فصل
جناب محقق فلاسفه، صدر الحکماء و المتألهین، قدّس الله سرّه و أجزل أجره، در شرح اصول کافی از شیخ غزالی کلام طویلی نقل فرماید که در آن کلام تقسیم نموده است علوم را به علم دنیاوی و آخرتی. و علم فقه را از علوم دنیاویه قرار داده، و علم آخرت را به علم «مکاشفه» و «معامله» تقسیم کرده است. و علم معامله را علم به احوال قلوب قرار داده است، و علم مکاشفه را نوری دانسته که در قلب حاصل شود پس از تطهیر آن از صفات مذمومه. و به آن نور کشف حقایق شود تا آنکه معرفت حقیقی به ذات و اسماء و صفات و افعال و حکمت آنها و سایر معارف پیدا شود. و چون این تقسیم مرضیّ پیش این محقق بوده، در شرح این حدیث که ما اکنون در صدد شرح آن هستیم فرموده است که «ظاهر این است که این تقسیم و حصر که رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، فرموده اند راجع به علوم معاملات باشد، زیرا این علوم است که اکثر مردم از آن منتفع می شوند. و اما علوم مکاشفات در عده قلیلی از مردم حاصل شود که از کبریت احمر عزیزترند، چنانچه احادیث «کتاب ایمان و کفر» که پس از این آید دلالت بر آن دارد.» تمام شد ترجمه کلام ایشان با اختصار.
نویسنده گوید در کلام شیخ غزّالی اشکال است. و بر فرض صحت آن، در فرموده مرحوم آخوند، علیه الرحمة، اشکال دیگر است.
اما با فرض صحت کلام غزّالی، اشکال کلام ایشان آن است که غزّالی علم «معاملات» را علم به احوال قلب از منجیات، مثل صبر و شکر و خوف و رجاء و غیر آن، و از مهلکات، مثل حقد و حسد و غلّ و غشّ و غیر این ها، دانسته، بنابراین، علوم ثلاثه که رسول خدا، صلّی الله علیه و آله، [فرموده ] از علوم معاملات نتواند بود، مگر یک قسم آن که «فریضه عادله» است. چنانچه پیشتر تفصیل داده شد.
و اما اشکال در کلام شیخ غزّالی دو امر است: یکی آنکه علم فقه را از علوم دنیایی و فقها را از علمای دنیا دانسته، با اینکه این علم از عزّ علوم آخرت است. و این ناشی است از حبّ نفس و حبّ به آن چیزی که به خیال خودش اهل اوست، یعنی علم اخلاق به معنای متعارف رسمی، از این جهت از سایر علوم، حتی علوم عقلیه، تکذیب کرده است. و دیگر آنکه مکاشفات را جزء علوم قرار داده و در تقسیمات علوم وارد کرده است. و این خلاف واقع است. بلکه حق آن است که
[[page 395]]«علوم» را آن دانیم که در تحت نظر و فکر و برهان درآید و قدم «فکر» در آن دخیل باشد، و مکاشفات و مشاهدات گاهی نتایج علوم حقیقیه است و گاهی نتایج اعمال قلبیه. بالجمله، مشاهدات و مکاشفات و تحقق به حقایق اسماء و صفات در تقسیمات علوم نباید داخل شوند، بلکه [مکاشفه ] وادی دیگر و علوم وادی دیگرند.
و الامر سهل.
[[page 396]]