شرح نشاط و سرور در اندیشه و سیره حضرت امام خمینی(س)

نشاط و بهجت در عبادت

تمام حرکات و سکنات آدمی، اثری از احوالات «قلب» بوده و از صفات آن ناشی می شود، و منشأ احوالات قلب، یا امری ظاهری از اعمال و رفتار جوارح و اعضای آدمی به خصوص حواس است و یا امری باطنی مانند خیال، شهوت و غضب و اخلاقی است که در مزاج آدمی مرکب شده است. (سرّ الصلوة؛ ص 28)

به هر حال، هر آنچه به وسیله حواس آدمی درک شود، آثاری از آن، در قلب، پدید می آید. مانند خیر و شر که اولی تأثیر آن نور است و صفا و دیگری ظلمت و تیرگی، پس ، اراده و عزم و نیت انسان از همین خطورات قلبی نشأت می گیرد که بر سعادت و شقاوت انسان تأثیرگذار است، امام در کتاب ارزشمند خود «اسرار نماز» توصیه مؤکد دارد تا «عبادت» (آداب الصلوة؛ ص 23) در وقتی انجام گیرد که نشات و بهجت قلب و فرح و انبساط خاطر، حاصل آید. امام تأثیر شگرف بجای آوردن نماز، به جای آوردن نماز و دیگر عبادات را، در صورتی که توأم با شادی و نشاط باشد، سبب گشایش ابواب رحمت الهی و کشف بعضی از رازهای عبادت، من جمله، «نماز» می گردد. عکس آن هم متصور است. یعنی اگر انسان «نفس [خود] را در اوقات کسالت و خستگی ، وادار به عبادت کند ، ممکن است آثار بدی به آن مترتب شود ... [و] انسان را به کلی از ذکر حق منصرف  کند» (همانجا)

بهترین وقت برای انجام عبادت

«سالک جدیت کند که عبادت را از روی نشاط و بهجت قلب و فرح و انبساط خاطر به جا آورد و از کسالت و ادبار نفس، در وقت عبادت، احتراز شدید کند.

پس، وقتی را که برای عبادت انتخاب می کند، وقتی باشد که نفس را به عبادت اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور ندارد، زیرا که اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت کند، ممکن است آثار بدی به آن مترتب شود که از جمله آنها، آن است که انسان از عبادت منضجر شود و تکلف و تعسف آن زیاد گردد و کم کم باعث تنفر طباع نفوس شود. و این علاوه بر آنکه ممکن است انسان را به کلی از ذکر حق منصرف کند و روح را از مقام عبودیت، که منشأ همه سعادات است، برنجاند. از چنین عبادتی نورانیت قلب یه حاصل نگردد و ... صورت عبودیت، صورت باطن قلب نشود. و پیش از این ذکر شد که مطلوب در عبادات، آن است که باطن نفس، صورت عبودیت شود .» (همانجا) همانطوری که آمده است، کشف بعضی از اسرار عبادات و پی بردن به رمز و راز نماز منوط به بجای آوردن آن در زمانیکه قلب انسان مملو از نشاط و سرور است، می باشد. امام علی (ع) در خصوص ملاک نشاط و سرور، غم و اندوه می فرمایند:

«باید شادی تو بخاطر آن چیزی باشد که در آن جهان (آخرت) به آن خواهی رسید و اندوه تو به خاطر آن چیزی باشد که در آن، جهان  (آخرت) را از دست می دهی.» (عرفان و حماسه امام خمینی، ص 23)

 بنابراین شادی و نشاط و سرور قلبی که حضرت امام خمینی (س) آن را لازمه ی، انجام عبادات نمازگزاران بر می شمرد، از نوع لهو و لعب بدست نخواهد آمد، چرا که مقامهای بلند معنوی با لهو و لعب سازگار نیست.

مردان خدا جز ز خدا دل ببریدند                                 در آینه جز چهره معشوق ندیدند

دو بال پریدن

اگر رایحه ای از ایمان گاهگاهی مشام جان را بنوازد، نه ماندنی و پایدار، بلکه عاریه ای و زود گذر است. نباید از یاد برد که دو بال « فکر» و «ذکر» دو بال وصول به ایمان حقیقی است که مجاهد راه حق (منظور مجاهدت نفسانی می باشد)، به هر دوی آنها (فکر و ذکر )، نیاز دارد . با یک بال نمی توان پرید، چه بسا به پا بپیچد و اسباب زحمت بیشتری فراهم کند. (همان، ص 37)

اما ذکر خدا فواید و آثار مثبت فراوانی دارد. یکی از آن فواید، انسان خود را در محضر خد ا می بیند و «از کمال قرب و حضور  طَرْف وافری  می بندد، لذا بر محور حیا از بسیاری از افکار پلید، اخلاق رذایل و اعمال نکوهیده احتراز می کند:

«الم یعلم بانّ الله یری» (علق/ 14) (حکمت عبادات، جوادی آملی؛ قم: اسرا، 1380، ص 29)

حضرت امام(س) در بخش دیگر از این فصل، تأکید می کند که  «عشق به ذکر حق و مقام عبودیت» (آداب الصلوة؛ ص 24) زمانی رخ می دهد و انس و تمکن حاصل می یابد که عبادتش از روی نشاط و بهجت به جا آورده شود . و اینک ادامه متن کلام حضرت امام(س) در نشاط و بهجت:

