فصل چهارم در معرفت بعض مراتب و درجات توکل است

‏‏بدانکه اختلاف درجات توکّل به اختلاف معرفت به ارکان آن است:‏

‏‏چنانچه اگر به طریق علم آن ارکان را دریافت، حکم به لزوم توکّل کند (علماً‏‎ ‎‏و برهاناً)، و پیش از این معلوم شد که این مرتبه را توکّل نتوان گفت.‏‎[1]‎

‏‏و اگر ایمان به ارکان مذکوره آورد، صاحب مقام توکّل شود، و این اول مرتبه‏‎ ‎‏توکّل است.‏

‏‏پس مومن چون همه اشیاء را برای خود مخلوق می داند و خود را برای حق‏‎ ‎‏ـ چنانچه شهادت دهد به این مطلب خودِ مقام جامعیت انسانی، که دلالت بر آن‏‎ ‎‏دارد آیه کریمه ‏‏«‏‏لَقَد خَلَقنَا الانسَانَ فِی احسَنِ تَقویمٍ * ثُمَّ رَدَدنَاهُ اسفَلَ‏‎ ‎‏سَافِلِینَ‏‏»‏‎[2]‎‏ و همین طور آیه کریمه ‏‏«‏‏وَ عَلَّمَ آدَمَ الاسمَاءَ کُلَّهَا‏‏»‏‎[3]‎‏، و قول‏‎ ‎‏علی ‏‏ـ علیه السلام ـ در اشعار منسوب به آن بزرگوار: ‏‏«اتَزعَمُ انَّکَ جِرمٌ صَغِیرٌ وَ‏‎ ‎‏فِیکَ انطَوَی العَالَمُ الاکبَرُ»‏‎[4]‎‏ ـ پس تمام موجودات عوالم غیب و شهادت،‏‎ ‎‏مخلوق برای رساندن این موجود شریف است به مقام خود، و در قدسیّات وارد‏‎ ‎
‏‎[[page 212]]‎‏است: ‏‏«یَابنَ آدَمَ خَلَقتُ الاشیاءَ لِاجلِکَ وَ خَلَقتُکَ لِاجلی»‏‎[5]‎‏.‏

‏‏پس چون اشیاء را برای خود مخلوق دید، و کیفیت استعمال موجودات را‏‎ ‎‏در صلاح نفس خود و در رساندن او را به کمال لایق خود دریافت، و حق ـ جلَّ‏‎ ‎‏و علا ـ را عالم به استعمال آنها به وجه صلاح دریافت، و بقیۀ ارکان توکّل را به‏‎ ‎‏نور ایمان دریافت؛ توکل به حق کند و ذات مقدس را برای این مقصد بزرگ‏‎ ‎‏وکیل خود کند.‏

‏‏و چون مرتبه ایمان به حدّ طمانینه و اطمینان رسید، تزلزل و اضطراب به‏‎ ‎‏کلّی ساقط شود، و دل سکونت به حق و تصرف حق پیدا کند. و تا انسان در این‏‎ ‎‏حدود است، در مقام کثرت واقع است، و از برای غیر حق تصرفی قایل است.‏

‏‏پس چون از این مقام گذشت، به نور معرفت جلوه‏‏[‏‏ ای‏‏]‏‏ از جلوات توحید‏‎ ‎‏فعلی را دریابد، و تصرف دیگر موجودات را ساقط کند، و چشم دلش از دیگر‏‎ ‎‏موجودات به کلّی کور شود، و به وکالت حق ـ جلّ و علا ـ روشن شود.‏

‏‏و چون از این مقام گذشت، به مشاهده حضوریه، جلوۀ توحید را شهود کند،‏‎ ‎‏و علل توکّل را دریابد؛ زیرا که توکّل اثبات امور است برای خود، و وکیل‏‎ ‎‏خواستن حق است در اموری که راجع به خود است. پس در این مقام، ترک توکل‏‎ ‎‏گوید و امور را به حق راجع کند و توکیل و توکّل و وکالت را نقص و شرک‏‎ ‎‏انگارد؛ که ‏‏«حَسَنَاتُ الابرَارِ سَیِّئَآتُ المُقَرَّبِینَ».‏‎[6]‎

‏‏و باید دانست که توکل، منافات با کسب ندارد، بلکه ترک کسب و تصرّف به‏‎ ‎
‏‎[[page 213]]‎‏علّت توکّل، از نقصان است و جهل؛ زیرا که توکّل ترک اعتماد به اسباب است و‏‎ ‎‏رجوع اسباب است به مسبّب الاسباب، پس با وقوع در اسباب منافات ندارد. و‏‎ ‎‏اینکه بعضی گفته اند: یکی از درجات توکّل ـ که آن توکّل خاصّه است ـ این است‏‎ ‎‏که متوکّل در بیابانها بی زاد و راحله سیر کند و اعتماد به خدا کند برای تصحیح‏‎ ‎‏مقام توکّل‏‎[7]‎‏، چنانچه از ‏‏ابراهیم الخواصّ‏‏ نقل کنند که ‏‏حسین بن منصور‏‏ او را‏‎ ‎‏ملاقات کرد که در بادیه سیر می کند، پس احوال او را پرسید، گفت: در صحراهای‏‎ ‎‏بی آب و علف سیر می کنم که خود را امتحان کنم که آیا توکل به خدا دارم یا نه؟‏‎ ‎‏حسین ‏‏گفت: تو که عمر خود را در عمران باطن خود صرف می کنی، پس چه‏‎ ‎‏وقت به فناء در توحید می رسی؟!‏‎[8]‎

‏‏این دو مرد، جاهل به مقام توحید و توکّل بودند؛ زیرا که صحرا گردی و‏‎ ‎‏قلندری را به مقام توکّل اشتباه کردند، و ترک سعی و از کار انداختن قوائی را که‏‎ ‎‏حق تعالی عنایت فرموده به خرج توحید و توکّل گذاشتند. و این از جهل به مقام‏‎ ‎‏توحید و توکل است؛ زیرا که حقیقت توحید، در یافتن آن است که تمام تصرّفات‏‎ ‎‏خلقی، حقّی است و رویت جمال جمیل حق در مرآت کثرت است. بلی،‏‎ ‎‏احتجاب به کثرت مخالف توحید است، و آن صحرا و غیر صحرا ندارد.‏

‏‏پس سالک الی اللّه برای تصحیح مقام توکّل باید به نور معرفت، از اسباب‏‎ ‎‏ظاهره منقطع شود، و از اسباب ظاهره طلب حاجت نکند؛ نه ترک عمل کند.‏

‏‏و توان گفت: مقصود خواجه ‏‏عارف انصاری ‏‏نیز از این که فرماید: ‏‏«و الدرجة‏‎ ‎‏الثانیـة: التوکّل مع اسقاط الطلب و غضّ العین عن السبب اجتهاداً فی‏‎ ‎
‏‎[[page 214]]‎‏تصحیح التوکّل»‏‎[9]‎‏ همین است که مذکور شد؛ گرچه شارح ‏‏قاسانی‏‎[10]‎‏ غیر از آن‏‎ ‎‏فهمیده و شرح کرده‏‎[11]‎‏. بالجمله، اجمال در طلب و سعی در حاجات خود و‏‎ ‎‏مومنین، منافات با توکل ندارد، چنانچه معلوم شد.‏

‏‎ ‎

‏‎[[page 215]]‎