به گزارش پرتال امام خمینی (س)، وابستگی کشورها و افراد به بلوک شرق و یا غرب از بحث برانگیزترین اتفاقات در دوره سرد جنگ تلقی می شود. فریاد استقلال و آزادی که از خلال شعاری چون «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» برخاست و امام خمینی (س) که طراح بزرگ این شعار بود فضایی خاص و منحصر به فرد را در روزهای وابستگی دوران جنگ سرد ایجاد کرد. شرایط ایجاد شده در جنگ سرد و تاثیرگذاری آن بر فضای جهانی یکی از مهم ترین گذرگاه هایی است که می توان رفتار، برخورد و نحوه تصمیم گیری امام خمینی (س) را در خلال آن مورد بررسی قرار داد. البته همواره باید به این موضوع توجه داشت که در دوره یاد شده هم کشورهایی با عنوان «غیرمتعهد» در عرصه بین المللی حضور داشتند، اما با ریشه یابی بیشتر به خوبی می توان متوجه وابستگی آن ها هم یا به شوروی و یا به امریکا شد.
امام در رابطه با برقراری روابط صحیح با کشورهای مسلمان در راستای تحقق شعار یاد شده می فرمایند: «برنامه ما برنامه اسلام است، وحدت کلمه مسلمین است، اتحاد ممالک اسلامی است. »(صحیفه امام، ج 1، ص 336). این سخن تا حدی در عرصه بین المللی تاثیرگذار بود که بسیاری از کارشناسان از این شعار به عنوان عاملی در جهت تغییر در نظام بین المللی یاد کرده اند.
در همین راستا پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران به سراغ محمد علی سبحانی، مشاور وزیر امور خارجه رفته است تا پیرامون موضوع سیاست خارجی و ... با او گفت و گو کند. آنچه در ادامه می خوانید مشروح این گفت و گو است:
* * *
محمدعلی سبحانی گلایه خود را از برخی افراد درخصوص طفره رفتن از صحبت درباره امام خمینی (س) بیان کرد و گفت: درباره این موضوع پیشتر هم تاکیداتی داشتم و حتی در مجله ای با عنوان "انقلابی دیپلمات" در رابطه با سیاست خارجی امام پیامی برای جوانان نسل سوم دادم که در آن برایشان مسائل مربوط به دوران امام در بعد سیاست خارجی را تا حدودی واضح و روشن بیان کردم.
وی ادامه داد: متاسفانه آن طور که ما انتظار داریم، مسئولان درباره امام صحبت نمی کنند. ما می خواهیم چون آن ها خودشان هم شریک بودند و حضور داشتند، از امام و رفتاری که ایشان داشتند دفاع کنند. همین جا باید گلایه کنم از افرادی که حاضر نمی شوند به سؤالات درباره امام و 10 سال حضور ایشان در سیاست صحبت کنند، چون جوان های ما پرسش هایی در ذهن دارند که برخی مسئولان به خوبی می توانند به آن ها پاسخ دهند.
وی تصریح کرد: اعتقاد دارم به خوبی می توان دوران امام را پس از پیروزی انقلاب و تا زمانی که در کشور رهبری کردند و سپس به لقاء الله پیوستند در سه دوره شناسایی کرد. دوره نخست شامل تثبیت از اول پیروزی انقلاب است، دوره بعدی تا تسخیر سفارت آمریکا و تغییر عنوان آن به نام لانه جاسوسی است و پس از این 2 دوره دوره ما کم کم به جنگ تحمیلی نزدیک می شویم که می توان از آن تا مطرح شدن بحث صلح به عنوان دوران امام پس از پیروزی انقلاب از آن یاد کرد. درحقیقت می توان گفت که اشغال سفارت امریکا و جنگ به عنوان بحران دیپلماتیک تا درگذشت امام از وقایع مهمی است که در این 3 دوره قرار می گیرد.
این کارشناس مسائل خاورمیانه با اشاره به اینکه میزان مطالعات درباره جنگ سرد و شرایطی که در آن زمان حاکم بود کاهش پیدا کرده، اظهار کرد: در دوره اول یک شرایط کلی بر دنیا حاکم بود و آن جنگ سرد بود. تعجب می کنم از اینکه مطالعه درباره جنگ سرد خیلی کاهش پیدا کرده است. در این مسیر هیچگاه به موضوعاتی از این قبیل که ایده آل های جوانان و مردم در آن زمان چه بود، چه ظلمی در سطح ملی و بین المللی حاکم بود و چه ویژگی هایی داشتند، پرداخته نشده است.