«و اکنون چنین گوییم که یکی از اسرار و نتایج عبادات و ریاضات، آن است که اراده نفس در ملک بدن نافذ گردد و مملکت یکسره در تحت کبریای نفس، منقهر و مضمحل گردد و قوای منبثه و جنود منتشره در ملک بدن از عصیان و سرکشی و انانیت و خودسری باز مانند و تسلیم ملکوت باطن قلب شوند، بلکه کم کم تمام قوا، فانی شوند در ملکوت. و امر ملکوت در ملک جاری و نافذ شود و اراده نفس قوت گیرد و زمام مملکت را از دست شیطان ونفس اماره بگیرد و جنود نفس از ایمان به تسلیم واز تسلیم به رضا و از رضا به فنا سوق شوند. و در این حال شمه ای از اسرار عبادات، را نفس دریابد و از تجلیات فعلیه شمه ای حاصل گردد. و آنچه ذکر شد، تحقق پیدا نکند، مگر آن که عبادات از روی نشاط و بهجت، بجا آورده شود و از تکلف و تعسف و کسالت بکلی احتراز شود تا حال محبت و عشق به ذکر حق و مقام عبودیت رخ دهد و انس و تمکن حاصل آید» (همان، ص 23 و 24)

حضرت امام(س) در ادامه بحث و اثر بخشی عباداتی که با نشاط و سرور قلبی توام باشد، برای نزدیک کردن ذهن مخاطبین به این مسئله عقیده اطبا و پزشکان را شاهد مثال می آورد « و چنانچه اطبا را عقیده آن است که اگر غذا را از روی سرور و بهجت میل کنند، زودتر هضم شود، همینطور طب روحانی اقتضا می کند که اگر انسان غذاهای روحانی را از روی بهجت و اشتیاق تناول کند و از کسالت و تکلف احتراز کند، آثار  آن در قلب زودتر واقع شود و باطن قلب با آن زودتر تصفیه شود» (همان، ص 24)

امام علی(ع) در خصوص تأثیر نشاط و سرور در دوران آدمی می فرمایند «السرور یبسط النفس و یثیر النشاط » : یعنی سرور و شادی سبب انبساط روح و گسترش نشاط و شادی می گردد.

پس فطرت آدمی برای رشد و بالندگی در مسیر تعالی و کمال، به محرکه ای انگیزشی از درون نشأت گرفته نیازمند است. این انگیزش باید ناشی از شور و طلب و نشاط باشد چرا که حرکت به سوی کمال، نه در کسالت و نه بطالت و یا نخوت امکانپذیر نیست بلکه در بهجت و سرور و ابتهاج و نشاط و انبساط میسر است.

فراگیری توأم با نشاط

حضرت امام خمینی(س) با استناد به حدیثی از حضرت عسگری سلام الله علیه، هنگام نشاط و بهجت را بهترین فرصت برای کسب معارف و علوم، برشمردند. (اذا نشطت القلوب فاودعوها ، و اذا نفرت فودعوها) و این دستور جامعی است.  که فرموده اند که در هنگام نشاط و بهجت قلوب ، ودیعه [امانت]، به آنها بسپارید؛ و در وقت نفار و گریز، آنها را راحت بگذارید. پس در کسب معارف و علوم نیز این ادب را باید منظور داشت و قلوب را با کراهت و تنفر وادار به کسب نکرد. (همان، ص 25)

نشاط در مبانی خداشناسی (عرفان و عبادت)

عارفان از طریق ریاضت و مکاشفه است که به حقایقی دست می یابند. امام یکی از مهمات باب ریاضت ر ا «مراعات» ذکر می کند و به جوانان که در ابتدای راه هستند توصیه به مراعات می کند تا در این راه زمام اختیار از کف شان برون نرود. (همانجا)

چون ز چاهی می کنی هر روز خاک                                عاقبت اندر رسی در آب پاک

پرهیز از سختگیری

امام در ادامه مجدداً با استناد به حدیث حضرت امام حسن عسگری سلام الله علیه فرمودند:

«از این احادیث و احادیث دیگر، استفاده ادب دیگر شود که آن نیز از مهمات باب ریاضت است و آن عبارت از «مراعات» است . و آن چنان است که سالک، در هر مرتبه که هست، چه در ریاضات و مجاهدات علمیه یا نفسانیه یا عملیه، مراعات حال خود را بکند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نماید و زاید بر طاقت و حالت خود تحمیل آن نکند، خصوصاً برای جوانها و تازه کارها.

 این مطلب از مهمات است که ممکن است اگر جوانها با رفق و مدارا با نفس رفتار نکنند و حظوظ طبیعت را به اندازه ی احتیاج آن از طرق محلّله، ادا نکنند، گرفتار خطر عظیمی شوند. که جبران آن را نتوانند کرد؛ و آن خطر آن است که گاه نفس، به واسطه ی سخت گیری فوق العاده و عنان گیری بی اندازه، عنان گسیخته شود و زمام اختیار را از دست بگیرد و اقتضائات طبیعت که متراکم شد و آتش، تیز شهوت که در تحت فشار بی اندازه ی ریاضت واقع شود، ناچار محترق شود و مملکت را بسوزاند. (همانجا)

منبع: نشاط و شادی در اندیشه و سیره امام خمینی، سید مصطفی علوی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 21-31