یکی از مفاهیم و موضوعات اساسی در کلام و سیره عملی امام خمینی(س) مسئله خودسازی و توجه به آن به عنوان موضوعی اساسی در راه سعادت و کمال بشری و اجتماعات انسانی است. امام خود به عنوان الگو و مصداق عملی خودسازی و تهذیب نفس مطرح بودند و به این ترتیب توصیه و رهنمود های ایشان به عنوان شخصی که این سیر روحانی را انجام داده و سالک حقیقی مسیر الی الله بودند، حائز توجه بسیار خواهد بود.
مفهوم خودسازی:
خودسازی به مفهوم شناخت نفس است، به نحوی که انسان در این شناخت، بتواند خود را از حیوانیت و صفات و ویژگی های آن جدا کرده و به عالم نور و انسانیت نزدیک شود. پس به طورکلی خود سازی شامل دو مرحله می شود: اول، دفع رذایل و صفات زشت اخلاقی و دوم، آراسته شدن به صفات نیک اخلاقی و فضایل پسندیده انسانی.
مرحوم حاج ملااحمد نراقی که خود نماد بارزی از تهذیب نفس و خودسازی بودند در اوایل کتاب معراج السعاده در این باب چنین می فرمایند:"...و اما شناختن خود، موجب شوق در تحصیل کمالات و صفات عالیه و تهذیب اخلاق و باعث دفع رذایل می شود و آن به این علت است که چون آدمی حقیقت و جوهرة وجود خود را شناخت و دانست که ذات او چیزی است از عالم ملکوت که به این عالم جسمانی آمده به این فکر افتد که چنین جوهر شریفی را عبث و بیهوده به این عالم نفرستاده اند بدین سبب به تحصیل فوائد تعلق نفس به بدن برمی آید و اما شناختن نفس نه به این معناست که گوئی خود را شناخته ام و به حقیقت خود رسیده ام در حالی که شناخت تو از خود، چیزی جز سر و روی و چشم و گوش و پوست و گوشت نباشد و از باطن خود فقط همین شناسی که چون گرسنه شوی در پی غذا روی و چون تشنه شوی در پی آب و چون خشمناک شوی در صدد انتقام برآیی و غیره و این شناخت نفس نباشد و به این شناختن کلید سعادت را نشاید که در این شناخت تو با حیوانات برابری و از چه روی خدا تو را بر دیگر مخلوقاتش برتری بخشید و فرمود: و فَضَّلْنا هُم عَلی کَثیرٍ مِمَّن خَلَقْنا تَفْضیلاً
ضرورت توجه به مسئله خودسازی از دیدگاه امام(س)
امام خمینی ضمن توجه به مسئله خودسازی به عنوان عامل اساسی برای تعلیم و تربیت آن را مقدمه و زمینه ساز دستیابی انسان به مقام انسانیت می دانند:
«شما از صفر شروع کردید، و بحمداللَّه تا اینجا رسیدید .... از حال اختناق شروع کردید و به آزادى رسیدید. و من امیدوارم که تا آخر، تا آنجا که مقام انسان است- یعنى لایتناهى- همه برسید. امیدوارم که انسانهاى آگاه و آگاهى دهندهاى باشید... شما باید خودتان را بسازید، و بعد ملت را بسازید. خودسازى به اینکه تمام ابعادى که انسان دارد، و انبیا آمدند براى تربیت آن- تمام ابعاد را- ترقى دهید؛ جنبه علمى، همه ابعاد علم؛ جنبه اخلاقى، همه ابعاد اخلاق؛ تهذیب نفس، وارسته کردن نفس از تعلقات دنیا؛ که سرمنشأ همه کمالات وارسته شدن نفس از تعلقات است، و بدبختى هر انسان تعلق به مادیات است. توجه و تعلق نفس به مادیات، انسان را از کاروان انسانها باز مىدارد، و بیرون رفتن از تعلقات مادى و توجه به خداى تبارک و تعالى انسان را به مقام انسانیت مىرساند. انبیا هم براى همین دو جهت آمده بودند: بیرون کردن مردم از تعلقات و تشبث به مقام ربوبیت.» (صحیفه امام، جلد8، ص 267)