وی در ادامه صحبت های خود گفت: در چنین روندی کشورها یا سمت شوروی بودند یا سمت امریکا و راه سومی هم وجود نداشت، البته درست است که در این میان از برخی کشورها به عنوان غیرمتعهدها یاد می شد. یکی از دغدغه های من در آن زمان پیگیری موضوعات مربوط به غیرمتعهدها بود، اما کشور متعهدی به آن معنا وجود نداشت؛ بلکه همین کشورهایی هم که بودند به نوعی سعی کردند خود را به برخی از رهبران کشورهای جهان سوم و عدم تعهد در مقابل شرق و غرب نزدیک کنند، اما درنهایت چنین رویکردی حاصل نشد تا زمانی که امام انقلاب کرد.
سبحانی افزود: با انقلاب امام خمینی، شعار «نه شرقی نه غربی» به معنای واقعی به دل همه مردم بویژه ازادی خواهان دنیا نشست و این، به این معنا است که تمامی افراد دوست داشتند خارج از ظلم حاکم بر جهان زندگی کنند و این تفکر در شرایطی ایجاد شده بود که به آن توجهی نمی شد. در شرایطی که خفقان به شدت بر فضای کشور حاکم بود، انقلابی شد و تلاش ها برای صورت دادن کودتا ناکام ماند. گفته می شود در 8 مورد برای کودتا در دوران شکل گیری انقلاب تلاش هایی صورت گرفت. دراین دوره یک شرایط عادی بر کشور حاکم نبود، بلکه شرایط انقلابی حاکم بود و باید توجه داشت که دیپلماسی شرایط انقلابی با دیپلماسی شرایط عادی خیلی متفاوت است.
سفیر اسبق ایران در لبنان و اردن با تاکید بر دشواری هایی که انقلاب در دوره جنگ برای دفاع از مرزهای ملی با آن ها رو به رو بود، گفت: در شرایطی که بخش های عظیمی از چند استان در یک کشور اشغال شده و افراد قصد اثبات این را دارند که انقلاب از توان دفاع از مرزهای ملی برخوردار است، نظام سلطه شرق و غرب، نظامی باطل قلمداد می شود. تا پس از پایان جنگ نیز همین فضا متاثر از سخنان کوبنده و قاطع امام برقرار بود، یعنی امام در دوران جنگ قصد بالا بردن روحیه رزمندگان را داشت تا بتوانند در مقابل نفوذ و اشغال بیگانه ایستادگی کنند.
وی ادامه داد: پس از اینکه شرایط کمی عادی می شود و بحث صلح و مواردی از این قبیل مطرح می شود، ادبیات امام در رابطه با ارتباط با خارج نیز تبدیل به ادبیاتی متفاوت می شود. نگاه کلی امام به زندگی دنیا یک نگاه کاملا مثبت و تعاملی بود. ایشان حتی در زمان جنگ نیز طرح داشتند برای اینکه به صدام اجازه ندهند که همسایه های ایران و کشورهای عربی را با خود همراه کند.
سبحانی در بخش دیگری از صحبت های خود اظهار کرد: عرب ها که در همه مسائل با هم همراه بودند به دلیل تدبیر حاکمیت حماسی دوره امام از هم جدا شدند. عده ای از عرب ها طرفدار ایران و عده ای هم طرفدار صدام حسین شدند. به طور یقین چنین اتفاقاتی با دلایل و قرائن مشخص حاصل شده است.
مشاور وزیر امور خارجه همچنین 4 دوره ای که در آن نقش دیپلماسی امام پررنگ تر نمایان شد را اینگونه تشریح کرد: دوره اشغال سفارت، وقوع جنگ، دوره 8 ساله جنگ و دوره یک ساله پس از جنگ تا درگذشت امام اقتضائات خود را دارد که با توجه به آن ها می توان دریافت که امام (س) به دیپلماسی اعتقاد داشت. نقش پررنگ دیپلماسی امام زمانی مشخص می شود که متوجه می شویم رابطه کشور با مردم و با دولت های دیگر رابطه ای صمیمی، دوستانه و حداقل رابطه ای غیرخصمانه بوده است.
