موضوع تربیت، در فرهنگ و معارف اسلامی، از منزلت و جایگاهی بس رفیع برخوردار است. بیتردید یکی از ابعاد فکری بنیانگذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی(س)، که از بنیادیترین رویکردهای ایشان میباشد، مقوله تعلیم و تربیت و تزکیه نفس است، که همواره و در همه مراحل زندگی بدان توجه ویژه مبذول نموده و در گونههای مختلف تدریس، تدوین نوشتهها، تألیفات، سخنرانیها، نامهها و ... بر ضرورت و بایستگی طرح آن تأکید و پافشاری فرموده و بر همین اساس، غایت و فلسفه بعثت را تربیت بشر معرفی فرمودند: « انبیا هم که آمدهاند از طرف خداى تبارک و تعالى. براى همین تربیت بشر و براى انسانسازى است... اساس عالم بر تربیت انسان است. انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم است. و انبیا آمدهاند براى اینکه این عصاره بالقوّه را بالفعل کنند؛ و انسان یک موجود الهى بشود. این موجود الهى تمام صفات حق تعالى در اوست و جلوه گاه نور مقدس حق تعالى است.» (صحیفه امام، ج14، ص: 153)
یکی از دلایل تأکید امام خمینی(س) بر تربیت و تزکیه نفس، آن است که نفس تزکیه شده در راستای ارزشهای الهی قرار میگیرد و سر اطاعت در پیشگاه خداوند فرود میآورد و به قدرتهای غیر الهی بیتوجه است؛ از اینرو اهتمام بر این امر را بر همهی آحاد جامعه لازم دانسته و ضرورت آن را برای کسانی که با تربیت مردم سر و کار دارند، افزون میشمرد. و با معرفی چالشهای پیشرو؛ همچون طبیبی حاذق، راه درمان علمی و عملی را نشان میدهد تا پس از بازشناسی تهذیب نفس، موانع را حذف نموده و فرایند تسهیل گردد.
مواردی از موانع تزکیه نفس از نگاه امام خمینی(س)
1. غفلت از گناه و کوچک شمردن آن: در روایات آمده است که خداوند هرگاه به بنده خود عنایت فرماید، او را به یاد گناهانش میاندازد. در اندیشه اسلامی احساس گناه و حالت توبه و بازگشت یک نعمت الهی و "فقدان احساس گناه" یک زنگ خطر است. حدیث دراین باره می فرماید : «.... بشارت ده گناهکاران را که من همانا توبه قبول مىکنم و از گناه مىگذرم، و بترسان صدیقان را که عجب نکنند به اعمالشان، زیرا که نیست بندهاى که من به پا دارم براى حساب مگر آنکه هلاک گردد.» (شرح چهل حدیث، ص: 74)
2. حبّ دنیا: در اینباره میفرماید: «.محبت دنیا انسان را منتهى به هلاکت ابدى مىکند و ماده تمام ابتلائات و سیّآت باطنى و ظاهرى است.» (شرح چهل حدیث، ص: 45)
3. حب نفس: امام خمینی(س) حب نفس را ریشه همه مشکلات انسان و بزرگترین مانع تزکیه میشمرد. به نظر حضرت امام(س) نفس انسان به شیوههای گوناگون انسان را فریب میدهد، از اینرو به ذکر نمونههای بارز حبّ نفس میپردازد؛ از جمله حب جاه، مقام، همسر، فرزند، ثروت و ... است. «.مادامى که مملکت وجود شما از حب نفس و حب جاه و جلال و شهرت و ریاست به بندگان خدا پر است، نمىتوان ملکات شما را ملکات فاضله دانست و اخلاق شما را اخلاق الهى شمرد.» (شرح چهل حدیث، ص: 124)
4. مجادله: ایجاد تفرقه و اختلاف از موانع تزکیه نفس است. امام در این خصوص میفرمایند:
«.دعواهاى ما دعوایى نیست که براى خدا باشد.... از گوشمان بیرون کنیم که دعواى ما براى خدا است، ما براى مصالح اسلام دعوا مىکنیم، خیر!.... دعواى خود من و شما و همه کسانى که دعوا مىکنند همه براى خودشان است.» (صحیفه امام، ج14، ص: 379)
