* محمد علی خسروی
رمز جاذبه شعر و تأثیر سحرآمیز آن را باید در دو مقوله رازناک «روح» و «هنر» و ارتباط آن ها با یکدیگر جست و جو کرد زیرا: «روح» از ناشناخته ترین و اسرار آمیزترین حقایق عالم است که تا کنون بلکه تا ابد اندیشمندان جهان از درک حقیقت آن عاجز مانده و راه عقل و اندیشه برای کشف ابعاد آن محدود بلکه مسدود است.
«هنر» تنها روزنه گشوده به سوی جهان ناشناخته روح است. از این دریچه می توان زیبایی ها و شگفتی های روح و جمال مستور آن را به تماشا نشست. و به دیگر بیان، امکان بروز و ظهور و تجلیات روح وانتقال زیبایی های آن به جهان بیرون تنها از این مسیر میسر است.و به تعبیر امام خمینی
دکه علم و خرد بست در عشق گشود آنکه می داشت به سر علت سودای تو را
بسا باشد که راه بر اندیشه بسته و عرصه جولان برای عقل حسابگر تنگ است، اما فسحت میدان معرفت برای قدرتنمایی «هنر» چنان باز است که هنر با یک جلوه موزون آفاقِ انفس را به نرمی نسیم و سرعت برق می پیماید و بی هیچ مزاحمتی به خلوت روح آدمیان سر می کشد و روح سرگشته و توفانی انسان را تسلیم خود کرده و به سکون و آرامش وا می دارد.
«شعر» آشناترین و کارسازترین ابزار هنر است. و شاعر کسی است که با سوار کردن معانی لطیف بر مرکب الفاظ متناسب و ترکیبات موزون مسیر دستیابی به اسرار هستی را نزدیکتر می کند، و حقایقی از عالم هستی را که با چشم و گوش ظاهری قابل ادراک نیستند با زبان استعاره و کنایه قابل فهم می کند و باورهای خود را در پوششی از «ایهامات» از اتهامات بدخواهان در امان نگه می دارد. به قول جناب مولوی:
و گر از عام بترسی که سخن فاش کنند سخن خاص نهان در سخن عام بگو
ور از آن نیز بترسی، هله چون مرغ چمن دم بدم زمزمه بی الف و لام بگو
همچو اندیشه که دانی تو و دانای ضمیر سخنی بی نقط و بی مد و ادغام بگو
ظرفیت بی همتای «شعر» در حفظ عواطف و افکار متعالی و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر موجب بقا و گسترش نابترین اندیشه های بشری در تاریخ شده است. چه بسیار ایده ها و معارف بلند که ماندگاری خود را در فراز و نشیب فرهنگ ها مدیون زیبایی سحرآمیز و رازگونه شعر اند.
نمی دانم چه سری در این کلام موزون نهفته است که اگر وزن آن به هم ریزد و کلمات آن به صورت نثر پراکنده شود آن ادراکات لطیف گم می شوند و آنچه از شعر به دست می آمد دیگر با ده برابر حجم آن هم نمی توان حاصل کرد و به خواننده انتقال داد.
شعر عرفانی
نکته قابل توجه اینکه، شعر اگر از عرفان و معنویت سرچشمه گرفته باشد حکمت است. که فرموده اند «ان من الشعر لحکمه». زیرا منشأ همه کمالات بشری و سرچشمه تمامی خوبی‌ها، ذات اقدس الهی و اسماء و صفات او جلّ و علا است. از این‌رو ارباب معرفت، نزدیک‌ترین راه وصول به کمالات اخلاقی را جذبه عشق و مشاهده جمال شاهد ازلی می‌دانند.
امام خمینی، آن عارف واصل و عاشق صادق، در کنار عمل به رسالت سترگ خویش و پایه‌گذاری مردمی‌ترین انقلاب‌های عصر حاضر، هیچ‌گاه از خلوت شبانه و راز و نیاز با محبوب یگانه غافل نماند.
سروده های امام خمینی، بازتابی از همان جذبه‌های شورانگیز است که فضای اندیشه و جان آن عارف بالله را پر کرده بود. اشعار او که ره‌آورد عالم قدس است خوانندگان را همراه خود به سیر در عوالم معنوی و گلزارهای معرفت می‌برد و در هر بیت، بابی از مقامات عرفانی و منازل سیر و سلوک می‌گشاید. به عنوان نمونه در این غزل دقت کنید:
دل که آشفته روی تو نباشد دل نیست آنکه دیوانه خال تو نشد عاقل نیست
مستی عاشق دلباخته از باده تو است بجز این مستیم از عمر دگر حاصل نیست
اشارات
امام در مصرع اول آشفتگی و حیرت را لازمه دل و فلسفه وجودی آن می داند که اگر چنین نباشد دیگر آن، دل نیست بلکه آب و گل است. ایشان در مصرع دوم با نگاه معرفت شناسانه به معرفی انسان عاقل پرداخته و گویا می خواهد بفرماید کسی عاقل است که یک لحظه از توجه به «خال»که نقطه مرکز پرگار هستی است و همه چیز بر گرد آن می چرخد غافل نباشد. در مصرع سوم معتقد است مستی همه عاشقان از باده الست است گرچه خود ندانند که ساقی کیست «مستی عاشق دلباخته از باده تو است». شبیه همان برداشتی که در تفسیر گرانقدر سوره حمد داشتند و فرمودند همه حمد ها وستایش ها برای خداست و به «او» بر می گردد گرچه گوینده آن خود نداند.