وی تصریح کرد: اگر بخواهیم نگاهی کلی و تحقیقی داشته باشیم باید تمام نکات مهم پیام های امام در این 4 دوره را بررسی کنیم. با توجه به شرایطی که وجود داشت که یکی شرایط جنگ سرد و همان دوره خاصی است که از بیرون توطئه های سنگین و خطرناکی وارد می شود. از سویی در داخل هم جوان های انقلابی حضور پیدا کرده و نیروهای کارکشته قبلی به دلیل وابستگی به نظام گذشته به طور طبیعی کنار گذاشته شده اند و مشکلات یکی پس از دیگری کشور را با مسائل مختلف درگیر می کنند. بررسی این شرایط نشان از تنقش بی بدیل انقلاب در رهبری کشتی انقلاب و گذراندن آن از حوادث مهم پس از پیروزی تا زمان درگذشت امام (س) است.
سبحانی ادامه داد: تصور می کنم نقد این دوران خیلی خوب است و به بزرگ شدن امام کمک می کند، الان که احیانا نقدی انجام نمی شود به این دلیل است که کسی سوالی نمی کند که جوابی داده شود در حالی که این مباحث باید مورد پرسش قرار بگیرد و همان افرادی که درگیر بودند پاسخ دهند، زیرا به این شکل وجهه و شخصیت دوست داشتنی امام بیشتر خود را نشان می دهد، بنابراین نخست باید راه نگاه کردن به امام را مورد توجه قرار دهیم تا بتوانیم از آن دوره بهتر دفاع کنیم.
وی یادآورشد: مهم ترین دغدغه ام این است که نسل سومی ها، امام را آنگونه ای بشناسند که با شرایط حاکم بر آن زمان، آرمان های جوان ها و ملت ها تناسب داشته باشد. معرفی امام (س) با توجه به خصوصیات و اطلاعاتی که مردم امروز از آن برخوردارند و در فضایی که به قول بسیاری از افراد، دنیا عوض شده و در این فضا دیدگاه هایی به آدم می رسد که خیلی گسترده تر است و با درنظر داشتن در این فضا بحث دوقطبی به معنای گذشته وجود ندارد متفاوت بوده و اینگونه دست افراد بازتر است.
مشاور وزیر امور خارجه در ادامه برخی از ویژگی های فضای جدید را برشمرد و تصریح کرد: در فضای جدید شرایط اینگونه نیست که آمریکا و شوروی دنیا را تقسیم کنند، البته ممکن است برخی از نظام بین الملل و دنیای امروز سخن بگویند و به چند قطبی و یا تک قطبی بودن آن اشاره کنند. هم اکنون از آن فضای دوقطبی گذشته فاصله زیادی گرفته ایم و با صراحت اعلام می کنم که انسان امروز با انسان دهه 60 و انسان قبل از دهه 90 میلادی که در آن زمان جهان دوقطبی بود، خیلی فرق می کند.
سبحانی افزود: در دنیای امروز مفهوم استقلال خیلی متفاوت است. اگر در گذشته شعار مطرح شده از سوی امام خمینی برای ایستادگی مقابل جبهه های شرقی و غربی دنیا، «نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی» بود، این شعار در بخش اول به دلیل از بین رفتن شرایط دوقطبی دنیا امروز چندان نمی تواند مفهوم جدی داشته باشد. آن روزها سیاست با یک دشمن تعریف می شد، اما اگر امروز هرکس سیاست را با یک دشمن تعریف کند خودش را از امکاناتی که در این جهان وجود دارد و ظرفیت هایی که می تواند از آن ها استفاده کند، محروم کرده است.
این کارشناس مسائل خاورمیانه اظهار کرد: اگر ما همه جا و همه دنیا را دشمن بدانیم دیگر به سمتشان نمی رویم و در این صورت نمی توانیم از ظرفیت های آن ها استفاده کنیم درحالی که در دنیای امروز همه کشوها از هم بهره می گیرند به این دلیل که دیگر امکان محدود کردن افراد وجود ندارد.
وی همچنین ادامه داد: زمانی امکان سرگرم کردن ملت 20 یا 30 میلیونی با چند شبکه تلویزیونی و رادیویی و چند روزنامه وجود داشت و در این شرایط تنها افرادی اطلاعات بیشتر از این سطح داشتند که به خارج از کشور سفر می کردند یا به رادیوهای خارجی گوش می دادند که البته این موضوع هم خیلی محدود و در سطح افراد سیاسی و گاه در سطح مخالفان یک نظام بود. امروز کودک 6-7 ساله به اندازه یک فرد بزرگسال که تا حدودی به برقراری ارتباط با دنیا از طریق اینترنت آشنایی دارد، به اطلاعات دسترسی دارد، بنابراین انسان قبل از جنگ سرد با انسان پس از جنگ سرد خیلی تفاوت هایی جدی با هم پیدا کرده اند که لازم است به این تفاوت ها پی برد.
