فصل در معالجه مفاسد اخلاقیه
هان ای عزیز، از خواب بیدار شو. از غفلت تنبه پیدا کن و دامن همت به کمر زن، و تا وقت است فرصت را غنیمت بشمار، و تا عمر باقی است و قوای تو در تحت تصرف تو است و جوانی برقرار است و اخلاق فاسده بر تو غالب نشده و ملکات رذیله
[[page 24]]بر تو چیره نگردیده، چاره ای کن و دوایی برای رفع اخلاق فاسده و قبیحه پیدا کن و راهی برای اطفاء نائره شهوت و غضب پیدا نما.
بهترین علاجها که علماء اخلاق و اهل سلوک از برای این مفاسد اخلاقی فرموده اند این است که هر یک از این ملکات زشت را که در خود می بینی، در نظر بگیری و بر خلاف آن تا چندی مردانه قیام و اقدام کنی و همت بگماری بر خلاف نفس تا مدتی، و بر ضد خواهش آن رذیله رفتار کنی و از خدای تعالی در هر حال توفیق طلب کنی که با تو اعانت کند در این مجاهده، مسلما بعد از مدت قلیلی آن خلق زشت رفع شده و شیطان و جندش از این سنگر فرار کرده جنود رحمانی به جای آنها برقرار می شود.
مثلا یکی از ذمایم اخلاق، که اسباب هلاکت انسان است و موجب فشار قبر است و انسان را در دو دنیا معذب دارد، بد خلقی با اهل خانه یا همسایگان یا هم شغلها یا اهل بازار و محله است، که این زاییده غضب و شهوت است. اگر انسان مجاهد مدتی در صدد بر آید که هر وقت ناملایمی پیش آید می کند از برای او و آتش غضب شعله ور می شود و بنای سوزاندن باطن را می گذارد و دعوت می کند او را بر ناسزا گفتن و بدگویی کردن، بر خلاف نفس اقدام کرده عاقبت بد و نتیجه زشت این خلق را یاد بیاورد در عوض ملایمت به خرج بدهد و در باطن شیطان را لعن کند و به خدا از او پناه ببرد، من به شما قول می دهم که اگر چنین رفتاری کنید، بعد از چند مرتبه تکرار آن خلق بکلی عوض شده و خلق نیکو در باطن مملکت شما منزل می کند. ولی اگر مطابق میل نفس رفتار کنید، اوّلا در همین عالم ممکن است شما را نیست و نابود کند. پناه می برم به خدای تعالی از غضب که می شود در یک آن انسان را در دو دنیا هلاک کند، خدای نخواسته موجب قتل نفسی بشود. ممکن است انسان در حال غضب به نوامیس الهیه ناسزا بگوید، چنانچه دیدیم مردم را در حال غضب که ردّه گفتند و مرتد شدند. حکما فرموده اند که کشتی بی ناخدا که در موجهای سخت دریا گرفتار شود به نجات نزدیکتر است از انسان در حال غضب. یا اگر خدای نخواسته اهل جدال و مراء در مباحثه علمیه هستی- کما اینکه بعضی از ما طلبه ها گرفتار این سریره زشت هستیم- مدتی بر خلاف نفس اقدام کن. در مجالس رسمی که مشحون به علما و عوام است مباحثه که پیش آمد کرد دیدی طرف صحیح می گوید، معترف به اشتباه خودت بشو و تصدیق آن طرف را بکن. امید است در اندک زمانی رفع این رذیله شود. خدا نکند که حرف بعضی از اهل علم و
[[page 25]]مدعی مکاشفه درست باشد: می گوید: برای من در یکی از مکاشفات کشف شد که تخاصم اهل نار، که خدای تعالی اطلاع می دهد، مجادله اهل علم و حدیث است. انسان اگر احتمال صحت هم بدهد، باید خیلی در صدد رفع این خصلت باشد.
روی عن عدّة من الأصحاب أنّهم قالوا: خرج علینا رسول الله، صلّی الله علیه و آله، یوما و نحن نتماری فی شی ء من أمر الدّین. فغضب غضبا شدیدا لم یغضب مثله. ثمّ قال: إنّما هلک من کان قبلکم بهذا. ذروا المراء، فإنّ المؤمن لا یماری، ذروا المراء فإنّ المماری قد تمّت خسارته، ذروا المراء، فإنّ المماری لا أشفع له یوم القیامة، ذروا المراء فإنّی زعیم بثلاث أبیات فی الجنّة فی ریاضها و أوسطها و أعلاها لمن ترک المراء و هو صادق، ذروا المراء، فإنّ أوّل ما نهانی عنه ربّی بعد عبادة الأوثان المراء. و عنه صلّی الله علیه و آله: لا یستکمل عبد حقیقة الإیمان حتّی یدع المراء و إن کان محقّا.» احادیث در این باب بسیار است. چه قدر زشت است که انسان به واسطه یک مغالبه جزئی، که هیچ ثمری و اثری ندارد، از شفاعت رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، محروم بماند، و مذاکره علم [را]، که افضل عبادات و طاعات است اگر با قصد صحیح باشد، به صورت اعظم معاصی درآورد و تالی عبادت اوثانش کند.
در هر حال، انسان باید یک یک از اخلاق قبیحه فاسده را در نظر گرفته به واسطه خلاف نفس از مملکت روح خود بیرون کند. وقتی غاصب بیرون رفت، صاحبخانه خودش می آید، محتاج به زحمت دیگری نیست، وعده خواهی نمی خواهد.
[[page 26]]