قبلاً در جایی دیگر نقل کرده‌ام که یک تفاوت اصولی میان این دو برادر وجود داشت. حاج آقا مصطفی در عین حال که به شدت نسبت به رژیم پهلوی تنفر می‌ورزید و قاطعانه با برنامه‌های اعلیحضرت، خصوصاً پس از اعلام انقلاب سفید؛ مخالفت می‌کرد و مشوق ما در اروپا بود و یاران امام را در امر مبارزه یاری می‌رساند؛ ولی هوش و حواس او بیشتر متوجه مرجعیت امام بود تا زعامت سیاسی ایشان. در مقاطعی اعتقاد داشت که مرجعیت امام نباید تحت‌تاثیر برنامه‌های مبارزاتی ایشان قرار گیرد، زیرا تنگ‌نظران و متحجرینی در بین حوزویان حضور دارند که اصولاً دخول در سیاست را در شان روحانیون خاصه یک مرجع نمی‌دانند ـ شاید هم در خفا با دربار شاه زد و بندی داشته‌اند ـ از این جهت تمامی تلاش خود را به کار خواهند گرفت تا بر سر راه مرجعیت عامه امام مانع‌تراشی کنند. ایشان می‌گفت اول باید مرجعیت علی‌الاطلاق امام در دنیای شیعه تثبیت شود؛ آنگاه امام برنامه‌های سیاسی خود را علناً و قاطعانه پیش
[[page 373]]ببرد. اما احمد آقا این چنین نمی‌اندیشید و این دو محور تلاش پدرش را جدا از هم نمی‌دید. او بارها به خود من گفته بود که جایگاه امام دیگر خدشه‌بردار نیست و هیچ یک از مراجع توان همگامی با ایشان را ندارند و اتفاقاً جایگاهی که امام در آن قرار داشت و از آن مبنا برنامه‌های سیاسی خود را پیش می‌برد، سبب اقبال نه تنها روشنفکران و مبارزان دانشگاهی مسلمان در داخل و خارج کشور به ایشان شده بود، بلکه حتی سیاسیون و نیروهای لائیک اپوزیسیون هم حول محور ایشان در صفوف مبارزه علیه استبداد دیده می‌شدند. کم نبودند نیروهای سیاسی غیر و حتی ضدمذهبی که از اروپا به نجف می‌رفتند تا از نقطه‌نظرات امام آگاهی یابند.
ذکر این نکته را در این جا لازم می‌دانم که این دیدگاه حاج آقا مصطفی گرچه از نظر امام پنهان نبود، اما هیچگاه تاثیری در برنامه‌های امام نداشت، نه ایشان می‌کوشید امام را در برنامه‌هایش تعدیل کند و نه امام تحت تاثیر عواملی جز اعتقاد و احساس مسئولیت خود قرار می‌گرفت. اما سید احمد به گفته خود امام در کلیه امور سیاسی و حوادث و جریانات مبارزه در کنار ایشان بود و در روایط با گروههای زیرزمینی و سیاسیون داخل و خارج کشور و روحانیونی که مشی و برنامه‌های امام را در داخل به اجرا می‌گذاردند ـ چه به صورت فردی و چه در چارچوب سازمانی و دستجات متشکل ـ به عنوان یک مجری مخلص و امین و نیز مشاوری صدیق و هوشیار و پرطاقت ایفای نقش می‌کرد. به این قسمت از مجاهدت‌های سید احمد در فصل «نقش فراموش شده» به تفصیل اشاره کرده‌ام.
[[page 374]]