سه شاخه تشکیل دهنده موتلفه اسلامی، جبهه مسلمانان آزاده و گروه مسجد شیخ علی و گروه اصفهانی های تهران بودند که با همین سه نام جدای از هم فعالیت داشتند. گروه ها و هیات های دینی دیگری در ارتباط با این سه گروه، با قم در ارتباط بودند و از مراجع، پیام ها و تلگراف هایشان را می گرفتند و تکثیر می کردند. حتی جبهه مسلمانان آزاده تقطیع می کرد؛ یک اعلامیه یا سخنرانی حضرت امام را چندین سطر از آن در می آورد یا چند قسمت آن را به صورت بیانیه منعکس می کرد که به خدمت امام همین منعکس شد و ایشان دقت بیشتری را برای این کار خواستند. طبعا ریشه نهضت اسلامی در مردم را روحانیت و هیات های دینی داشتند. این هیات های دینی با راهنمایی هایی که بعدا حضرت امام می کنند، هیات های موتلفه اسلامی می شود. از حضرت امام خواستیم چون خطرات در پیش است؛ شما اجازه بدهید ما چند شخصیت روحانی را در نبود شما داشته باشیم که از اینها بتوانیم وقتی دسترسی به شما نداریم، کمک بگیریم. بیست و پنج روحانی را ما خدمتشان معرفی کردیم، گفتیم از این تعداد ما این پنج نفر را انتخاب کردیم. آنچه که چکیده جواب من راجع به سوال شماست، این است که هیات های دینی که با روحانیت مرتبط بودند، اینها عمل می کردند. که شاید اولین کار را در همین جریان راهپیمایی در قم، که اولین راهپیمایی است، این مجموعه دینی در قم انجام دادند، که با پلاکارد و شعارها از مسجد اعظم به منزل امام حرکت کردند، عمدتا متن هیات های دینی مرکز کار بود.
در این مقطع آیا روشنفکران، دانشگاهیان و احیانا نهضت آزادی هم تاثیری در توسعه مبارزه داشتند؟
راجع به روشنفکران و دانشگاهیان و جبهه ملی و نهضت آزادی یک مقدار جلوتر در ارتباط با رفراندوم شش بهمن می رسیم. در این مقطع آیت الله طالقانی و آقای
[[page 197]]مهندس بازرگان به همراه تعدادی از دین داران ارتباطی با آیت الله مطهری دارند. چون آیت الله مطهری قبل از این که کار را شروع کنند، یک نوع کارهایی را در مرکز با یک مجموعه ای داشتند که آیت الله طالقانی و مهندس بازرگان هم از آن مجموعه بودند. من به خاطر ندارم که ایشان در این جریان به صورت اعلامیه و غیره حمایتی کرده باشند. چون عمدتا در دو مسجد بازار کارها انجام شد. مرحله اول اعتراض به این مسئله در مسجد ارک تهران بود و آنجا آقای فلسفی یک شعاری را مطرح کردند که در آنجا وقتی تهدید کرده بودند که نمی گذارند این مجلس برقرار شود، ایشان اول منبر که رفت بالا، جمعیت فراوانی هم بود، گفت: اول بایستی این خفقان را بشکنیم، ایران کشور خفقان شده است، مرگ بر خفقان. شاید چندین بار گفتند. اگر نوارش باشد، نوار بسیار جالبی است. مردم هیجان فوق العاده ای پیدا کردند. ایشان تلگراف ها و پیام ها و بیانیه های مراجع را آنجا خواندند. هیجان مردم بالا رفت. اطلاع مردم بالا رفت، در موضوع رفراندوم و شش ماده انقلاب سفید به تعبیر خودشان، در آن مرحله، دانشگاه به دو دسته تقسیم شد. یک دسته چپی ها و یک بخشی از جبهه ملی و یک دسته دین داران که تازه فعالیت ها را شروع می کردند و بخش مذهبی جبهه ملی که موضع خاصی داشتند.
[[page 198]]