در زمان قبل از مشروطه قانون مدون دولتی و مردمی نبود. سلاطین و حکام و والی ها و امرا به اراده و نظر خود حکومت می کردند. یکی از وسایل تنبیه کردن در آن زمان فلک بود. پای مردم را فلک می کردند و با ترکه شاخه ای از درختهای بزرگ فردی را که زندانی می شد، پایش را خلیلی می کردند. خلیلی قطعۀ چوبی ضخیم بود و چند جا برای پا داشت. پای محبوس را در آنجا قرار می دادند و در آخر خلیلی روی تخته آهن را قفل می کردند و محبوس موقع وضو و نماز و غیره آزاد می شد و باقی اوقات زیر نظر حاکم وقت بوسیله فراش و فراش باشی رئیس فراش ها و حتی میرغضب که مأمور کشتار بود قرار داشتند. اگر زندانی ها دسترسی به علما و سادات داشتند علما وسیله استخلاص آنها بودند. اکثریت سادات و علما با دیوانی ها و حکام مراوده و مخالطه داشتند و منزل علما مأمن مظلومان یا مخالفان حکام بود.
در تمام یا بیشتر شهرها و بخشها خوانین و ایلات و عشایر بودند و عموم آنها و علما و سادات دارای اسلحه و تفنگ بودند. تفنگهای زیادی در بازار علناً معامله می شد طوری بود که حتی کسبه و تجار مسلح می شدند تجار بازار و کسبه عمامه و عبا و قبا داشتند. عباها را نوعاً زیر بغل می گرفتند و موقعی که منزل علما یا رجال و امرا می رفتند عبا را به دوش می گرفتند. تفنگها یک نوع سرپر بود برای شکار طیور و آهو و غیره مثلاً به اسم تفنگ حسن موسی و انواع دیگر به اسم وَرَندل، مکنز و طلیعه ته پر بودند و فشنگ سربی داشتند و خود مردم فشنگها را پر می کردند یک نوع هم هفت تیر و ده تیر و موزر یک تیر بود و فشنگ آنها فلزی بود. مردم خلع سلاح نمی شدند. تجار برای حفظ خود با تفنگ و قنداق و غیره در زیر حمایت علما حتی به نام نوکر مفت و مجانی خدمت می کردند و محفوظ بودند بعضی حکام و بعضی خوانین و بعضی رؤسای ایلات و عشایر مردم را زندان و جریمه می کردند مثلاً پنج تومان یا ده تومان. اواخر ترقی کرده بود و به
[[page 66]]سی تومان هم نسبت به بعضی می رسید. دزدی شبانه به خانه ها رایج بود. آن زمان خیابان نبود، در کوچه زوردارها مردم را می زدند و مردم فرار می کردند در منزل علما یا سادات محل یا امامزاده و مساجد متحصن می شدند، به اصطلاح روز، بست می نشستند و مسأله حل می شد زنها با کمال عشق و علاقه حجاب را کاملاً مراعات می کردند. چادر مشکی هم سر می کردند حتی نزد محارم و پدر و برادر. چارقد مشمش برای مردم فقیر و متوسط و چارقد گارش برای سرمایه دارها. سرمایه های بزرگ صد تومانی بود و معاملات با یک ریال و یک دهم تومان و کمتر بود و یک ریال (یک قران) چهل تا هشتاد پول بود و با یک ریال گاهی هشتاد معامله می شد اوضاع هشتاد سال قبل را اگر بنویسم برای امروزی ها قابل قبول نیست.
[[page 67]]
[[page 68]]