اسلام و توجه به خودسازی به عنوان «جهاد اکبر»
امام خمینی رسالت حقیقی دین بویژه دین مبین اسلام را تلاش در جهت ساختن انسان می داند و لازمه این امر مبارزه با نفسه اماره و به تعبیری جهاد اکبر است. که این امر بر هر موضوع دیگری اولویت دارد چرا که عدم خوسازی انسان زمینه ساز افساد در جامعه است:
«اساساً اسلام براى سازندگى آمده است. و نظر اسلام به ساختن انسان است. جهاد براى سازندگى. سازندگى انسان خودش را، مقدّم بر همه جهادهاست. این است که رسول اکرم «جهاد اکبر» فرمودهاند. جهادى بس بزرگ است و مشکل. و همه فضیلتها دنبال آن جهاد است. جهاد اکبر است؛ جهادى است که با نفْس طاغوتى خودش انسان انجام مىدهد.» (همان، جلد8، ص300)
«و حالا که بحمداللَّه مملکت از خودتان است، دیگر دست آنها کوتاه شده است، و امیدواریم تا آخر کوتاه باشد، خودتان به فکر باشید که همه چیزتان را اصلاح بکنید. اول خودتان را اصلاح بکنید. اول مهذب بشوید و تعلیمات اسلامى را که براى آدمسازى است، آن تعلیمات را عمل به آن بکنید و بعد هم جوانها را، بچهها را تربیت کنید که ما بعد از یک مدتى متحول بشویم به یک انسانهایى که اسلام مىخواهد؛ نه یک انسانهایى که استعمار مىخواهد.» (همان، جلد 10، ص 77)
«کشور ما و ملت ما احتیاج به سازندگى دارد. سازندگیهاى روحى مقدم بر همه سازندگیهاست. جهاد سازندگى از خود افراد باید شروع بشود و خودشان را بسازند و با شیطان باطنى جهاد کنند که این جهاد منشأ همه جهادهایى است که بعد واقع مىشود. انسان تا خودش را نسازد نمىتواند دیگران را بسازد و تا دیگران ساخته نشوند، نمىشود که کشور ساخته بشود. جهاد سازندگى از خود آدم باید شروع بشود. جهاد نفس، جهاد اکبر است. براى اینکه همه جهادها اگر بخواهد نتیجه داشته باشد و بخواهد انسان در جهادها پیروز بشود موکول به این است که در جهاد نفس پیروز باشد.
اگر انسانها توجه به خودشان داشته باشند، جهاد نکرده باشند با شیطان خودشان، اینها واحد واحدهایى هستند که علاوه بر اینکه نمىتوانند اصلاح جامعه را بکنند، فساد هم در جامعه مىکنند. همه فسادهایى که در عالم واقع مىشود، براى این است که آن جهاد واقع نشده؛ آن جهاد اکبر واقع نشده. تمام این گرفتاریهایى که بشر دارد از دست خود بشر دارد.» (همان، جلد11، ص 379)
عدم تحقق حکومت اسلامى، بدون خودسازى
بر این اساس امام ضرورت خودسازی را به خصوص در تشکیل حکومت بیشتر دانسته و آن را به عنوان گام نخست تشکیل حکومت می دانند:
«الآن وظیفه ما این است که هر کداممان، در هر جا که هستیم و در حدى که هستیم، ما جدیت کنیم که قوانین اسلام را از خودمان شروع کنیم. اگر چنانچه ما خودمان خودمان را اصلاح نکنیم و قوانین اسلام را در خودمان اجرا نکنیم، نمىتوانیم یک حکومت اسلامى تشکیل بدهیم.» (صحیفه امام، ج8، ص: 283 و 284)
رزمندگان اسلام، نمادی از انسان های خودساخته
