ماه ذی الحجة الحرام، ماه مهمانی خدا، ماه وصال عاشقان به معشوق در راه است. حج گزاران که به مهمانی خدا دعوت شده اند، آماده میشوند تا در ضیافت خاص الهی شرکت جویند. آنان که به ندای ابراهیم خلیل الرحمان لبیک گفتهاند، به سفری عازم اند که همه شعور و آرزوست ؛ آرزوی رسیدن به معشوق تا با طواف کعبه عهد و پیمان با ابراهیم بت شکن ببندند که دیگر جز کعبه به گرد چیزی نگردند و با کشتن قربانی در منا، همه مظاهر غیرالهی را سر ببرند و با رمی جمرات، از هر چه رنگ غیر خدایی و شرک دارد برائت جویند و با شرکت در اجتماع پرشکوه و کنگره عظیم حج تمام عوامل اختلافانگیز را کنار گذاشته، در برابر کفر جهانی یگانه شوند و با وحدت خود، عزّت اسلامی را نمایش داده، پشت کفر را بلرزانند.
حج از آن نظر که یک امر عبادی سیاسی است، آثار سیاسی در این عبادت به خوبی ظاهر است، چنانکه آثار عبادی نیز در این سیاست به خوبی بارز است. خداوند متعال کعبه و مراسم حج را هم جلوه جمال خود قرار داد، هم مظهر جلال خویش؛ یعنی در زیارت خانه خدا هم آثار تهذیب و تزکیه مشهود است و هم نشانه تبرّی از شرک و مشرکان.
حج در حیات سیاسی و اجتماعی مسلمانان، بلکه در سرنوشت بشر نقشی بسیار ارزنده دارد. نخستین خانهای که برای مردم بنا گردیده و مشعل هدایت انسان خوانده شده، کعبه است. امام خمینی (س) با توجه به این مسئله میفرماید: " یک همچو مجلسهایى که اسلام درست کرده، مثل حج، هیچ قدرتى نمىتواند درست بکند، هیچ قدرتى. همه ممالک اسلامى و سران ممالک اسلامى جمع بشوند که نیم میلیون جمعیت را یک جایى ببرند، نخواهند موفق شد. " (صحیفه امام، ج10، ص:125)
در جای دیگر میفرماید:"در حج.... باید بررسى از اوضاع مسلمین در هر سال بشود که مسلمین در چه حال هستند، ... این سفر حج و این حج براى این مسائل بوده است، براى قیام ناس بوده است، براى این بوده است که مسلمین مشکلات مسلمین را درک کنند و در رفعش کوشش کنند، براى این بوده است که بین مسلمین اخوت و مودت پیدا بشود."( صحیفه امام، ج18، ص: 52)
حضرت امام خمینی(س) در زمینه درک اهمیت و فلسفه حج نیز میفرمایند: " بزرگترین درد جوامع اسلامى این است که هنوز فلسفه واقعى بسیارى از احکام الهى را درک نکردهاند؛ و حج با آن همه راز و عظمتى که دارد هنوز به صورت یک عبادت خشک و یک حرکت بیحاصل و بىثمر باقى مانده است."(صحیفه امام، ج21، ص: 76)
و در ادامه در باره اهمیت حج از بعد سیاسی ـ اجتماعی و وظیفه حج گزاران میفرماید: " . حج عرصه نمایش و آیینه سنجش استعدادها و توان مادى و معنوى مسلمانان است. حج بِسان قرآن است که همه از آن بهرهمند مىشوند، ولى اندیشمندان و غواصان و درد آشنایان امت اسلامى اگر دل به دریاى معارف آن بزنند و از نزدیک شدن و فرو رفتن در احکام و سیاستهاى اجتماعى آن نترسند، از صدف این دریا گوهرهاى هدایت و رشد و حکمت و آزادگى را بیشتر صید خواهند نمود و از زلال حکمت و معرفت آن تا ابد سیراب خواهند گشت ولی چه باید کرد و این غم بزرگ را کجا باید برد که حج به سان قرآن مهجور گردیده است. و به همان اندازهاى که آن کتابِ زندگى و کمال و جمال در حجابهاى خود ساخته ما پنهان شده است و این گنجینه اسرارِ آفرینش در دل خروارها خاک کجفکریهاى ما دفن و پنهان گردیده است، حج نیز به همان سرنوشت گرفتار گشته است ؛ سرنوشتى که میلیونها مسلمان هر سال به مکه مىروند و پا جاى پاى پیامبر و ابراهیم و اسماعیل و هاجر مىگذارند، ولى هیچ کس نیست که از خود بپرسد ابراهیم و محمد- علیهم السلام- که بودند و چه کردند؛ هدفشان چه بود؛ از ما چه خواستهاند؟ گویى به تنها چیزى که فکر نمىشود به همین است. مسلّم حجِ بىروح و بىتحرک و قیام، حج بىبرائت، حج بىوحدت، و حجى که از آن هدم کفر و شرک بر نیاید، حج نیست."
