اخلاق و تکامل انسان
محمد اسماعیل زاده
نویسنده در مقدمه انسان را، ترکیبی از جسم و روح دانسته، موضوع علم اخلاق را نفس ناطقه یا همان روح می داند کتابهای اخلاقی رایج در فرهنگ اسلامی را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
دسته اول، آثاری است که بر مبنای اخلاق ارسطویی که عقل محور است؛ دسته دوّم، با عنوان اخلاق التقاطی از آن یاد شده است؛ کتابهایی است، که در آن محور تحلیل عقل و خدا با هم مد نظر بوده اند؛ دسته سوم، کتابهای اخلاق اسلامی است که در آنها محور تحلیل خداست و این اخلاق خدا محور است.
در فصل اول نویسنده با بیان اینکه انسانیت انسان با جنبه معنوی او که رنگ خدایی دارد، می باشد و با همین جنبه است که انسان معنا پیدا می کند. سپس، در ادامه بر خلاف بعضی از مکتبهای دیگر در مکتب اسلام انسان را موجودی انتخاب گر و مختار، مسئول و متعهد به اعمال و رفتار خویش معرفی می کند.
در فصل دوم ضمن بیان نقش ایمان به خدا در اخلاق اسلامی و محوریت خداوند در این نوع از اخلاق، که خداوند با دو هدایت اولیه یا عمومی که همه انسانها مشمول آن هستند و این هدایت از طریق آیات و نشانه ها صورت می گیرد و همچنین توسط هدایت ثانویه(خاص) که به وسیله ایمان و عمل صالح صورت می گیرد ـ که مخصوص بندگانی است
[[page 89]]که به خداوند ایمان آورده و عمل صالح انجام می دهند. و خداوند غایت و هدف در اخلاق اسلامی است.
فصل سوم اختصاص به جهان شناسی دارد در نگاه اسلامی انسان ترکیبی است از ظاهر و باطن او در صدد سفر و گذر از ظاهر و باطن خویش است دنیا نیز به عنوان ظاهر عالم می بایست طی گردد و به باطن آن که همان آخرت است برسد.
دنیا در اخلاق اسلامی در دو معنای ممدوح و مذموم به کار رفته است. اگر دنیا وسیله کسب آخرت شود، ممدوح است و در غیر این صورت، یعنی اگر آدمی به آن دل بسته و مانع کسب مقامات در آخرت گردد مذموم و ملعون است.
آخرت هر انسان نیز با توجه به دنیای او معنا پیدا می کند، یعنی اگر انسان دنیا برایش وسیله کسب آخرت بوده آخرتش نیکو جلوه خواهد کرد و در غیر این صورت آخرت او نیز مانند دنیای او جهنمی خواهد بود.
در فصل آخر مقاله است (چهارم) به مسأله مهم ضمانت اجرایی در اخلاق اسلامی پرداخته شده است از آنجا که آخرت در جهان شناسی اخلاقی اسلامی جایگاه مهم و اساسی را یافته است، لذا در اخلاق اسلامی با انذار و تبشیر که بیشتر موکول به آخرت شده است آدمی را از عواقب سوء اعمال خویش در آخرت بیم داده و او را به پاداش های اعمال صالح خود در آخرت و عده داده اند، که این انذار و تبشیر در انسان حالت خوف و رجا را ایجاد می نماید.
[[page 90]]