در مصرع چهارم نتیجه و حاصل عمر را سرمستی از باده الست و پایبندی به آن عهد نخستین می داند «بجز این مستیم از عمر دگر حاصل نیست».
امام در ادامه اشعار در بیت سوم: «عشق روی تو در این بادیه افکند مرا / چه توان کرد که این بادیه را ساحل نیست» علت ایجاد عالم و خلقت انسان را تبیین کرده است. فلسفه خلقت انسان از نگاه امام عبارت است از نظر به روی دل آرای دوست، همان چیزی که وعده اش در آخر کار به خوبان داده شده است « الی ربها ناظره ».
ناگفته نماند اولاً شرح و بسط این معارف از امثال قلم این ناتوان بر نمی آید و ثانیاً به نظر حقیر اصولاً نباید این معانی عمیق را بیش از حدلازم ساده کرد. زیرا با هر توضیحی از گستردگی آن مفاهیم بلند کاسته می شود. مانند آنکه بخواهیم قله دماوند را به خاطر دستیابی آسان برای همگان مسطح کنیم، در این صورت دیگر دماوندی باقی نخواهد ماند. همان بلایی که با نام آسان سازی و استفاده عموم بر سر علوم گرانسنگ حوزوی درآوردیم.
امام خمینی در بیت چهارم باب دیگری از ابواب معرفت را می گشاید. آنجا که می گوید:
بگذر از خویش اگر عاشق دلباخته ای که میان تو و او جز تو کسی حایل نسیت
این مضمون بلند که یک دستور العمل اخلاقی برای پویندگان « سبیل الی الله » و جویندگان عرفان عملی است راه وصول به مقامات عالی معرفت و کمالات معنوی را مشخص نموده است. زیرا علت اساسی همه عقب ماندگی ها و درجا زدنها و ریشه بیماری های روحی، «خود پرستی» وبه تعبیر امام «انانیت» است. چنانکه تنها راه نجات نیز در همین منزل اول که منزل آخر نیز هست رقم می خورد یعنی «گذشتن از خویش». کنار زدن حجاب منیت و «گذشتن از خویش» هم رمز شکوفایی تمامی خصلت های نیکوی انسانی است چون: وفا، تواضع، ایثار، جوانمردی، انساندوستی، خدمت به همنوع، احسان، فداکاری، خوشبرخوردی. و هم سکوی پرش برای معراج معنوی و تخلق به صفات الهی است.
دیگر بزرگان عرفان نیز شبیه به این مضمون را دارند، ازجمله فقیه نامدار مرحوم فیض کاشانی که فرموده است:
گفتم که روی خوبت از من چرا نهان است؟ گفتا تو خود حجابی ور نه رخم عیان است
و قبل از همه جناب حافظ در سروده ای نغز عامل ناکامی ها و تنها مانع دستیابی به وصال محبوب را خود خواهی می داند:
میان عاشق و معشوق هیچ حایل نیست تو خود حجاب خودی حافظ از میان بر خیز
امام خمینی در بیت ششم این غزل ، همه راه ها حتی راه زاهدان و صوفیان را که در عرف مردم به عنوان راه معرفت و مقامات معنوی شناخته می شود باطل دانسته و فرموده است:
اگر از اهل دلی صوفی و زاهد بگذار که جز این طایفه را راه در این محفل نیست
ایشان معتقد اند اصولاً هر راهی که تابلو و نشانه خاصی داشته باشد بیراهه است و اهل طریق باید مراقب باشند فریب عناوین را نخورند و ناخواسته به جاده ضلالت نیفتند. این متأله کبیر و عارف کم نظیر تنها راه صحیح را « راه بی نشان دل »می داند. همان گونه که عارف و محدث بزرگ مرحوم فیض کاشانی هم همین را معتقد است که می فرماید:
گفتم که از که پرسم جانا نشان کویت گفتا نشان چه پرسی آن کوی بی نشان است
آری این کوی بی نشان همان راه دل است که پیمودن آن بر همگان میسر است. به شرط آنکه حقیقتاً از راه دل وارد شوند «که جز این طایفه را راه در این محفل نیست».
یاد و نام آن پیر روشن ضمیر گرامی باد.
منبع: جماران