(صحیفه امام، ج21، ص:77 و 78)
حج عملی چند بعدی است: عبادی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی و... تنها یک عمل عبادی صرف نیست. حضرت امام (س) در این مورد میفرماید: "فریضه حج در بین فرایض الهى از ویژگیهاى خاصى برخوردار است و شاید جنبههاى سیاسى و اجتماعى آن بر جنبههاى دیگرش غلبه داشته باشد، با آنکه جنبه عبادىاش نیز ویژگى خاصى دارد." (صحیفه امام، ج15، ص:168)
کعبه مظهر آزادگی است و به انسانهای موحد درس آزادگی میدهد که به سلطه هیچ کس تن ندهد جز بندگی خدا را نپذیرند تا به حقیقت آزاد باشند. امام خمینی (س) با توجه به آیات و روایات فوق، در پیامی به زائران خانه خدا فرمودند: " فلسفه حج باید جوابگوى این فریادهاى مظلومانه باشد. گردش به دور خانه خدا نشان دهنده این است که به غیر از خدا گِرد دیگرى نگردید. و رَجْم عَقَبات، رجم شیاطین انس و جن است. شما با رجم با خداى خود عهد کنید تا شیاطین انس و ابرقدرتها را از کشورهاى اسلامى عزیز برانید. امروز جهان اسلام به دست امریکا گرفتار است. شما براى مسلمانان قارههاى مختلف جهان پیامى از خداوند ببرید؛ پیامى که به غیر از خدا، بردگى و بندگى هیچ کس را نداشته باشید." (صحیفه امام، ج10، ص:160)
همچنین حضرت امام (س) فرمودند: " عموم برادران و خواهران اسلامى باید توجه داشته باشند که یکى از مهمات فلسفه حج، ایجاد تفاهم و تحکیم برادرى بین مسلمین است." (صحیفه امام، ج10، ص:61)
اجتماع حج یکی از عوامل مؤثر در خنثی کردن توطئه هایی است که برای تفرقه افکنی میان مسلمانان چیده میشود و به طرق مختلف حتی گاهی تحت عنوان مذهب، برای برهم زدن وحدت جامعه اسلامی و ایجاد تفرقه، کوشش هایی به کار میرود. اگر این کنگره عظیم سالانه نبود، بی تردید توطئهها موثر افتاده، همبستگی ضعیفی که امروز در میان میلیونها مسلمان با مذاهب متعدد وجود دارد، دیگر وجود نداشت. این اجتماع، با عظمتی که دارد جلوگیر حرکتهای تند انحرافی است که گاه به نام طرفداری از توحید انجام میگیرد. حج ادامه فلسفه جماعت و جمعه و عید است و فراگیرترین عامل بازدارنده از پراکندگی مسلمانان از هر ملت و کشور است. بدین سان حج به عنوان یکی از ارکان عملی اسلام در بنیان وحدت جامعه اسلامی جایگاه اساسی دارد. عقیده به توحید و یگانگی خداوند متعال تنها رشته پیوندی است که میتواند آحاد بشر را در برگیرد. در هر یک از مناسک حج، توحید مبدأ و معبود، مقصد و مقصود به وضوح تجلّی دارد آن گاه که حج گزار تلبیه میگوید، تنها به خدای یگانه پاسخ میدهد و شرک را طرد میکند: "لبیک اللهم لبّیک، لبّیک لا شریک لک لبیک" و چون بر گرد محور کعبه طواف میکند نقطه مرکزی توحید را قبله قلب خویش میسازد و بر کعبه به عنوان سنگ نشانی برای راه یافتن به کوی دوست نظر میکند و آن گاه که به نماز میایستد، سر به آستان محبوب میساید و چون به قربانگاه میرود تعلقات مادی را به مسلخ میکشد و محبتهای غیر خدایی را ذبح میکند و در رمی جمرات، مظاهر شیاطین و چهرههای نمادین آنها را سنگ میزند.
یکی از حکمتهای مهم حج پرورش روح عبودیت و بندگی و تواضع و تذلّل در پیشگاه خدا و مبارزه با خودبینی است لباس ساده و ترک زینت و زیور، خاکساری در تمام اعمال و در مطاف و مواقف و سعی و همپای خلق حرکت کردن، همه برای پرورش روح تواضع و تذلّل و خضوع و خشوع و نفی کبر و غرور و فرو ریختن مرزهای طبقاتی است.
امام در تبیین حقیقت لبیک می فرماید: "در فریضه حج که لبیک به حق است و هجرت به سوى حق تعالى به برکت ابراهیم و محمد است، مقام «نه» بر همه بتها و طاغوتهاست و شیطانها و شیطان زادههاست. و کدام بت از شیطان بزرگ امریکاى جهانخوار و شوروى ملحد متجاوز بزرگتر و کدام طاغوت و طاغوتچه از طاغوتهاى زمان ما بالاترند؟ " (صحیفه امام، ج20، ص:89)
از دیدگاه امام راحل طواف هم معنا و محتوای خاصّ خودش را دارد ، لذا در تفصیل و تبیین طواف حج واقعی می فرماید: "در طواف حرم خدا که نشانه عشق به حق است، دل را از دیگران تهى کنید و جان را از خوف غیر حق پاک سازید. " (صحیفه امام، ج20، ص:89)
آری آنگاه که طواف می کنی و دور خانه خدا می چرخی ، مواظب باش که طواف تو همچون طواف مردم زمان جاهلیّت نباشد .
