خاطرات آیت الله پسندیده به پنج علت زیر، یکی از خواندنی ترین خاطرات ومکتوبات این آب و خاک است.
1. خداوند اراده کرد که ایشان هفت سال زودتر از حضرت امام(س) به دنیا بیاید و نیز هفت سال دیرتر چشم بربندد. هفت سال زودتر آمد تا جزئیاتی از تولد، محیط رشد و کیفیت رویش برادر خویش را ببیند و هفت سال دیرتر رفت تا اگر مشتاقان فرصت را مغتنم شمارند، دیدنی هایش را شنیدنی و نوشتنی کنند. چرا که به حسب ظاهر، حضرت روح الله مقدمات به دنیا آمدن خویش را ندیده و نیز به حسب ظاهر نمی توانسته کلیت دوران قبل از سن تمیز را تمیز دهد. اما مرتضی، برادر بزرگتر، شاهد آن دسته از حوادثی بوده که مستقیم و غیر مستقیم به امام(س) ارتباط داشته؛ ولی ایشان یا آنها را ندیده و یا اگر مشاهده کرده، پس از چندی فقط در ناخودآگاه از آنها آگاه بوده است.
اگر چه اهل تفحص با درک عمیق بارِ عاطفی جملات حضرت امام(س) می توانند دریابند که شرایط زندگی ایشان چه موضوعاتی را برای اندیشیدن ایجاب می کرده، اما با وسایل و ابزار ناقص تحقیقی امروز، شاید هرگز نتوانند دریابند که مصداقها چه بوده و چه عواملی آنها را در خور اندیشیدن ارتقا داده است؛ و نیز از کجا می توان دریافت که مهمترین حوادث زندگی یک مرد بزرگ چه بوده است؟ آیا آنچه همگان مهم تصور می کنند، به واقع مهم بوده و یا حوادث مهمی هست که چون برای اکثریت موضوعیت نیافته، همچنان مغفول اذهان می ماند؟
[[page ا]] گاه برخی حادثه ها به غایت مهمند اما بدان جهت که در بخش پنهان هستی رخ می دهند، از اذهان بیرون می افتند. چنانکه در مستحبات شرع، عنایت ویژه ای به آداب همسرگزینی و توالد وجود دارد، اما کمتر کسی به این حادثه مهم می اندیشد که از میان میلیونها سلول، کدامیک با سلولی که همسر به اشتراک گذارده در می آمیزد. در این مسابقه پرجنجال که کمتر بدان می اندیشیم، ممکن است فرزندی علیل الذهن زاده شود یا فرزندی که در آتیه، معلولیتهای جهانی را علت یابی کند. این نیز مهم خواهد بود آنگاه که کسی از جهان جنین می آید، در اولین برخورد با جهان جدید، چه می شنود؟ نام رحمان و صلوات بر محمد(ص) و آل او، یا همهمه ای در هم و بی معنا؟ وقتی طفلی سینه بر لب می گیرد، چه می مکد؟ شیرۀ خورده های آغشته به حرام، یا شیرۀ طیباتی که از عرق جبین حاصل آمده و سهم مستمندان از آن پرداخت شده است؟ آنگاه که توان راه رفتن می یابد، میدانی که در آن دویدن را تمرین می کند، فراخ است یا تنگ؟ وقتی شامه اش برای بوییدن حساس می شود، آنچه می بوید عطر طبیعت و بوی خوش فطرتهای پاک است، یا بوی عفونت غرایز مهارنشدۀ اراذل ناپاک؟ به هنگامه ای که ذهنش سؤال خیز می گردد، سؤالاتش را عاقلی شاعر و شاعری فکور با دلی پرشعف و سری پرشور پاسخ می گوید و او را از مشعر به رب الشعریٰ می برد، یا بیگانه از شور و شعور و شعف، به سؤالات پیچ در پیچش، پاسخهای نامربوط و سرد داده است؟
در آغاز رویش مردی تأثیرگذار، رفیق راه، رنج و فقر و ناداری است، یا چنان در برخورداری از مواهب، غرق می باشد که اگر غریق نجاتی نباشد، در گرداب تمتع از خود بیگانه می گردد و هنگام رسیدن به دوراهی انتخاب، در میان مردم زیستن و برای آنان جان در مشت گرفتن را برمی گزیند، یا به کاخ راه می یابد و از کوخ نشینان روی برمی گرداند؟
بسیار مهم است که در ناخودآگاه یک کودک، چه کسانی برای تبریک آمدنش می آیند؟ تصویری که می گیرد، آیا در آن مردم پاک طینت نمود بیشتر دارند و او را به مردم خوشبین می سازد، یا در اشغال نامردمان است و رنگ بومش را بدبینی، تیره می سازد؟