امام در جمع رزمندگان دفاع مقدس با اشاره به خودسازی نیروهای اسلام آنان را پیروز واقعی می دانند و در حقیقت رزمندگان جهاد اصغر را پیشگامان جهاد اکبر می دانند و پیروزی حقیقی را در عرصه خودسازی و جهاد اکبر می دانند:
«شما پیروزید براى اینکه خدا باشماست. شما پیروزید براى اینکه اسلام پشتیبان شماست. شما پیروزید براى اینکه ایمان دارید. شما پیروزید براى اینکه شهادت را در آغوش مىگیرید و آنهایى که از شهادت و از مردن مىترسند، آنها شکست خوردهاند اگر هم لشگر عظیم داشته باشند. شما بر نفس خودتان پیروز شدید. شما جوانان در پشت جبهه و در بین کشور و برادران شما در جبهه، بر نفس خودتان غلبه کردید و زندگى را زندگى ابدى دانستید و این زندگى حیوانى طبیعى را ناچیز شمردید. شما الآن پیروز هستید و مادامى که این قدرت نفسانى در شماست، مادامى که این ایده الهى در شماست، پیروزید، چه شکست بخورید و به حسب صورت و به حسب عوامل مادى و چه پیشرفت بکنید. پیروزى بزرگ این است که انسان بر نفس خودش پیروز باشد و بر شیطان خودش غلبه کند.» (همان، جلد 16، ص 76)
آداب الصلوه؛ دستورالعمل خوسازی
امام(س) که خود نمونه و آیه ای کامل از تقوا و خودسازی الهی بود در کتاب اداب الصلوه که دستور عملی کامل برای خودسازی است چنین می فرمایند:
«کتاب «آداب الصلوه» را که خود از آن بهرهاى نبردم جز تأسف بر قصور و تقصیر بر ایام گذشته که توانایى بر خودسازى داشتم، و حسرت و ندامت در روزگار پیرى که دستم تهى و بارم سنگین و راهم بس دراز و پایم لنگ و آواى رحیل در گوش است، هدیه کردم به فرزند عزیزم «احمد» که از قدرت جوانى کامیاب است؛ شاید او- ان شاء اللَّه تعالى- از محتویات آن که از کتاب کریم و سنّت شریف و افادات بزرگان فراهم شده است، بهره مند شود و به معراج حقیقى از رهنمایى اهل معرفت راه یابد، و دل از این ظلمتکده برکَند، و به مقصد اصلى انسانیت که انبیاى عظام و اولیاى کرام- علیهم صلوات اللَّه و سلامه- و اهل اللَّه بر آن راه یافتند و دیگران را دعوت فرمودند، توفیق یابد.» (همان، جلد 19، ص 119)
ماه مبارک رمضان؛ ماه خودسازی
امام خمینی(س) ضمن اهمیت ماه مبارک رمضان به عنوان ماه بندگی و خودسازی همه را به بهره گیری از این فرصت ارزشمند برای تهذیب نفس دعوت می نمایند:
«و از همه بالاتر این است که انسان خودش را اصلاح کند در ماه رمضان، ما محتاج به اصلاح هستیم، محتاج به تهذیب نفس هستیم، تا آن دم آخر ما محتاجیم. پیغمبرها هم محتاجند. انبیاى بزرگ هم محتاجند، منتها آنها احتیاج خودشان را فهمیدهاند و دنبالش عمل کردهاند، و ما از باب اینکه حجاب داریم نتوانستیم بفهمیم و به تکالیف خودمان عمل نکردیم. امیدوارم که ان شاء اللَّه این ماه مبارک رمضان به همه شما مبارک باشد. و مبارک بودن به این است که بنابراین بگذارید که به تکالیف خدا عمل کنید. در این ماه مبارک دعا کنید که خداى تبارک و تعالى شما را موفق کند به اینکه در این خدمتى که متکفل او هستید، مطابق رضاى او عمل کنید. از خدا بخواهید که ما را از عنایت خودش محروم نفرماید.» (صحیفه امام، ج18، ص: 480 و 481)