سبک شناسی آثار منثور امام خمینی(س)

دربارۀ نثر حضرت امام باید گفت که نوشته هاى ایشان به چند دسته تقسیم مى شود:

متون عربى

حضرت امام غالباً کتب تخصصى خود را به زبان عربى نگاشته است مانند: مصباح الهدایة، شرح دعاى سحر، تعلیقه بر شرح فصوص، تحریرالوسیله و....

متون تخصصى فارسى

آن بزرگوار گاهى بعضى از آراى خود را به نثر فارسى مرقوم فرموده اند که افراد خاصى مخاطبین وى مى باشند و یا اگر همۀ افراد هم بدانها مراجعه کنند هر کسى به اندازۀ وسع خویش از آنها بهره خواهد برد. مانند: چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل، سرالصلوة، آداب الصلوة و....

نامه ها و پیامهاى کتبى

این دسته از آثار ایشان نیز با توجه به مخاطب، متفاوت است و به حکم سخن شریف: 

«کَلِّموا النّٰاسَ علىٰ قَدْرِعُقُولِهمْ»، با هر کسى به میزان سنجش عقل او سخن گفته است.

گاهى پیام به گورباچف[1] مى فرستد و ایشان را آنگونه به تعقل، تدبر و تحقیق در متون اسلامى دعوت مى کند و زمانى با فرزند خود سخن مى گوید و ایشان را نصیحت پدرانه مى کند.[2] یکبار در عظمت شهدا قلم فرسایى مى کند و بار دیگر به حجاج بیت اللّه  الحرام پیام مى فرستد. زمانى قشر روحانى را مورد خطاب مستقیم قرار مى دهد و گاهى نیز پیامى به رزمندگان اسلام فرستاده، آنان را مخاطب خود مى سازد. اما زمانى هم تمام اقشار مردم را از کوچک و بزرگ، پیر و جوان، مرد و زن در کلیۀ مشاغل و مسئولیتها از دولت و مجلس گرفته تا دانشجو و دانش آموز و عامۀ مردم مخاطب قرار مى دهد، آن هم نه فقط براى یک برهه از زمان بلکه در طول زندگى و حیات که این تنها بر وصیت نامۀ سیاسى  الهى اش صدق مى کند و لاغیر. لذا در اینگونه نوشته ها نیز مراتب متفاوت است و سبکها یکسان نیست.

پیامهاى شفاهى و سخنرانیها

در بحث سبک شناسى نثر، این دسته لحاظ نمى شود. چون خطابه با نوشته بسیار متفاوت است و در حیطۀ سبک نوشتارى قرار نمى گیرد.

اگر بخواهیم دربارۀ سبک نثر آن بزرگوار بحث کنیم، بایستى هر دسته و شاید بهتر باشد که بگوییم هر نوشته را مجزا مورد مداقّۀ سبکى قرار دهیم و این خود کارى بس عظیم است. لذا تنها به ذکر کلیاتى در سبک و سیاق نوشته هاى آن بزرگوار مى پردازیم و بیش از این را هم خارج از موضوع پژوهش مى دانیم:

1ـ آمیختگى نثر امام با لغات، ترکیبات، اشعار و عبارات عربى بویژه در کتب چهل حدیث، شرح حدیث جنود عقل و جهل، سرالصلوة و آداب الصلوة؛

2ـ کلام محاوره اى، حذف فعل، جملات بلند و...؛

3ـ استفادۀ فراوان از آیات، احادیث، ادعیه و روایات؛

4ـ بهره گرفتن از اشعار فارسى، بخصوص با گرایش عرفانى؛

5ـ جمله بندى به سیاق عربى، مطابقت صفت و موصوف از نظر تذکیر و تأنیث و...؛

6ـ بهره گیرى از صناعات ادبى: مجاز، کنایه، استعاره و تشبیه از علم بیان انواع جناس، سجع، تضاد و طباق، تلمیح، مراعات النظیر، ارسال المثل، اقتباس، تنسیق الصفات و... در علم بدیع؛

