در بیان وجه حصر قلوب
بعضی گفته اند که وجه حصر قلوب در این چهار آنست که قلوب یا به ایمان متصف هستند، یا نه. بنابر اوّل، یا متصف اند به ایمان به جمیع آنچه پیغمبر آورده، یا به بعضی دون بعضی. اوّلی قلب مؤمن است، و دومی قلبی است که در آن ایمان و نفاق است. و بنابر دوم، یا در ظاهر تصریح به ایمان می کند، یا نه. اوّلی قلب منافق است، دوّمی قلب مشرک.
و این با حدیث شریف درست نیاید. یعنی، گاهی حقیقتا مؤمن شود به جمیع ما جاء به النّبی، صلّی الله علیه و آله، و گاهی نفاق کند. و اگر کسی ناچار بخواهد، بهتر آن است که چنین گوید که قلب یا دارای ایمان است به جمیع ما جاء به النّبی، صلّی الله علیه و آله، یا نه. بنابر دوم، یا اظهار ایمان کند، یا نه. بنابر اوّل، یا ایمان در آن مستقر است، یا گاهی ایمان آورد، گاهی رجوع کند، و در این حال نیز اظهار ایمان نماید. و از ذیل این حدیث معلوم شود که توبه کسانی که از ایمان به کفر و نفاق رجوع کنند گرچه مکرر هم رجوع کنند قبول شود.
و در حدیث دیگری که در کافی شریف است حضرت باقر، سلام الله علیه، قلوب را به سه قلب تقسیم فرموده: قلب منکوس که در آن خیری نیست، و آن قلب کافر است. و قلبی که در آن نکته سوداء است، و شرّ و خیر در آن جنگ کنند تا کدام غالب آید. و قلب مفتوح که در آن چراغهای روشن است که تا روز قیامت انوار آن خاموش نگردد، و آن قلب مؤمن است. و این منافات با آن حدیث شریف ندارد، زیرا که قسم اوّل در این حدیث اعم از دو قسم در آن حدیث است، یعنی، قلب مشرک و منافق، زیرا که قلوب این سه طایفه منکوس است. و این منافات ندارد با آنکه منکوسیت از صفات ظاهره قلب مشرک و کافر باشد، و مطبوعیت از صفات ظاهره قلب منافق باشد. و از این جهت، در آن حدیث هر یک را به یکی از آنها اختصاص داده است.
[[page 529]]