سفیر اسبق ایران در لبنان با تاکید بر اینکه در روند مطالعه تاریخ نباید یک نفر را محکوم کرد، گفت: تاریخ را همیشه باید از ابتدا بخوانیم که اگر خواستیم فردی را محکوم یا تایید کنیم، بدانیم او در چه شرایطی قرار داشته و اینگونه نظریه کسی را با موازین امروزی ارزیابی نکنیم. همچنین می توانیم این پرسش را در فضای شبکه ها و رسانه های مختلف مطرح کنیم که اگر امام خمینی (س) امروز بود در مورد موضوعات مختلف چه موضعی می گرفت، این هنر یک رسانه است که بیان کند شخصیتی چون امام با چنین ویژگی هایی اگر امروز بود چگونه رفتار می کرد و شیوه زندگی اش چگونه بود.
وی افزود: بیان کلی بسیاری از امور باعث ایجاد شبهه در یک شخصیت می شود که در نهایت ظلم به آن فرد محسوب می شود. لذا معتقدم با وجود اینکه شخصیت و تاریخ زندگی امام واضح و روشن است و فهم آن برای عموم دشوار نیست، اما با توجه به تفاوت هایی که ایجاد شده، باید برای معرفی آن به نسل سوم به صورت خاص زمان صرف کنیم و روی موارد مشخصی که مورد شبهه واقع شده بحث و بررسی کنیم و به پرسش های امروزی پاسخ دهیم به عنوان نمونه بگوییم اگر حضرت امام الان زنده بودند در مورد موضوع دوستی با همسایگان چه موضعی می گرفتند.
سبحانی اظهار کرد: در مورد بحث رابطه دوستانه با همسایگان بویژه با کشورهای مسلمان، امام (س) می فرمایند: «خوب ما میی گوییم که شما با هم؛ همه مسلمین با هم؛ ما نه با آن یکیش روابطی داریم نه با شما روابطی داریم؛ نه با آن یکی، و ما با همه روابط داریم؛ ما همه شما را عَلَی السِّواء نگاه میی کنیم؛ و همه مسلمین در نظر ما اگر چنانچه عمل به احکام اسلام بکنند عزیزند» (صحیفه امام، جلد 1، ص 381). ایشان حتی در زمان جنگ نیز به آقای دکتر ولایتی اصرار می کردند که هوای همسایه ها را داشته باشید و اگر الان هم حضور داشتند حتما الان دوست داشتند با همسایگان رابطه خوبی داشته باشیم. البته در شرایط کنونی دولت سعی در ایجاد رابطه ای خوب با همسایه ها دارد.
وی ادامه داد: در زمان رئیس جمهور سابق چندین مرتبه این بحث را مطرح کردند که اگر امام هم بود موضعش این نبود که امروز با تمام همسایه ها با هر یک به دلیلی رابطه را بر هم زنید و درگیر شوید. با توجه به درکی که از شخصیت امام داریم در مورد کیفیت و نحوه تعامل با دنیا نیز نباید از سخنان ایشان برای امور مربوط به خودمان استفاده ابزاری کنیم.
مشاور وزیر امور خارجه تصریح کرد: در رابطه با استفاده ابزاری از سخنان امام، تلویزیون به سانسور معتقد بود، یعنی در برخی از مواقع تنها یک جمله از امام را پیدا و به آن توجه می کرد در حالی که در یک زندگی چندده ساله سیاسی پیدا کردن یک جمله از افراد که راجع به یک موضوع مشخص صحبت کرده باشند کار سختی نیست. استفاده ابزاری از هر جناحی حال چه جناح سیاسی باشد و چه از جایگاه تبلیغاتی برخیزد را من یک نوع ظلم به امام می دانم پس لازم است امام را کامل با همان شرایط زمانه خود یعنی شرایط جنگ سرد و دیگر شرایطی که موجود بود بشناسیم.