7ـ مضمون آفرینى و ترکیبات ابداعى و نوع کاربرد واژه ها و تعبیرات، گاهى در نوشته هاى ایشان به گونه اى است که مفهومى جدید مى سازد و مضمونى نو مى آفریند مانند:
سبک بالان عاشق شهادت، بر توسن شرف و عزت به معراج خون تاخته اند یا در مرگ آباد تحجّر و مقدس مآبى چه ظلمها بر عده اى روحانى پاکباخته رفته است و ترکیباتى همچون: «درخت جهنمى استعمار، کمینگاه محراب مساجد، درخت رشد ملت، خفتگان در بستر منیّت، مفتخوران نفتخوار، قاموس شهادت، کاخهاى ذلّت و نوکرى، طراوت یقین، فضاى آزاد جوار معشوق، ستارۀ نحس مستکبران، شعله هاى ستم سوز، عرشۀ کشتى افتخار و صلابت و...» که هر گاه در قالب جملات وارد مى شوند، لطف و جمال بیشترى مى یابند. 

8ـ در چهره پردازى اولیاى الهى و شخصیتهاى بزرگ انقلاب، آنگاه که به توصیف بزرگان دین و یا شخصیتهاى عزیز انقلابى مى پردازد، خواننده را مقهور تصویرپردازى بسیار زیباى خود مى کند. به عنوان مثال، دربارۀ حضرت على(ع) چنین مى گوید:

نامدارترین سرباز فداکار در اسلام، امیرالمؤمنین است و او گمنامترین سرباز است. با کدام تفکر عرفانى، فلسفى، سیاسى و با کدام قلم و زبان و بیان، بشر این سرباز گمنام را معرفى کند و بشناسد و بشناساند؟[3]

یا دربارۀ تولد امام حسین(ع) مى فرماید:

روز بزرگ ولادت سراسر افتخار و با سعادت پاسدار عظیم الشأن اسلام و قرآن کریم که با خون خود و یاران و عزیزان ارجمندش نعرۀ کفرآمیز یزیدیان را که عربده کشان، نداى «لاخبرٌ جاءَ و لاوحىٌ نَزَلَ» را سر مى دادند، در حلقوم نحسشان خفه کرد....[4]

و یا در تمجید از شهید مطهرى مى نویسد:

آثار قلم و زبان او بى استثنا آموزنده و روانبخش است و مواعظ و نصایح او که از قلبى سرشار از ایمان و عقیدت نشأت مى گرفت، براى عارف و عامى سودمند و فرحزا است.[5]

خلاصه آنکه زیبایى سبک نثر امام بیشتر در پیامها و نامه ها جلوه گرى مى کند و خامۀ روان و سیالش واقعاً در مواردى قابل رقابت و حتى قویتر از بسیارى از نویسندگان و ادیبان معاصر بوده به گونه اى که در خلق آن نوشته ها گروهى از انتساب آنها به حضرتش در شک و تردید بودند. در پایان سخن تنها به چند نمونه اکتفا کرده و تشنگان زلال کلام آن روح الهى را به سرچشمۀ جوشان آثارش فرا مى خوانیم.

سلام بر حماسه سازان همیشه جاوید روحانیت که رسالۀ علمیه و عملیه خود را به دم شهادت و مرکبّ خون نوشته اند و بر منبر وعظ و خطابۀ ناس، از شمع حیاتشان گوهر شبچراغ ساخته اند. افتخار و آفرین بر شهداى حوزه و روحانیت که در هنگامۀ نبرد، رشتۀ تعلقات درس و بحث و مدرسه را بریدند و عقال تمنیات دنیا را از پاى حقیقت علم برگرفتند و سبکبالان به مهمانى عرشیان رفتند و در مجمع ملکوتیان شعر حضور سروده اند.[6]

و یا آنگاه که به زائران حریم امن الهى پیام مى دهد:

زائران عزیز، از بهترین و مقدسترین سرزمینهاى عشق و شعور و جهاد به کعبه بالاترى رهسپار شوند و همچون سید و سالار شهیدان حضرت ابى عبداللّه  الحسین ـ علیه السلام ـ از احرام حج به احرام حرب و از طواف کعبه و حرم به طواف صاحب بیت و از توضوء زمزم به غسل شهادت و خون رو آورند و به امتى شکست ناپذیر و بنیانى مرصوص مبدل گردند.[7]

منبع: امام خمینی و عرفان اسلامی، تالیف امین رحیمی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، ص 50-53