با تحقیق و مطالعه تاریخ کشورمان از آغاز قرن بیستم به خوبی می توان تاثیرات اساسی و عمیق نفت را در شکل دهی و جهت گیری اقتصاد، سیاست، فرهنگ، ساختار نظامی و … ایران مشاهده نمود. از جمله تاثیرات نفت و مسائل مربوط به آن می توان به مواردی چون، تاثیر امتیاز دهی فراوان به انگلیس در فروپاشی قاجار و تاسیس و روی کار آمدن سلطنت رضا شاه، نقش نفت در اشغال ایران توسط متفقین در طول جنگ دوم جهانی و پس از آن شکل گیری نهضت ملی نفت و قضیه کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ و نیز قضایای سیاسی و اقتصادی که از این پس بوجود آمد اشاره کرد.
پس از سرکوب قیام مردمی و اسلامی سال ۴۲ و بدنبال آن قضایای پیش آمده و تبعید حضرت امام(س) به خارج از کشوردر 13 آبان 1343، شاه با تکیه بر درآمدهای نفتی، اقتصاد کشور را هر چه بیشتر در جهت مصرفی شدن و ایجاد صنایع مونتاژ وابسته سوق داد و برای سرکوب هرگونه اعتراض و مخالفت با رژیم وابسته به بیگانگان، با کمک درآمدهای رو به افزایش نفت، دستگاه ارتش و سازمان امنیت کشور(ساواک) را تجهیز کرد و در همان راستا برای توجیه آن سیاست، هر روز وسایل تحمیقی و تبلیغی خود را گسترش می داد.
این مسائل در جریان بحران انرژی و افزایش شدید درآمدهای نفتی در اوایل دهه ۵۰ شمسی سرعت و شدت بیشتری گرفت، اما هنگامی که افق درآمدهای خیال انگیز و رویایی نفت در سال ۱۳۵۵ تیره شد، شاه ناچار شد با سرعت و شدت منابع و هزینه دستگاه های عریض و طویل اداری، نظامی، انتظامی و امنیتی را که به خاطر درآمدهای نفتی به شدت به فساد و زد و بند آلوده بودند، محدود کند. اوضاع کشور هر چه بیشتر آشفته و کنترل امور بواسطه روشنگری های علما و مراجع، روحانیون و جامعه روشنفکری، دانشگاهی و دانشجویی سست گردید، این مسائل افزون بر عوامل داخلی و خارجی دیگر، زمینه مساعدی برای انقلاب اسلامی، که بذر اصلی آن در ۱۵ خرداد سال ۴۲ کاشته شده بود فراهم شد.
در همین زمینه اعتصاب کارکنان صنعت نفت در پاییز سال ۱۳۵۷ و به دنبال آن فرمان حضرت امام(س) مبنی برای قطع و تحریم صادرات نفتی، نقش بسیار مهمی در سقوط نظام شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی داشت. در پی قطع عرضه روزانه بیش از چهار میلیون بشکه نفت به بازارهای جهانی به مدت ۷۰ روز، طلیعه دومین شوک و بحران نفتی برای کشورهای مصرف کننده صنعتی غرب و شرق آشکار شد. در مدت کمتر از یکسال قیمت نفت از بشکه ای حدود ۱۳ دلار به بشکه ای بیش از ۴۰ دلار رسید. به موازات آن امواج انقلاب اسلامی از مرزهای ایران عبور کرد و ثبات و تعادل سیاسی بسیاری از کشورهای مسلمان منطقه را که به نفع ابر قدرتها بر قرار شده بود، برهم زد.
در ۱۰۳ سال گذشته صنعت نفت در تار و پود مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی و فرهنگی کشور نفوذ کرده و نقش بسیار با اهمیتی داشته است. ولی عینیت پیدا کردن اهمیت آن به هنگام بستن شیرهای نفت صادراتی به غرب در پنجم دیماه ۱۳۵۷ بود که کمر رژیم پهلوی را شکست اعتصابات نفتی در شرایطی که پایه های حکومت پهلوی به لرزه درآمده بود و شاه ایران ساده لوحانه در مقابل درخواست تداوم چتر حمایتی بیگانگان بر کشور، وعده صادرات نفت به آنها می داد. نفتی ها مهم ترین و منسجم ترین تشکل اعتراض آمیز خود را با اعتصاب کارکنان صنعت نفت اهواز و آبادان در اوایل پاییز (دوم مهرماه) ۱۳۵۷ شکل داده بودند.
