جهاد با نفس
بهترین علاجها که علماى اخلاق و اهل سلوک از براى این مفاسد اخلاقى فرموده اند این است که هر یک از این ملکات زشت را که در خود مى بینى، در نظر بگیرى و برخلاف آن تا چندى مردانه قیام و اقدام کنى و همت بگمارى بر خلاف نفس تا مدتى، و بر ضد خواهش آن رذیله رفتار کنى و از خداى تعالى در هر حال توفیق طلب کنى که با تو اعانت کند در این مجاهده، مسلماً بعد از مدت قلیلى آن خُلق زشت رفع شده و شیطان و جندش از این سنگر فرار کرده جنود رحمانى به جاى آنها برقرار مى شود.
مثلًا یکى از ذمایم اخلاق، که اسباب هلاکت انسان است و موجب فشار قبر است و انسان را در دو دنیا معذب دارد، بدخُلقى با اهل خانه یا همسایگان یا هم شغلها یا اهل بازار و محله است، که این زاییده غضب و شهوت است. اگر انسان مجاهد مدتى درصدد برآید که هر وقت ناملایمى پیشامد مى کند از براى او و آتش غضب شعله ور مى شود و بناى سوزاندن باطن را مى گذارد و دعوت مى کند او را بر ناسزا گفتن و بدگویى کردن، برخلاف نفس اقدام کرده عاقبت بد و نتیجه زشت این خلق را یاد بیاورد در عوض ملایمت به خرج بدهد و در باطن شیطان را لعن کند و به خدا از او پناه ببرد، من به شما قول مى دهم که اگر چنین رفتارى کنید، بعد از چند مرتبه تکرار آن خُلق بکلى عوض شده و خلق نیکو در باطن مملکت شما منزل مى کند؛ ولى اگر مطابق میل نفس رفتار کنید، اوّلًا در همین عالم ممکن است شما را نیست و نابود کند. پناه مى برم به خداى تعالى از غضب که مى شود در یک آن انسان را در دو دنیا هلاک کند؛ خداى نخواسته موجب قتل نفسى بشود. ممکن است انسان در حال غضب به نوامیس الهیه ناسزا بگوید؛ چنانچه دیدیم مردم را در حال غضب که ردّه گفتند و مرتد
[[page 289]]
شدند. حکما فرموده اند که کشتى بى ناخدا که در موجهاى سخت دریا گرفتار شود به نجات نزدیکتر است از انسان در حال غضب. یا اگر خداى نخواسته اهل جدال و مِراء در مباحثه علمیه هستى- کما اینکه بعضى از ما طلبه ها گرفتار این سریره زشت هستیم- مدتى برخلاف نفس اقدام کن. در مجالس رسمى که مشحون به علما و عوام است مباحثه که پیشامد کرد دیدى طرف صحیح مى گوید، معترف به اشتباه خودت بشو و تصدیق آن طرف را بکن. امید است در اندک زمانى رفع این رذیله شود. خدا نکند که حرف بعضى از اهل علم و مدعى مکاشفه درست باشد، مى گوید: براى من در یکى از مکاشفات کشف شد که تخاصم اهل نار، که خداى تعالى اطلاع مى دهد، مجادله اهل علم و حدیث است. 190
***
[[page 290]]