آقا مرتضی هفت سال زودتر آمد تا ببیند آنچه را به پاسخهایش محتاجیم، و هفت سال دیرتر آهنگ رحیل نواخت تا بگوید آنچه را گفتنی است؛ اما دریغ که دیر دانستیم
[[page ب]]کدامین سؤالات را هیچ کس دیگر جز ایشان، پاسخی در خور نخواهد داشت. با این حال، خوشبختانه یادگار امام، مرحوم حاج احمدآقا، به رغم مشغولیتهای بسیار، از این معنا غافل نبود و طی نامه ای از عموی خود خواست بنویسد آنچه را کمتر از آن سخن به میان آمده است؛ و آن مرحوم نیز کوتاهی نکرد و به عشق برادر، قلم بر کاغذ گذاشت. چنین است که آنچه در این کتاب گردآمده و آن را خواندنی کرده، از این حیث نیز اهمیت می یابد که به شرایط محیطی و ابتدای راه زندگی مردی می پردازد که هم اکنون دانستن لحظه لحظۀ آن برای بسیاری از مشتاقان، شوق آور خواهد بود.
2. این کتاب از این حیث نیز خواندنی است که گوینده و نویسنده اش یک سویه نگر نبوده است. تاریخنگاری رسمی، او را در قابی تنگ قرار نداده و اگرچه به اسناد به جا مانده از گذشتگان بسیار اعتنا داشته، اما اسناد را یگانه منبع ورود به کشف واقعیات نمی دانسته است. مشاهده مستقیم، خوب دیدن، به جزئیات پرداختن و از کل نگری غافل نبودن، خصیصۀ دیگرِ قائل می باشد. همچنین از خصایص او آنکه نگرشش به موضوعات متصلب نبود و اگر چه بی تحلیل نیز نبود، اما با تحلیلهای از پیش تعیین شده به موضوعات نمی نگریست.
3. برخی از آنچه در این مجموعه گرد آمده دستنوشته می باشد و برخی را مصاحبه ها سامان داده، اما تا حد امکان، متن از یکدست بودن فاصله نگرفته است.پرداختن به مطالب متنوع، آن را آشفته منظر نکرده و ورود به برخی جزئیاتی که ظاهرا امروزه جزء موضوعات موزه ای شده اند، از زاویه ای نگریسته شده که آن را به امروز و فردا پیوند می زند.
4. اگرچه نویسنده و مصاحبه شونده، به خانواده ای تأثیرگذار تعلق دارد، اما خود نیز کوشیده است تا دارای همت نفس شود و جزء مردان منفعل نباشد. هر چند تأثیر و سهم ایشان در ارتقای سطح بینش جامعه در تلألو و پرتو کار عظیم برادر خویش کمتر به چشم می آید، اما او در باروری اندیشۀ آن اندیشمند بزرگ سهم دارد؛ چرا که وقتی پدر از دست داد، برادر را در آغوش پرمهر خویش گرفت تا یتیمی برادر، موجب محرومیت او از آموزه ها نگردد. در حقیقت بر برادر خویش، هم حق استادی و هم حق پدری دارد و البته در سالهای پرتپش نهضت، نقش وکیل و مشاور را به خوبی ایفا کرده است و از آن
[[page ت]]مهمتر، استاد سابق، ارادتمندانه در جرگه یاران قرار گرفته و پس از ارتحال برادر، گنجخانه ای پر و پیمان بود که هر کس می خواست می توانست از آن گنجینه، بی رنج، آنچه را محتاج است به رایگان برگیرد.
با این حال، معلوم نیست ایشان به هر حادثه ای همان گونه نگریسته باشد که برادر؛ زیرا در این خانواده آزادیِ دیدن، متفاوت چشیدن، انتخاب گلهای متنوع برای بوییدن و آزادی اندیشه، یک اصل بود. چنانکه حتی در اینکه هر سه برادر همگی یک نام خانوادگی داشته باشند، سنت نشد. برادری، در عین تفاوتهای چشمگیر فکری و سلیقه ای؛ و مهرورزی خالصانه و بی ریا، در عین داشتن تفاوت نظر در برخی امور اجتماعی و سیاسی، میان آنها امری عادی بود. بنابراین ممکن است ایشان از حادثه ای، تصویری متفاوت از تصویر برادر خویش داشته باشد، اما هر دو در دو امر اشتراک خصلت داشتند: اول آنکه هر چه را می دیدند، همان گونه که می پنداشتند، بیان می داشتند. دیگر آنکه اجازه می دادند دیگری نیز هر حادثه ای را آنگونه ببیند که ذهن و ضمیرش آمادگی دارد.
