توضیحات کارشناس:
ربا از اموری است که قرآن کریم با قاطعیت به مخالفت با آن بر خاسته و به شدت از آن نهی کرده است. در سوره بقرة، آیه 275 چنین می‌خوانیم:
الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَ مَنْ عَادَ فَأُولٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ
امام خمینی (س) در کتاب البیع تحریر الوسیلة؛ ج1، ص:510، در قبح و زشتی و حرمت ربا می‌فرماید:
القول فی الربا
و قد ثبت حرمته بالکتاب و السنة و إجماع من المسلمین، بل لا یبعد کونها من ضروریات الدین، و هو من الکبائر العظام، و قد ورد التشدید علیه فی الکتاب العزیز و الأخبار الکثیرة حتى ورد فیه فی الخبر الصحیح عن مولانا الصادق علیه السلام قال: «درهم ربا عند اللّٰه أشد من سبعین زنیة کلها بذات محرم» و عن النبی صلّى اللّٰه علیه و آله فی وصیته لعلی علیه السلام قال: «یا علی الربا سبعون جزء، فأیسرها مثل أن ینکح الرجل أمه فی بیت اللّٰه الحرام» و عنه صلّى اللّٰه علیه و آله «و من أکل الربا ملأ اللّٰه بطنه من نار جهنم بقدر ما أکل، و إن اکتسب منه مالا لم یقبل اللّٰه منه شیئا من عمله، و لم یزل فی لعنة اللّٰه و الملائکة ما کان عنده منه قیراط واحد» و عنه صلّى اللّٰه علیه و آله «إن اللّٰه لعن آکل الربا و موکله و کاتبه و شاهدیه» الى غیر ذلک.
یعنی: سخن در باره ربا:
حرمت ربا توسط قرآن کریم و سنّت معصومین علیهم السّلام و اجماع مسلمین به تحقیق ثابت است، بلکه از ضروریات دین بودن حرمت آن بعید نیست، و آن از گناهان کبیرۀ بزرگ است. و برخورد شدید با آن در قرآن عزیز و اخبار زیادى وارد شده است حتى دربارۀ آن در حدیث صحیح از مولاى ما امام صادق علیه السّلام وارد شده که فرموده است: «یک درهم ربا نزد خدا شدیدتر از هفتاد زنا است که تمام آن با محرم باشد» و از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله است که در وصیت خویش به على علیه السّلام فرموده: «اى على! ربا هفتاد جزء است، آسان‌ترین آن‌ها مانند این است که مردى با مادرش در بیت اللّه الحرام، زنا نماید» و نیز از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله نقل است: «هر که ربا بخورد خداوند اندرون او را به قدرى که ربا خورده است از آتش جهنم پر مى‌کند و اگر از آن مالى را کسب کند خداوند هیچ عملى را از او قبول نمى‌کند و مادامى‌که یک قیراط ربا نزد او هست، دائما در لعنت خدا و ملائکه قرار دارد». و همچنین از پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله آمده است: «به درستى که خداوند خورنده ربا و وکیل و نماینده او و کاتب و شاهدهاى آن را لعنت کرده است». و غیر این‌ها از اخبار.
باید توجه داشت همان‌گونه که در فتوای فوق و دیگر فتاوای امام به صراحت آمده است، ربا علاوه بر حرمت و حکم تکلیفی، حکم وضعی هم دارد. به این معنا که نه تنها معاملات ربوی حرام و گناه کبیره است بلکه باطل نیز می‌باشد. همچنین محکوم به حکم ربا و باطل است هر گونه معامله‌ای که وسیله‌ای براى رباخوارى باشد. و دلالى ربا همانند خود ربا حرام است و دلال ضامن پولى است که می‌گیرد و باید آن را به صاحبش برگرداند. در عین حال ربا نیز همانند بسیاری از احکام استثتائاتی دارد که مورد سؤال است و در ادامه خواهد آمد.
امام (س) در ادامه (صفحه 511) در بیان اقسام ربا و تعریف و بیان شروط ربا معامله‌ای چنین آورده‌اند:
و هو قسمان: معاملی و قرضی، أما الأول فهو بیع أحد المثلین بالآخر مع زیادة عینیة کبیع منّ من الحنطة بمنین أو بمنّ منها و درهم، أو حکمیة کمنّ منها نقدا بمنّ منها نسیئة، و الأقوى عدم اختصاصه بالبیع، بل یجری فی سائر المعاملات کالصلح و نحوه، و شرطه امران: الاول اتحاد الجنس عرفا، ... الثانی کون العوضین من المکیل و الموزون، ...»
یعنی: و ربا بر دو قسم است: «معامله‌اى» و «قرضى». امّا اوّلى عبارت است از فروختن یکى از دو چیز مثل هم، به عوض دیگری همراه با زیادۀ عینى مانند فروختن یک من گندم به دو من از آن، یا به یک من از آن و یک درهم؛ یا همراه با زیادۀ حکمى مانند فروختن یک من گندم نقد به یک من گندم نسیه.
و اقوى آن است که ربا معامله‌ای اختصاص به بیع ندارد، بلکه در سایر معاملات مثل صلح و مانند آن نیز جارى مى‌شود.
و ربا معامله‌ای دو شرط دارد: اول یکی بودن جنس ثمن و مثمن عرفا، ... دوم مکیل و موزون بودن آن دو، ...
حضرت امام س بعد از تعریف ربا معامله‌ای به ذکر برخی از احکام آن پرداخته و مباحث ربا قرضی را به کتاب القرض احاله کرده‌اند. آخرین فتوایی که در این بخش بیان شده است اختصاص به مستثنیات ربا دارد. ایشان مواردی که ربا گرفتن جایز است را در صفحه 513 چنین برشمرده‌اند:
مسألة 9 لا ربا بین الوالد و ولده و لا بین الرجل و زوجته و لا بین المسلم و الحربی، بمعنى أنه یجوز أخذ الفضل للمسلم و یثبت بین المسلم و الذمی هذا بعض الکلام فی الربا المعاملی، و أما الربا القرضی فیأتی الکلام فیه إن شاء اللّٰه تعالى
طبق این فتوا سه مورد از حکم ربا استثنا شده و جایز است.
1- بین پدر و فرزند
2- بین مرد و زنش
3- اضافه گرفتن مسلمان از کافر حربی
بنا بر این پدر و فرزند و نیز زن و شوهر می توانند با یکدیگر معامله ربوی داشته باشند و این عمل جایز و گرفتن زیادی عینی و حکمی برای آن‌ها حلال شمرده شده است. به عنوان مثال، پدر می‌تواند یک گرم طلا را به فرزند (دختر یا پسر) خویش به فروشد در برابر یک گرم طلا و ده هزار تومان یا در برابر دو گرم طلا؛ و نیز برای زن یا شوهر جایز است که چنین معامله ربوی را با دیگری صورت دهد.
6/4/1392