قرآن جوامع الکلم
چون ذات مقدّس حقّ- جلّ و علا- به حسب کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ، در
[[page 95]]
کسوه اسما و صفات تجلّى به قلوب انبیا و اولیا کند، و به
حسب اختلاف قلوب آنها تجلّیات مختلف شود، و کتب سماویّه که به نعت ایحاء به توسّط ملک وحى، جناب جبرئیل، بر قلوب آنها نازل شده به حسب اختلاف این تجلّیات و اختلاف اسمایى که مبدئیّت براى آن دارد مختلف شود- چنانچه اختلاف انبیا و شرایع آنها نیز به اختلاف دول اسمائیّه است- پس، هر اسمى که محیطتر و جامعتر است، دولت او محیطتر و نبوت تابعه او محیطتر و کتاب نازل از او محیطتر و جامعتر است، و شریعت تابعه او محیطتر و بادوامتر است. و چون نبوّت ختمیّه و قرآن شریف و شریعت آن سرور از مظاهر و مجالى، یا از تجلّیات و ظهورات، مقام جامع احدى و حضرت اسم الله الاعظم است، از این جهت محیطترین نبوّات و کتب و شرایع و جامعترین آنهاست، و اکمل و اشرف از آنها تصوّر نشود؛ و دیگر از عالم غیب به بسیط طبیعتْ علمى بالاتر یا شبیه به آن تنزّل نخواهد نمود؛ یعنى آخرین ظهور کمال علمى که مربوط به شرایع است همین، و بالاتر از این امکان نزول در عالم ملک ندارد؛ پس، خود رسول ختمى- صلّى الله علیه و آله- اشرف موجودات و مظهر تامّ اسم اعظم است، و نبوّت او نیز اتمّ نبوّات ممکنه و صورت دولت اسم اعظم است که ازلى و ابدى است. و کتاب نازل به او نیز از مرتبه غیب به تجلّى اسم اعظم نازل شده؛ و از این جهت، از براى این کتاب شریف احدیّت، جمع و تفصیل است و از «جوامع کلم» است، چنانچه کلام خود آن سرور نیز از جوامع کلم بوده. و مراد از «جوامع الکلم» بودن قرآن، یا کلام آن سرور، آن نیست که کلّیات و ضوابط جامعه بیان فرمودند- گرچه به آن معنى نیز احادیث آن بزرگوار از جوامع و ضوابط است، چنانچه در علم فقه معلوم است- بلکه جامعیّت آن عبارت
[[page 96]]
از آن است که چون براى جمیع طبقات انسان در تمام ادوار عمر بشرى نازل شده و رافع تمام احتیاجات این نوع است، و حقیقت این نوع چون حقیقت جامعه است و واجد تمام منازل است از منزل اسفل ملکى تا اعلى مراتب روحانیّت و ملکوت و جبروت، و از این جهت افراد این نوع در این عالم اسفل ملکى اختلافات تامّه دارد و آنقدر تفاوت و اختلافى که در افراد این نوع است در هیچ یک از افراد موجودات نیست- این نوع است که شقىّ در کمال شقاوت و سعید در کمال سعادت دارد، این نوع است که بعضى از افراد آن از جمیع انواع حیوانات پست تر و بعضى افراد آن از جمیع ملائکه مقربین اشرف است بالجمله چون افراد این نوع در مدارک و معارف مختلف و متفاوتند، قرآن به طورى نازل شده که هر کس به حسب کمال و ضعف ادراک و معارف و به حسب درجه اى که از علم دارد از آن استفاده مى کند. 57
***
[[page 97]]