندیشه های حضرت امام در قالب یک مکتب پویا گام بردارد و با توجه به نقش بی بدیل جایگاه رسانه های مجازی موسسه درصدد برآمد تا از این رسانه فراگیر امروزی بهره جسته و اندیشه های حضرت امام را در ابعادی گسترده تر از گذشته از طریق فضای مجازی به گوش جهانیان برساند.
همان طور که اشاره شد رویکردی که پس از این مراحل و بعد از ظهور عصر مجازی در موسسه شکل گرفت این بود که چگونه می توانیم درباره آثار امام در حوزه مجازی برنامه ریزی کنیم. طبق برنامه ای که در موسسه تنظیم و نشر آثار امام طراحی شده، این نتیجه حاصل شد که پرتالی را طراحی کرده تا این پرتال بتواند پاسخگوی نیاز پژوهشگرانی باشد که درباره امام و آثار امام در سراسر دنیا تحقیق و پژوهش کنند.
پرتال امام بعد از برنامه ریزی ها و مطالعات بسیار، در سال 1390 راه اندازی شد. این پرتال در نهایت سادگی، امکانات بسیاری دارد که از آن جمله می توان به جستجوی بسیار قدرت مند در سامانه کتابخانه چند رسانه ای آن اشاره کرد. این جستجو مخاطب را قادر می سازد تا در متن آثار حضرت امام، منابع صوتی و فیلم به جستجو و پژوهش بپردازد. علاوه بر آن، خدمات وبی گسترده ای نیز ارائه می شود که مختص فضای خصوصی به مخاطب، ایجاد کتابخانه شخصی و در کل شخصی سازی فضای پرتال برای مخاطبان، امکان اختصاص وبلاگ و پست الکترونیک، ارائه بسته های اطلاعاتی در قالب عناوین برگزیده، خاطرات، گاهنامه های الکترونیکی، روزشمار و نگاه روز از جمله این خدمات است. از دیگر خدمات سامانه کتابخانه چند رسانه ای پرتال، امکان پژوهش در منابع و بانک های اطلاعاتی گوناگون، دسته بندی منابع در قالب درختواره های موضوعی و اصطلاح نامه امام خمینی(س) است. طبیعی است که فضای وب به عنوان یک فضای جدید، پیچیدگی های خاص خود را دارد و این پیچیدگی ها، تاکنون باعث کندی کار و مشکلاتی هم شده است.
اکثر آثار مکتوب حضرت امام در پرتال امام خمینی قابل جستجو است. علاوه بر آن مقالات همایش های مختلف موسسه هم در این کتابخانه قرار دارد. تقریبا حدود 20 هزار رکورد اطلاعاتی، بیش از 5 هزار رکورد عکس، بیش از 7000 عنوان فایل کتاب و بیش از 7 تا 8 هزار فایل صوتی و تصویری در پرتال موجود است. علاوه بر این ها، بخش پرسش و پاسخ پرتال، یکی از بخش های مهم این درگاه است که به سوالات زیادی پاسخ داده شده است. این نکته را هم باید اشاره کنیم که اگر وب را به سه حوزه تقسیم کنیم، اول حوزه عمومی استفاده از وب و دوم، حوزه آموزش و سوم، حوزه پژوهش؛ ما در پرتال بیشتر به حوزه آموزش مجازی و حوزه پژوهش توجه داریم و در مرحله بعد، اطلاع رسانی را دنبال می کنیم. یعنی اگر دو تا چهل درصد حوزه آموزش مجازی و پژوهش، ماموریت های اصلی ما باشد، 20 درصد حوزه اطلاع رسانی ما در پرتال تعریف شده است. به طورکلی اساس کار را بر پژوهش قرار داده ایم؛ دست یافتن پژوهشگران، اندیشمندانی که در این زمینه بخواهند به آثار امام دسترسی پیدا کنند، از نظر ما اهمیت دارد. ما در ابتدای راه هستیم و با مشکلات و ایرادهایی (باگ) در پرتال و سامانه های زیر مجموعه آن مواجهیم. بهینه سازی پرتلت ها و سامانه ها را هم در دستور کار داریم که تا پایان سال جاری امیدواریم که بتوانیم آنها را به سرانجام برسانیم.
رویکرد پرتال امام خمینی؛ مستند به اندیشه های ناب امام است. قرائت‌هایی که باید در پرتال حاکم باشد، قرائت خود امام است نه قرائت شخصی و یا هر گروه، دسته و تفکری دیگر. بنابراین ما در راهبردهای رسانه ای خود، استنادپذیری، درست نویسی، و انتقال صحیح اندیشه امام را مدنظر داریم. رویکرد ما این است که امام را آن چنان که بوده است، به دور از هرگونه حاشیه یا قضاوت یا حرکت سیاسی معرفی کنیم. به‌شخصه معتقدم که قرائت های متنوع از حضرت امام موجب ماندگاری اندیشه و تفکر امام است و دشمن ماندگاری و تفکر امام، تک قرائتی است. به خصوص اگر این قرائت یک قرائت رسمی و بی خاصیتی باشد و فقط مصرف خاصی داشته باشد. تضارب آرا و اندیشه ها و به قول اندیشمند بزرگ مان حضرت حجت الاسلام و المسلیمن حاج حسن خمینی، اجتهاد در اندیشه های امام می تواند به ماندگاری اندیشه های امام کمک کند. وقتی ایشان این نظریه را مطرح کردند موافقان و مخالفانی داشت و درک درستی از این مضمون به عمل نیامد.
با توجه به نیاز جامعه یکی از بخش هایی که به آن می پردازیم، حوزه آموزش مجازی است. این بخش، در خصوص توسعه افکار و اندیشه های امام می تواند به دور از تبلیغات، نقطه نظرات ناب و اصیل مکتب امام را آموزش بدهد که تدریس وصیت نامه حضرت امام به عنوان دروس دانشگاهی از آن جمله است. عنوان بعدی آموزش کتاب «چهل حدیث» است. در حوزه عمومی نیز در قالب مسابقه و جشنواره و برنامه های محتوایی دیگر، آموزش را دنبال خواهیم کرد.
در این مسیر اولین گام ما این است که برخی از دروس دانشگاهی را در محیط مجازی فراهم شده ارائه و با همکاری مراکز علمی و آموزشی گواهینامه معتبر اعطا شود. علاوه بر دانشگاه، طبق ماده 108 قانون برنامه چهارم، کارمندان دولت و نهادهای دولتی و سازمانهای دولتی موظف به آموزش اندیشه های امام و مضامین انقلاب اسلامی هستند که باید در این زمینه برنامه ریزی های خاص انجام گیرد.
خوشبختانه، در مجموع از روزی که محتوای پرتال در فضای مجازی قرار گرفته است، وضعیتی رو به جلو داشته ایم. رتبه پرتال در موتورهای جستجو مرتب در حال افزایش است. با رصدی که از نقطه نظرات خوانندگان و مخاطبان داریم، رضایت کلی از پرتال وجود دارد. امید است در آینده با راه اندازی آموزش های مجازی و تقویت حوزه پژوهشی بتوانیم مخاطبان بیشتری را جذب کنیم.و اندیشه امام در فضای مجازی آنگونه که شایسته آن امام عزیز است، باشد.
*مدیر پرتال امام خمینی (س)
http://www.imam-khomeini.ir