در پی شکل گیری اعتراض همگانی کارکنان صنعت نفت، اندیشه ایجاد یک مرجع سیاست گذار و هدایتگر در سطح این صنعت، به ذهن ها خطور کرد و کم کم مذاکرات پراکنده کارکنان و کارمندان برای بوجود آوردن مرکزی برای سامان بخشیدن به اعتصابات رنگ و بوی جدی تر گرفت، ضمن آنکه در این شرایط، نفتی ها به خوبی دریافته بودند که اعتصابات آنها تا چه اندازه می تواند خواب خوش حکومت پهلوی را بر آشوبد.
از آنجا که رژیم شاه، نفت ایران را در اختیار رژیم صهیونیستی قرار می داد تا وسیله سرکوب مسلمانان فلسطین قرار گیرد، حضرت امام خمینی(س) در یکی از فرمایشات خود به طور مستقیم به نفت اشاره و خاطر نشان کرد این وضعیت از دیدگاه شرعی و همچنین منافع ملی مردم ایران قابل قبول نیست، به این ترتیب بود که اعتصاب کارکنان و کارمندان صنعت نفت، رفته رفته فضا و رنگ و بوی انقلابی یافت و اعتراضات صنفی تبدیل به خروشی سراسری همگام با ملت ایران، رژیم شاه را بیش از پیش وحشت زده و نگران کرد.
***
لازم به توضیح است که؛ روز دوم مهرماه 1357 کارمندان و کارگران پالایشگاه آبادان اعتصاب کردند. این اعتصاب و تحصن با دخالت نیروهای نظامی به خشونت کشید. به دنبال اعتصاب کارمندان و کارگران پالایشگاه آبادان، چندروز بعد، کارکنان اداره مرکزی شرکت نفت نیز به پشتیبانی از کارکنان پالایشگاه دست از کار کشیدند. اعتصاب‌کنندگان که در حدود سه هزار نفر بودند، خواستار عدم دخالت نظامیان در پالایشگاه و سایر قسمت‌های صنعت نفت شدند. اعتصابیون همچنین خواستار ۵۰ درصد افزایش حقوق خود شدند. همان روز‌ها تابان‌سر، رییس پالایشگاه آبادان و سایر مقامات صنعت نفت در این شهرستان اعلام کردند خواسته‌های کارمندان و کارگران مورد توجه قرار دارد و تبعیضات موجود از بین خواهد رفت. رییس پالایشگاه آبادان از طرف خود و هیات مدیره شرکت نفت از واقعه پالایشگاه و دخالت ماموران ابراز تاسف کرد. و سپس با پیوستن کارکنان پالایشگاه تهران و در پی آن اعتصاب همگانی کارکنان و کارمندان صنعت نفت، پالایشگاه‌های سراسر کشور در خطر تعطیل شدن قرار گرفت.
