بدان که قوّه غضبیّه اگر در تحت تصرف عقل و شرع تربیت شود، یکی از بزرگترین نعتمهای الهی و بالاترین کمک کارها به راه سعادت است، و با قوّه غضب حفظ نظام جهان و حفظ بقای شخص و نوع شود، و مدخلیّتی بزرگ در تشکیل مدینه فاضله دارد. با این قوّه شریفه انسان و حیوان حفظ بقاء خود و نوع خود کند، و از ناملایمات طبیعت دفاع کند، و خود را از زوال و فنا نجات دهد. و اگر این قوّه در انسان نبود، از بسیاری از کمالات و ترقّیات باز می ماند و حفظ نظام عائله نمی کرد و از مدینه فاضله مدافعه و ذبّ نمی نمود.
حکماء و دانشمندان برای خروج از حدّ نقص و تفریط آن، دستوراتی داده
[[page 368]]و خود برای تهییج آن به کارهائی فوق العاده اقدام می کردند؛ چنانچه از بعضی معروف است که برای خروج از تفریط آن، در مواقع خوفناک می رفت و نفس را در مخاطرات می انداخت، و در موقع تلاطم کشتی سوار آن می شد تا آن که خوف و سستی را از نفس دور کند. گرچه این نحو معالجات، زیادروی و افراط است، لکن اصل علاج برای بیدار کردن قوّه غضب در صورت سستی و فتور آن لازم است؛ زیرا که از سستی آن خلل عظیم بر نظام جمعیّت و حکومت مدینه فاضله لازم آید، و خطرهای بزرگ بر زندگانی فردی و اجتماعی رخ دهد، و عیبهای بزرگ مترتّب بر خمودی این قوّه شریفه شود؛ از قبیل ضعف و سستی و تنبلی، طمع و کم صبری و قلّت ثبات و فرار از جنگ و فرو نشستن از اقدام در موقع ضرورت، و ترک نمودن امر به معروف و نهی از منکر، و تن در دادن به ننگ و عار و ذلّت و مسکنت.
خداوند عالم این قوّه شریفه را در انسان، عبث و بیهوده خلق نفرموده، آن را سرمایه سعادت دنیا و سرافرازی و بزرگی قرار داده، و سرچشمۀ سعادتهای آن جهان مقرّر داشته.
فرو نشستن از اقدام، و سستی نمودن از امر به معروف و نهی از منکر، و جلوگیری ننمودن از ظلم ستمکاران، حلم نیست، بلکه خمود است که یکی از ملکات رذیله و صفات ناهنجار است.
خدای تعالی در آیات شریفه قرآنیّه از مومنین به «اشِدَّاءُ عَلَی الکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَینَهُم» تعبیر فرموده، و مجاهدین و شجاعان در معرکه جنگها را بر
[[page 369]]بازنشستگان و خمودان تفضیل داده، و درجات آنها را در پیشگاه عظمت خود بزرگ شمرده، و از پافشاری در میدان جنگها قدر دانی فرموده، و آنها را به اقدام در معرکه ها و پیشرفت در جنگها تحریص و ترغیب فرموده؛ و تمام اینها در سایه قوّه شریفه غضب انجام گیرد، و با خمودی و سستی آن، انسان از تمام این فضایل محروم شود، و به ذلّت و خواری و پستی و اسارت تن در دهد، و از انجام وظایف انسانی و دینی باز نشیند. از این جهت، اگر در کسی این قوه خامد و خاموش باشد، باید به معالجه آن پردازد و علاج علمی و عملی آن کند تا نفس در حال اعتدال درآید.
[[page 370]]