تتمیم در بیان توجیه دیگر از حدیث تردید
در این مقام وجه دیگری است برای توجیه حدیث شریف که در سالف ایام به
[[page 587]]نظر ضعیف قاصر رسیده. و آن این است که بندگان خداوند یا عرفا و اولیایند و در سیر إلی الله منسلک در سلک ارباب قلوب شدند، و این دسته از بندگان مجذوب حق و شیفته جمال بیمثال اویند و قبله توجه و آمال آنها ذات مقدس حق است و نظر به غیر او از عوالم، حتی خود و کمال خود، ندارند.
و یا منغمر در زخارف دنیا و مستغرق در ظلمات حبّ جاه و مال، و وجهه قلوبشان انانیّت و انّیت خود است بدون آنکه توجهی به عالم قدس و نظری به محفل انس داشته باشند. و هم الملحدون فی أسماء الله. و طایفه سوم مؤمنین هستند که آنها به حسب نور ایمان متوجه به عالم قدس هستند، و به حسب توجهشان به این عالم کراهت از موت دارند. و خداوند از این تجاذب ملکی و ملکوتی و الهی و خلقی و آخرتی و دنیایی تعبیر به «تردید» فرموده، چنانچه در تردید این تجاذب به طرفین قضیه موجود است، کأنه فرموده است در هیچ موجودی از موجودات این تجاذب ملکی و ملکوتی مثل بنده مؤمن نیست: از طرفی کراهت موت دارد برای توجهش به عالم ملک، و [از طرفی ] جاذبه الهیه او را جذب به خویش کند برای رساندن او را به کمالش. پس، حق تعالی کراهت مسائت او دارد که مساوق با بقای اوست در ملک، و خود کراهت موت دارد. اما مردم دیگر چنین نیستند، زیرا که اولیا جاذبه ملکی ندارند، و منغمرین در دنیا جاذبه ملکوتی را فاقدند.
و نسبت این تجاذب به حق برای همان است که در وجه سابق مذکور شد. و در این مقام محقق کبیر، سید جلیل داماد، و تلمیذ بزرگوار او تحقیقاتی دارند که ذکر آن موجب تطویل است.
[[page 588]]