5 . لذتگرایی: در اینباره نیز هشدار میدهند: «بدان که نفس در هر حظى که از این عالم مىبرد، در قلب اثرى از آن واقع مىشود که آن تأثر از ملک و طبیعت است و سبب تعلق آن است به دنیا. و التذاذات هر چه بیشتر باشد قلب از آن بیشتر تأثر پیدا مىکند و تعلق و حبش بیشتر مىگردد، تا آنکه تمام وجهه قلب به دنیا و زخارف آن گردد. و این منشأ مفاسد بسیارى است. تمام خطاهاى انسان و گرفتارى به معاصى و سیّآت براى همین محبت و علاقه است.» (شرح چهل حدیث، ص: 123)
6. خودباختگی: حضرت امام(س) در عبارتی جالب توجه میفرماید: «خدا نکند انسان پیش از آنکه خود را بسازد جامعه به او روى آورد و در میان مردم نفوذ و شخصیتى پیدا کند که خود را مىبازد؛ خود را گم مىکند.» (جهاد اکبر، ص: 22)
اصول تربیت از دیدگاه حضرت امام(س)که مهمترین آنها عبارت است از:
1. تکیه بر اصلاح خود: امام راحل میفرمود: «کسانى که مىخواهند در این عالم تربیت کنند دیگران را، قبلًا خودشان تزکیه شده باشند، تربیت شده باشند.» (صحیفه امام، ج14، ص: 391)
2. تقدم تزکیه بر تعلیم: امام خمینی(س) تقدم تزکیه بر تعلیم را به عنوان یک اصل راهبردی بارها یادآور شده است: «کوشش کنید که تربیت بشوید و تزکیه بشوید قبل از اینکه تعلیم و تعلم باشد. کوشش کنید که همدوش با درس خواندن و تعلیم، تربیت باشد که او مقدّم است به حسب رتبه بر تعلیم و بر تلاوت آیات و بر تعلیم کتاب و حکمت. » (صحیفه امام، ج13، ص: 507)
3. تداوم تربیت: امام بزرگوار همه انسانها را از بدو تولد تا آخرین روز زندگی نیازمند تعلیم و تربیت میداند و میفرماید:
«همه جمعیت دنیا احتیاج به تعلیم و تربیت دارند. هیچ کس نمىتواند ادعا کند که من دیگر احتیاج ندارم به اینکه تعلیم بشوم و تربیت بشوم. رسول خدا هم تا آخر احتیاج داشت، منتها احتیاج او را خدا رفع مىکرد.» (صحیفه امام، ج17، ص: 237).
4. اصل تکرار و تلقین: توجه به این اصل را میتوان از نوآوریهای تربیتی حضرت امام(س) دانست. ایشان در اینباره میفرماید: «اگر بخواهید یک بچهاى را شما تربیت بکنید، باید یک مسأله را چندین دفعه با چند زبان، با چند وضع، به او بخوانید. مطلب یکى باشد، لکن طرز بیان اینها به طورى که در قلب او نقش ببندد.» (صحیفه امام، ج10، ص: 34).
5 . جهتدار بودن تربیت: آیاتی که محور تعلیم و تربیت انبیا را اخلاص و توجه تامّ به مبدأ هستی معرفی میکند، منشأ و محور تأکید فراوان امام خمینی(س) نسبت به جهتدار بودن امر تعلیم و تربیت است: «... تمام انبیا معلّمها هستند و تمام بشر دانشجو. انبیا مکتبى دارند که در آن مکتب مىخواهند این موجود دوپایى که بدترین موجودات است و اگر رها بشود خطرناکترین موجودات عالَم است، این را به راه مستقیم، به صراط مستقیم هدایت کنند و اجراى این امر را هم خودشان متکفّلند.» (صحیفه امام، ج13، ص: 172).
در نتیجه روشهای تربیتی و تعلیمی را میتوان در سطوح مختلفی بررسی کرد. روشها در زمینه‌های مختلفی کاربرد دارند. از جمله در انتقال مفاهیم، ایجاد عادتهای ذهنی و مهارتهای فکری، ایجاد مهارتهای عملی، پدید آوردن نگرشهای کلی، ایجاد روحیات مناسب برای حرکت به سوی اهداف، روشنگری در باب اهداف و... .
بررسی روشهای تربیتی از دیدگاه اندیشمندی همچون امام خمینی قاعدتاً نمی‌تواند به محدودة روشهای آموزش مفاهیم و امثال آن تعلق گیرد چرا که روشهایی از این دست نوعاً در سیرة آموزشی ایشان در زمان تدریس در حوزه‌ها قابل جستجو است. ایشان در دو مقام دیگر به استفاده از روشهای تربیتی مبادرت کرده‌اند که دارای اهمیت فراوانی است. این دو مقام عبارتند از مقام معلّم اخلاق و مصلح اجتماعی. اگر به سخنان و عملکرد ایشان در این دو مقام توجه کافی نمائیم خواهیم توانست روشهایی را از سیرة عملی ایشان استنباط کنیم.