5. خانه ای که مرحوم آیت الله پسندیده و حضرت امام(س) در آن زاده شدند، خود یک تاریخ است؛ چرا که خانه ای بزرگ، متصل به مدرسه، و در کنارش کاروانسرا و دارای برج و بارو بود. در دوران حیات پدر و پدربزرگ، درب حیاط ـ به ضرورت کاری که آن دو عالم اجتماعی بر عهده داشتند ـ به روی همگان باز، و پس از شهادت آقا مصطفی به جهت وجود چنین سوابقی، ترک عادت و سنت نشد و همچنان باز ماند. بدین سبب هیچ قشری از اقشار جامعه خمین و کاروانهایی که از خمین عبور می کردند، در ورود به آن خانه نه تنها منعی نداشتند که گویی شهرت آن، چنان بود که هر کس گذارش به خمین می افتاد و بدانجا نمی رفت، باید برای توجیه نرفتن، دلیل و علتی می تراشید.
به سبب رفت و آمدهای بسیار مردم از هر قشر و صنف و طبقه ای به آن خانه، تمام اهل آن همواره اجتماعی ماندند و به تمام موضوعاتی که در کشور می گذشت، حساسیت نشان می دادند. آقا مرتضی، پسر بزرگ این خانواده، اگر چه دوران نوجوانی را طی می کرد اما توجهی که به طور سنتی از سوی جامعه به پسر بزرگ بیشتر می باشد، باعث شد که به رغم نوجوانی او در میان اهل سیاست و موضوعات اجتماعی، محور قرار
[[page ث]]گیرد. به عبارت دیگر، وقتی پدر شهید شد، امام خمینی(س) هنوز پنج ماهه نشده بودند و بیشتر در کانون محبت مردم قرار داشتند. به همین جهت می توان گفت تا دوران نوجوانی امام(س)، برادر بزرگتر رابط بین خانه و بیرون از خانه محسوب می شد و مشاهدات و خاطرات ایشان از این حیث که گوشه هایی از وضعیت زمانه دوران کودکی و نوجوانی امام(س) را نیز روشن می سازد، اهمیت می یابد و خواندنی تر می شود.
خوف آن می رود عللی که برای اهمیت این کتاب در ارتباط با حضرت امام(س) بیان گردید، برای عده ای استقلال شخصیت مرحوم آیت الله پسندیده را کمرنگ سازد. حال آنکه ایشان خود یک شخصیت مستقل بودند و خاطرات و مکتوباتشان همانند هر کتابی از این نوع، بالاستقلال دارای اهمیت می باشد. مهمتر آنکه معلوم نیست هر آنچه ایشان دیده اند و تصویری که از موضوعات مختلف ارائه داده اند عیناً همان تصویری باشد که حضرت امام(س) در ذهن داشته اند؛ زیرا امام خمینی(س) در مشهورات تاریخ نیز دارای ظریف بینی های مختص خود بودند که حتی می توان گفت به مشهورات به عنوان مسلمات نمی نگریستند و بالطبع ممکن است دو برادر هر حادثه ای را از دو زاویه نگریسته باشند.
نکته دیگر آنکه این کتاب از خاندان آغاز می شود و تا حوادث قبل از انقلاب امتداد می یابد و اگر به مناسبتی، موضوعی به پس از انقلاب ربط می یابد، امری استثنایی است. رسم پسندیده ای است که از کسانی که در عرضه یک اثر به جامعه سهم و نقشی دارند، با ذکر نام و مسئولیتی که بر عهده گرفته اند، تقدیر گردد؛ اما چون کسانی که در پدید آمدن این اثر نقش داشته اند کم نبوده اند، و نیز برخی تصور می کنند که ذکر نامشان از اجرشان می کاهد، بی ذکر نام از همگان تقدیر می گردد.
معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)
واحد خاطرات
[[page ج]]
[[page ح]]