در همین زمنیه در گزارشی که در شماره روز ۳۰ مهر 1357 روزنامه اطلاعات در مورد اعتصابات کارگری در نقاط مختلف کشور منتشر شد، آمده بود: «اعتصاب کارکنان شرکت سهامی خاص خدمات صنعت نفت در اهواز که از چهار روز پیش به منظور پشتیبانی از خواست‌های فرهنگیان و دانشگاهیان کشور در اهواز شروع شد، ادامه یافت و چند صد نفر از کارکنان قسمت تعمیرات، تاسیسات بهره‌برداری نفت و کارکنان تعمیرات منطقه‌ای «مارون» نیز دست از کار کشیدند و به اجتماع کارکنان شرکت سهامی خاص خدمات که در محل این شرکت تشکیل شده بود پیوستند. همزمان از آبادان خبر می‌رسد اعتصاب ۵ هزار کارمند صنعت نفت دیروز و امروز هم ادامه یافت و اعتصاب‌کنندگان ساعت ۷:۳۰ صبح دیروز همانند چهار روز گذشته جلوی اداره مرکزی شرکت ملی نفت اجتماع کردند. تعداد زنان کارمند، دیروز در میان اجتماع‌کنندگان بیشتر بود. روسای واحد‌ها با مدیران صنعت نفت آبادان ملاقات داشتند. مدیران اطلاع دادند که اضافه حقوق کارکنان تصویب شده و در صورتی که از شنبه سر کار حاضر نشوند غایب محسوب می‌شوند، اما کارمندان اعتصابی اعلام کردند که به اعتصاب ادامه خواهند داد تا هنگامی که خواسته‌های چهارگانه آنان به انجام برسد. در مورد بازداشت و دستگیری عده‌ای از کارمندان صنعت نفت، بر اساس خواست‌های کارمندان، مقامات مسئول باید عذرخواهی کنند و پلیس حفاظت پالایشگاه برکنار شود.
همزمان خبرگزاری آسوشیتدپرس از تهران نیز گزارش داد که برای اولین بار در تاریخ پس از کشف نفت، پایتخت کشور نفت‌خیز ایران به علت کمبود بنزین در ۲۰۰ بنزین‌خانه تهران دچار اغتشاش و هرج و مرج شد.
با گسترش و همه‌گیر شدن اعتصاب در صنعت نفت، موج اعتصاب کارخانجات دولتی و بخش خصوصی، همراه با تظاهرات در تهران و سراسر شهرهای ایران، به تدریج از درخواست‌های سیاسی و رفاهی، به مخالفت با رژیم سلطنت کشیده شد. در اثر این اعتصاب، صدور نفت ایران به خارج قطع شد. توقف صادرات نفت ایران به جهان، قطع منبع اصلی درآمد رژیم را موجب شد و مردم نیز تا پیروزی انقلاب در بهمن ۵۷ با وجود مشکلات ناشی از کمبود نفت، از این اعتصاب‌ها حمایت کردند.
***
اعتصاب کارکنان صنعت نفت در سال ۱۳۵۷ از دو سو رژیم رو به زوال پهلوی را تحت فشار قرار داد. موضوع نخست؛ بستن گلوگاه های تولید نفت بود که در حکم قطع شریان اقتصادی حکومت به شمار می رفت و دیگر؛ حضور کارکنان صنعت نفت در میان معترضان دولت شاه، سبب انسجام فکری اعتصاب کنندگان می شد.
حمایت حضرت امام (س) از صنعت نفت در روزهای میانی پاییز ۵۷ بود که دولت برای خنثی کردن اعتصابات دست به اقدام نامعقولی زد و با دعوت از بازنشستگان و بکارگیری نظامیان قصد داشت تولید نفت خام را از سر گیرد، اما این تاکتیک رژیم کارگر واقع نشد و تنها نتیجه حاصل آن بود که بخش هایی از تاسیسات به واسطه عدم آشنایی نظامیان با نحوه کار آنها دچار آسیب و از کارافتادگی شود.
مجموعه تلاش ها رژیم را متوجه این مسائل ساخت که گردش عظیم صنعت نفت تنها با دستان کارکنان صنعت نفت میسر خواهد شد. به همین دلیل نظامیان رژیم با توسل به زور سر نیزه، سعی کردند، کارکنان اعتصاب کننده را به حضور در محیط های عملیاتی وارد کنند که نتیجه ای نداشت جز حمایت امام خمینی(س) از اعتصاب کارکنان نفت.
در چنین شرایطی فشار دولت برای شکستن اعتصابات نفتی بیش از پیش افزایش یافت، اگر چه نه تنها این اعتصابات شکستنی نبود، بلکه پس از پیام حضرت امام(س) مبنی بر اینکه:« از خصوصِ اعتصاب کنندگان شرکت نفت تقدیر می کنم و اقدامات دولت نظامی غاصب و دادگاههای نظامی را در فشار به آنان برای شکستن اعتصابات تقبیح می نمایم»(صحیفه امام، ج5، ص 284 و 285) و…، با هر فشار دولت پهلوی و حمایت های حضرت امام اعتصابات تقویت می شد.
