بدان که این علم و جهل که در این موضع از جنود عقل و جهل قرار داده شده است، غیر از خود عقل و جهل است؛ زیرا عقل ـ چنانچه سابق بر این مذکور شد ـ یا عبارت از «عقل مجرّد» در انسان است، و مقابل آن قوۀ واهمه است که آن نیز مجرّد است به تجرّدی که دون تجرد عقلی است، و یا عبارت از «عقل کل» است که عقل عالم کبیر است و در مقابل آن جهل عبارت از «وهم کل» است که در لسان شریعت مطهّره، شاید از آن تعبیر به شیطان شده باشد. و تفصیلاین دو پیش از این مذکور شده.
[[page 257]]
و امّا علم و جهل در این مقام، عبارت است از: شوون آن دو حقیقت. پس شان عقل علم است؛ زیرا که عقل حقیقت مجرّدۀ غیر محجوبه است، و به برهان پیوسته است که این حقیقت، عاقل و عالم است.
و امّا جهل گرچه مجرّد است و عالم، ولی به واسطۀ غلبه وجهه ملکیّه طبیعیّه بر آن تمام ادراکات آن از قبیل جهالات مرکبّه است، و طبق نظام کلّی و جمال الهی نباشد.
و محتمل است این علم و جهل به مناسبت صدور روایت از مقام ولایت مآبی، عبارت باشد از: علم باللّه تعالی و شوون ذاتی و صفاتی و افعالی او به طوری که از آیات و نشانه های الهی باشد، و جهل به آن مقامات باشد. پس ادراکات عقلیّه، ادراکاتی است که مربوط به حق ـ جلّ جلاله ـ باشد و ادراکات جهلیّه شیطانیّه مربوط به شجره خبیثه است که اصل اصول جهالات و ضلالات است.
و تفصیل این اجمال آن که: از برای تمام موجودات ممکنه دو جهت و دو وجهه است: یک جهت، نورانیّت و وجود و اطلاق و کمال، که آن وجهۀ غیبیّه الهیّه است؛ و یک جهت، ظلمت و تعیّن و مهیّة و نقص که آن وجهۀ نفسانیّۀ اشیاء است.
و اشیاء در وجهه اوّل از شوون الهیّه و آیات ربانیّه هستند، و شاید در حدیث شریف کافی که از رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ـ نقل کند که فرمود: «انَّما العِلمُ ثَلاثَةٌ آیَةٌ مُحکَمَةٌ» مراد از آیت محکمه علم به وجهه
[[page 258]]نورانیّه اشیاء باشد که ملازم با معرفت اللّه است. و شان عقل، ادراک آن جهت نورانیّه است که آیات الهیّه هستند، و شان وهم و جهل، ادراک تعیّنات اشیاء است که جهالت مرکّبه است و سراب است و باطل و بی حقیقت.
«الا کُلُّ شَیءٍ ما خَلاَ الله باطِلٌ».
و از رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ منقول است که فرموده: «این شعر لبید راست ترین شعری است که عرب گفته است».
[[page 259]]