حاجی واقعی باید از آمریکاییان جنایتکار که امروزه حرم امن الهی را به وجود پلید خود آلوده کرده اند ، برائت جوید. طواف بر گِرد خانه خدا باید نشان دهنده عشق به خدا و برائت و بیزاری از دشمنان خدا باشد ، و اِلاّ طواف نیست.
از دیدگاه امام در حج ابراهیمی رمی جمرات نیز معنا و مفهوم خاصّ خودش را دارد . لذا می گوید :
" رَجْم عَقَبات، رجم شیاطین انس و جن است. شما با رجم با خداى خود عهد کنید تا شیاطین انس و ابرقدرتها را از کشورهاى اسلامى عزیز برانید." (صحیفه امام، ج10، ص:160)
بدیهی است که اگر سنگ زدن به جمرات ، این مفهوم را نداشته باشد ، و به معنای رمی کردن شیاطین جنّ و انس نباشد عملی بی محتواست.
باز می فرماید: "باید شیطان بزرگ و میانه و کوچک، اولى، وسطى و عَقبه را از حریم مقدس اسلام و کعبه و حرم راند. و باید دست شیاطین را از کعبه و حرم کشورهاى اسلامى که حریم آن است قطع کرد. " (صحیفه امام، ج16، ص:513)
امام خمینی در مورد کالاهای خارجی سفر حج و خریداری آنها می فرمایند: "توجه داشته باشید که سفر حج، سفر کسب نیست؛ سفر تحصیل دنیا نیست. سفر الى اللَّه است. شما دارید به طرف خانه خدا مىروید. تمام امورى که دارید انجام مىدهید به طور الهیت باید انجام بدهید. ... مبادا این سفر را سفر تجارت قرار بدهید و امور تجارتى در این سفر مطرح باشد پیشتان، امور معنوى مطرح باشد. " (صحیفه امام، ج10، ص:175)
"کثیرى از حجاج بیت اللَّه الحرام که براى فریضه حج مىروند و باید در آن مکان مقدس از توطئه بیگانگان به فریاد «یا للمسلمین» برخیزند، غافلانه در بازارها به جستجوى کالاهاى امریکایى، اروپایى و ژاپنى پرسه مىزنند، و دل صاحب شریعت را با این عمل، که با حیثیت حج و حجاج بازى مىکند، به درد مىآورند. "(صحیفه امام، ج19، ص:344)
"مراتب معنوى حج، که سرمایه حیات جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیک مىنماید، حاصل نخواهد شد مگر آنکه دستورات عبادى حج به طور صحیح و شایسته و مو به مو عمل شود، و حجاج محترم و روحانیون معظم کاروانها تمام همّ خود را صرف در تعلیم و تعلم مناسک حج کنند. و بر مسئلهدانان است که از همراهان خود مواظبت کنند، که خداى نخواسته تخلف از دستورات نشود. و بُعد سیاسى و اجتماعى آن حاصل نمىگردد، مگر آنکه بُعد معنوى و الهى آن جامعه عمل پوشد، و لبیکهاى شما جواب دعوت حق تعالى باشد و خود را محْرم براى وصول به آستانه محضر حق تعالى نمایید، و لبیک گویان براى حق نفى شریک به همه مراتب کنید و از «خود»، که منشأ بزرگ شرک است، به سوى او- جلّ و علا- هجرت نمایید. و امید است براى جویندگان، آن موتى که دنبال هجرت است حاصل آید؛ و اجرى را که «على اللَّه» است دریافت نمایند. و اگر جهات معنوى به فراموشى سپرده شود، گمان نکنید که بتوان از چنگال شیطان نفس رهایى یابید. و تا در بند خویشتن خویش و هواهاى نفسانى خود باشید، نمىتوانید جهاد فى سبیل اللَّه و دفاع از حریم اللَّه نمایید. "
(صحیفه امام، ج19، ص:25و26)
حج، تنها عملی اخروی نیست که اثر آن پس از مرگ هویدا شود بلکه عملی است که اثرش را فرد و جامعه باید پیش از مرگ و در زندگی ببیند پس اگر فردی وابسته به این جامعه و فرهنگ ابراهیمی و ولایی است باید در حج هرچه بیشتر ببیند و بیندیشد.
برای آشنایی بیشتر با اندیشه های امام خمینی(س) در مقوله حج می توانید به کتاب "حج در کلام و پیام امام خمینی (س)" مراجعه نمایید.