«سلام من و ملت ایران بر کارگران و کارمندان شرکت نفت ایران. رحمت خداوند تعالى بر شما آگاهانى که با اعتصاب پر ارزش خود، روى ملت را سفید نمودید. اعتصاب شما هر روز و هر ساعتش با ارزش و کوبنده است؛ ارزشمند براى ملت غارتزده ایران که از جریان این طلاى سیاه و مخزن پر برکت کشور که سالهاست خائنان به غارت دادهاند و نفتخواران به غارت بردهاند، جلوگیرى کرده و از هدر دادن مال ملت فقیر به اندازه قدرتتان منع نمودهاید؛ و کوبنده خائنانى که چوب حراجش را پشتوانهاى براى بقاى حکومت طاغوتى خویش و تخت لرزان شیطانى خود مىدانند. هر ساعت اعتصاب شما خدمتى است به خداوند تعالى و به کشور اسلام. کسانى که به زور مىخواهند این اعتصاب مقدس را بشکنند، مجرم و خدمتگزار اجانب و خائن به ملت و کشورند.
بر ملت شریف ایران است که در مواقعى که کارگران و کارمندان شرکت نفت و سایر مؤسسات و ادارات دولتى دست به اعتصاب مىزنند، از آنان با کمال احترام پشتیبانى کنند و ضررهاى آنان را به بهترین وجه جبران نمایند و آنان را در اعتصابات مقدسشان، که براى اظهار تنفر از شاه خائن و خاندان کثیفش و پشتیبانى از مبارزات همگانى مردم است، تشویق و تقدیر کنند.» (صحیفه امام، ج4: ص498)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در پی فرمان امام خمینی(س) در مورد شکستن اعتصابات، اجتماعی از اعتصاب کنندگان در مقابل ساختمان مرکزی شرکت سهامی خاص خدمات در اهواز تشکیل شد. در این اجتماع نمایندگان کارکنان صنعت نفت اعلام داشتند که در اجرای فرمان امام از این ساعت همگی در سر کار خود حاضر خواهند شد و به سرعت کار تعمیراتی، حفظ و حراست و آماده نمودن تاسیسات برای صدور نفت به خارج را آماده خواهند کرد. قرار شد که فعلا فعالیت کارکنان نفت بر محور تامین نفت و بنزین داخلی انجام شود.
امام خمینی(س) طی سخنرانی در جمع نمایندگان سندیکاهای کارگری و کارکنان شرکت نفت در همین زمینه فرمودند: «نهضت ما گرچه مرهون همه اقشار ملت است. گرچه همه اقشار ملت نهضت را همراهی کردند، چه بانوان تمام ایران و چه مردان برومند، لکن بعضی اقشار یک ویژگی خاصی داشتند، و از آن جمله، کارکنان و کارمندان صنعت نفت، برای اینکه اینها در مقامی بودند که شریان حیات اجانب به دست آنها بود، شریان حیات رژیم منحوس در دست آنها بود. اعتصاب آنها ویژگی خاص داشت و همراهی آنها از نهضت یک خصوصیت بیشتری داشت از این جهت، ما به آنها بیشتر از سایر اقشار شاید ارج بگذاریم و تشکر می کنیم. شما برادران بودید که در اعتصابات خودتان در مقابل رژیم طاغوتی ایستادید و نهضت را پیش بردید و اسلام را تقویت کردید. من باید از شما تشکر کنم. من دعا به شما می کردم و می کنم.» (صحیفه امام، ج۷: ص ۴۱۸)
منابع:
- صحیفه امام خمینی(س)
- آرشیو روزنامه اطلاعات، مهر ۱۳۵۷
- تاریخ ایرانی
- ستاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس
- پایگاه اطلاع رسانی وزارت نفت