تتمیم در بیان قلب منافق و فرق آن با قلب مؤمن
از بیانات فصل سابق حال قلب مؤمن و مشرک، بلکه کافر نیز، معلوم شد، و قلب منافق نیز به مقایسه معلوم شود. زیرا که قلب مؤمن از فطرت ساذجه صافیه اصلیه خود خارج نشده، هر چه از حقایق ایمانیه و معارف حقه به او القا شود، طبعا قبول کند، و تناسب بین غذا و متغذی، که معارف و حقایق و مقام فطرت قلوب است، محفوظ می باشد، از این جهت، قلب مؤمن را در حدیث دیگر، در کافی شریف، فرموده که «مفتوح» است و این «فتح» گر چه ممکن است اشاره به یکی از فتوحات ثلاثه باشد، ولی با این معنی نیز تناسب دارد.
و اما قلب منافق چون کدورات و ظلمتهای منافیه با فطرت انسانیت پیدا کرده، از قبیل تعصبهای جاهلیت و اخلاق ذمیمه و حبّ نفس و جاه و غیر آن از منافیات فطرت، از این جهت مختوم و مسدود و مطبوع است، و کلمه حق را به هیچ وجه قبول نکند، و صفحه آن چون صفحه کاغذی شده است که بکلی سیاه و کدر باشد و قبول نقش نکند، و اظهار دیانت را از شیطنت خود وسیله دنیا و پیشرفت امور قرار داده است.
و باید دانست که قلب مشرک و منافق هر دو منکوس و مطبوع است، چنانچه معلوم و واضح است، ولی اختصاص هر یک به یکی برای آن است که مشرک چون قلبش در عبادت و خضوع متوجه به غیر معبود حقیقی است و به غیر کمال مطلق است، پس قلب او دارای دو خاصیت و خصوصیت است: یکی خضوع صادقانه، و دیگر آنکه این خضوع چون به نقایص و مخلوقات می باشد، اسباب نقص و کدورت قلوب آنهاست، پس قلب آنها منکوس است. و این صفت ظاهره آنهاست. و اما
[[page 534]]منافق گاهی به حسب واقع مشرک است. و در این جهت با مشرکین مساوی است در انتکاس قلب، و مزیت دیگری نیز دارد. و گاهی در واقع کافر و دارای هیچ دیانتی نیست. و آن نیز گرچه قلبش منکوس است، ولی خصوصیت دیگر در آن ظاهرتر است، و آن خصوصیت و مزیت آن است که حق را به حسب صورت اصغا کند و در جمعیت حق داخل شود و تمام مطالب حقه ای که به گوش مؤمنین رسد به گوش آنها نیز می رسد، لیکن مؤمن برای صفای باطنی قلبش «مفتوح» است و آن را قبول می کند، و منافق به واسطه ظلمت و کدورت قلبش «مطبوع» و مختوم است و آن را قبول نمی کند.
و اینکه دو صفت از صفات مؤمن را، که شکر در عطایا و صبر در بلایاست، اختصاص به ذکر داده است، برای آن است که این دو صفت در بین صفات مؤمن مزیتهایی دارد، و این دو از امهات صفات جمیله است که از آنها صفات جمیله دیگر منشعب شود. و ما شمه ای از آن را در بعض احادیث سابقه ذکر کردیم، و ایضا دو صفت از صفات جلال و جمال و قهر و لطف را بیان فرموده که تجلی به اعطا و ابتلاست، گرچه ابتلا از صفات لطف است، ولی چون ظاهر به قهر است، از آن به شمار آید، چنانچه در بحث اسماء و صفات حق مذکور است. و مؤمن در بین این دو تجلی همیشه قیام به عبودیت می کند.
[[page 535]]