فصل اوّل [‌مقصود از طمع و یاس]

‏‏سابق بر این رجاء و قنوط را ذکر فرمودند، و ممکن است راوی درست‏‎ ‎‏ضبط نکرده باشد، و بعضی از اختلالها که در حدیث شریف است، از این جهت‏‎ ‎‏باشد.‏

‏‏و ممکن است ما بین رجاء و طمع فرق گذاشت، به این که رجاء امید به‏‎ ‎‏رحمت است با عمل، و طمع امید است با نداشتن عمل یا عدم رویت عمل.‏

‏‏گر چه طمع بدون عمل بعید است از جنود عقل به شمار رود؛ زیرا که از آن‏‎ ‎‏در روایات شریفه ذم و تکذیب شده است‏‎[1]‎‏، پس امید، بدون رویت عمل شاید‏‎ ‎
‏‎[[page 193]]‎‏باشد، و این از مقامات عارفین باللّه است که خود و عمل خود را ترک گفته، و از‏‎ ‎‏سرمنزل هستی خویش و بیت انیّت و انانیّت هجرت کردند، و قدم بر فرق ملک‏‎ ‎‏هستی نهادند، و از هر دو نشئه آزاد و چشم آنها به سوی دوست باز و از خود و‏‎ ‎‏اعمال خود کور است، و با این وصف جلوۀ رحمت حق قلب آنان را زندگی‏‎ ‎‏بخشوده و دست طمعشان با شکستن پای سیر و سلوک به سوی حق و رحمت‏‎ ‎‏او دراز است و از دیگران منقطع و به او پیوندند.‏

‏‏و بنابر این، یاس که در مقابل این طمع است، اعم از قنوط است؛ زیرا که‏‎ ‎‏مقابل اخص، اعم است. و آن عبارت است از: ناامیدی از رحمت، اعم از آن که‏‎ ‎‏اهل طاعت نباشد، یا باشد و رویت طاعت خود کند، و به عمل خود امید داشته‏‎ ‎‏باشد که این نیز در مسلک اهل معرفت و مشرب اَحلای عرفان، یاس از رحمت‏‎ ‎‏و تحدید سعۀ آن است.‏

‏‏و امّا بودن طمع به آن معنی که معلوم شد، از جنود عقل و موافق مقتضیات‏‎ ‎‏فطرت، و مقابل آن از جنود جهل و ضد مقتضای فطرت نیز واضح است؛ زیرا که‏‎ ‎‏ترک رویت عمل و توجّه به سعۀ رحمت همان فطرت عشق به کمال و تنفر از‏‎ ‎‏نقص است، یا لازمه آن است که در کتاب ذات عائله بشری ثبت و به ید قدرت‏‎ ‎‏«‏‏فِطرَةَ الله الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیهَا‏‏»‏‎[2]‎‏ مکتوب است، چنانچه توجه به انیّت‏‎ ‎‏خود و اقبال به انانیّت و شعب آن ـ که رویت عمل نیز از آن است ـ از خطاهای‏‎ ‎‏جاهلانه فطرت محجوبه است که خودبین و خودخواه و خودپسند و خودرای‏‎ ‎‏است. و از رجوع به باب رجاء و قنوط، مباحث دیگر که راجع به این باب است،‏‎ ‎‏روشن شود.‏

‏‎ ‎

‏‎[[page 194]]‎