رؤیت هلال ماه که اکنون به صورتی کاملا تخصصی در دو حیطه فقهی و نجومی مطرح شده است، بویژه برای ما ایرانیان که همه اعمال مذهبی و مناسک خود را بر مبنای تقویم قمری انجام می دهیم اهمیت خاص دارد.
هر سال، با نزدیک شدن ماه رمضان و در انتها عید فطر و مسئله رؤیت هلال ماه شوال، برای رفع هرگونه شبهه و نگرانی، گروههایی متشکل از متخصصین از طرف ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری گروههایی به منظور رؤیت هلال ماه مبارک رمضان و هلال ماه شوال در نقاط مختلف کشور فعال می شوند تا امکان خطا و اشتباه به صفر برسد. اطلاعات به دست آمده از سوی گروههای مختلف به ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری می رسد تا با بهره‌گیری از این اطلاعات دقیق و جامع، امکان اعلام دقیق فراهم شود.
غالب مراجع معظم تقلید، برای اثبات اول ماه قمری پنج روش را ذکر کرده‌اند. فتوای امام خمینی (ره) در رساله توضیح المسائل ص262 و 263 برای اثبات اول ماه به شرح زیر است:
«اول ماه به پنج چیز ثابت مى‌شود:
اول: آن که خود انسان ماه را ببیند.
دوم: عدّه‌اى که از گفتۀ آنان یقین پیدا مى‌شود، بگویند ماه را دیده‌ایم و هم چنین است هر چیزى که به واسطۀ آن یقین پیدا شود.
سوم: دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌ایم ولى اگر صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند یا شهادتشان خلاف واقع باشد مثل این که بگویند داخل دایرۀ ماه طرف افق بود اوّل ماه ثابت نمى‌شود. اما اگر در تشخیص بعض خصوصیات اختلاف داشته باشند مثل آن که یکى بگوید ماه بلند بود و دیگرى بگوید نبود، به گفتۀ آنان اول ماه ثابت مى‌شود.
چهارم: سى روز از اول ماه شعبان بگذرد که به واسطۀ آن، اول ماه رمضان ثابت مى‌شود و سى روز از اوّل رمضان بگذرد که به واسطۀ آن، اوّل ماه شوّال ثابت مى‌شود.
پنجم: حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.»
آیت الله مرتضی مقتدایی، رئیس سابق حوزه های علمیه سراسر کشور، شیوه حضرت امام(س) برای اعلام حلول ماه را متناسب با شرایط زمانی دو برهه قبل و بعد از انقلاب عنوان می کند و می گوید: امام خمینی (س) قبل از انقلاب به سنت قدیمی خود عمل می کردند که افرادی نزد ایشان می آمدند و شهادت می دادند و بعد از انقلاب نیز بنا به مصلحت به مراجع ارجاع می دادند. امام(س) می دیدند که اگر بعنوان رهبر نظام بخواهند ابراز نظر کنند تنشی بین رهبری و سایرین ایجاد می شود و لذا ابراز نظر نمی کردند و در آن زمان که توجه ها بیشتر به آیت الله گلپایگانی بود حضرت امام (س) گاهی اهاله می دادند به ایشان که در مورد رؤیت هلال از وی سؤال شود؛ اما این ارجاع منحصر به آیت الله گلپایگانی نبود.
این استاد حوزه علمیه قم می افزاید: این رویه حضرت امام خمینی (س) در اوایل انقلاب بود که امام(س) مصلحت می دیدند که هر یک از مقلدین به مرجع خویش رجوع کنند و اختلافی هم اگر ایجاد می شد، داخلی بود و چندان مهم نبود.
آیت الله مقتدایی به تغییر شیوه استهلال بعد از ارتحال امام(ره) اشاره کرده و می گوید: مقام معظم رهبری تشخیص دادند که نظام هم باید ابراز نظر کند و برای اینکه هماهنگی بین مراجع بزرگوار تقلید و رهبر نظام صورت گیرد، گروههای متعددی برای رؤیت هلال اعزام می شوند و مراجع نیز افراد مورد اعتماد خود را در قالب این گروهها اعزام می کنند و اگر این گروهها ماه را رؤیت کردند، برای ایشان نیز مورد تایید است.
وی در تبیین دیدگاه خود نسبت به رویه رؤیت هلال تصریح کرد: اکنون که جهان، منتظر تصمیم گیری واحد جمهوری اسلامی ایران در مورد رؤیت هلال است، نظام نمی تواند بگوید برای من مختلف است و باید نظر واحدی را در این زمینه مطرح کند.
حجت الاسلام دکتر داوود فیرحی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و پژوهشگر حقوق و فقه سیاسی شیعه نیز در مقدمه تشریح شیوه حضرت امام(س)، به تبیین روشهای مختلفی که در زمان رهبری حضرت امام خمینی(س) رایج بود پرداخت و گفت: در زمان رهبری امام خمینی(س)، برخی مراجع از جمله آیت الله خوئی، بر موضوع وحدت افق تاکید می کردند و برخی دیگر رؤیت های چشمی را مدنظر داشتند، اما با این وجود، هیچ اختلافی در مورد رویت پیش نمی آمد. موضع امام(س) نیز با یافته های مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران منطبق بود و امام(س) آنچه که کارشناسان برجسته مورد اعتمادشان می گفتند را می پذیرفت.
وی افزود: امام(س) برای مسائل فقهی دلایل فقهی خود را داشت و اینگونه نبود که فقه را تابع مصالحی اینگونه کند. امام نگاه منطقه ای را نمی پذیرفت. در نگاه منطقه ای، یک وحدت افق کشیده می شود که اگر در تهران ماه دیده شد، در تمام کشورهای هم افق با آن رؤیت ماه اعلام شود؛ ولی در این شرایط، افق های دیگر متفاوت می شد. حضرت امام(س) برخلاف مشهور، طلوع علمی را می پذیرفت.
این استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: در ادبیات اصول فقه امام(س) یک رویه ای هست با عنوان «موضوع شناسی» که در آن، در شناخت موضع و نه حکم، توجه به عرف دِقّی می شود که همان عرف متخصصان شناخته می شود و نه عرف متساهل که عرف کوچه و خیابان است. کسی که در حوزه نجوم کار می کند، لحظه ای خاص را طلوع عرفی می داند و امام(س) نیز این عرف را می پذیرفت.
استهلال ماه به رغم تحقیقات صورت گرفته، همچنان بحث انگیز بوده و دیدگاه های مختلف را به چالش و نقادی کشانده است. تعارض بین رای منجمان و گواهی شهود به رؤیت هلال، بررسی تحلیلی آرای فقهی رؤیت هلال، بررسی حکم شرعی رؤیت هلال با چشم مسلح و نیز فقه سیاسی رؤیت هلال و بازتاب آن در افکار سیاسی ایرانیان، از جمله این مباحث است که اگر به دور از تعصبات نامتعارف باشد، لاجرم بر عمق و غنای مطالعات فقهی - نجومی رؤیت هلال می افزاید.