به گفته سبحانی، در مجموع به نظرم امام به تعامل بویژه در ارتباط گیری با کشورهای دنیا معتقد و یک دیپلمات بود و بارها از تذکراتش به وزیران امور خارجه، نخست وزیر و رؤسای جمهور و از نوع سخنانی که بیان می کرد می شد به این موضوع پی برد. با اینکه امام می گفت من یک طلبه و رهبر روحانی هستم و بر آن مبنا صحبت می کرد، اما بنده معتقدم امام یک انقلابی دیپلمات بود، اما در عین حال هیچوقت بی پروا سخن نمی گفت و دقت می کرد که صحبت ها و رفتارهایش چه تاثیری بر جای می گذارد و از این جهت روی منافع کشور حساس بود و به همین دلیل معتقدم امام یک انقلابی دیپلمات بود.
این کارشناس مسائل خاورمیانه با اشاره به اینکه «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» زیباترین شعاری است که یک فرد انقلابی می تواند مطرح کند، در پاسخ به اینکه این شعار تا امروز چقدر محقق شده است؟ گفت: در دوران جنگ سرد سیاستمدار و دیپلمات بودم و در همان دوره مطالعه علمی هم داشتم و اینگونه این جنگ را دیدم و حس کردم. در جنگ سرد زیباترین شعار یک فرد انقلابی «نه شرقی نه غربی» بود، زیرا معنای شرق و غرب، شوروی و آمریکا بود. شوروی و اقمار آن، اروپای شرقی، آمریکای لاتین و آفریقا همه کشورهایی بودند که وابسته قلمداد می شدند و احزاب کمونیستی در آنجا پیروز شده بودند.
وی ادامه داد: در سوی دیگر هم نظام های غربی و اقمار و وابستگانشان بودند که هردو این موارد، سبک حکومت ها و وابستگی هایشان مشمئزکننده است. در چنین شرایطی یک فرد انقلابی می آید و برابر نظامی که سیستم سلطه گری در آن جا حاکم است مبارزه می کند و در این هنگام قطعا چنین شعاری لازم است.
سبحانی گفت: در این میان استقلال برای کشورهایی که به شرق یا به غرب وابسته بودند غیرممکن بود به این معنا که باید حتما با منافع کشور موردنظرشان هماهنگ بودند که حتی چنین رفتاری هم خوشایند نبود و مردم خوششان نمی آمد که رهبران و حکومتشان وابسته باشد؛ بنابراین وقتی یک فرد شعاری می دهد و اعلام می کند که من نه وابسته به شرق و نه وابسته به غرب هستم به این معنا است که خود تصمیم می گیرد و چنین شرایطی خیلی شیرین و جذاب است و از این بعد این شعار در زمان خودش در زمانی که استقلال بیشتر معنا می شد، بسیار موفق بود. این طرز تفکر همچنین توانست دوستان بسیاری در دنیا داشته باشد و تصور می کنم که بالاخره نقش این شعار و این عملکرد در بیرون بردن ایران از بازی شرق و غرب و ایجاد یک فضایی مستقل در جهان آن روز و همچنین تغییر نظام بین المللی بسیار تاثیر داشته است.
سفیر اسبق ایران در اردن خاطرنشان کرد: بنده شخصا هیچ شکی در تاثیرگذاری این شعار ندارم و در این مورد بزرگ نمایی نمی کنم. اعتقاد دارم که با این شعار یک مدل ارائه شد و این مدل در سطح مردمی، روشنفکری و در سطح دولت ها تاثیری عمیق بر جای گذاشت و اینگونه به هدف و رویکردی که ترسیم کرده بود، یعنی وجود استقلال در تصمیم گیری در شرایط خود رسید.
وی افزود: با دستیابی به این هدف، تاریخ و ذهنیتی برای مردم ایجاد شد به نحوی که هنوز هم درگیر آن هستند که این بار باید پیشرفت کنیم، باید خودمان تصمیم بگیریم که چه کاری انجام دهیم و نمونه این امر در پرونده هسته ای به خوبی دیده شد که مردم روی این موضوع که خودمان تصمیم گیری کنیم، تاکید و حساسیت داشتند.
سبحانی در پایان گفت: چنین حساسیتی به این موضوع بر می گردد که خودمان تصمیم بگیریم و این از همان انقلاب نشأت می گیرد، بنابراین این شعار به هدف هایش رسید؛ زیرا آن زمان که تصمیمات مستقل گرفته می شد، ذهنیت استقلال طلبی و عدم وابستگی را در ایران تقویت کرد.