نکاتی از مناجات شعبانیه

‏‏[نکاتی از مناجات شعبانیه]‏

‏‏در این ماه شعبان با «مناجات شعبانیه»‏‎[1]‎‏ ـ که از اول تا آخر این ماه دستور‏‎ ‎‏خواندن آن وارد شده ـ  خدای تبارک و تعالی را هیچ مناجات کردید؟ و از‏‎ ‎‏مضامین عالی و آموزندۀ آن در ایمان و معرفت بیشتر نسبت به مقام‏‎ ‎‏ربوبیت استفاده نمودید؟ دربارۀ این دعا وارد شده که این مناجات‏‎ ‎‏حضرت امیر ـ علیه السلام ـ و فرزندان آن حضرت است؛ و همۀ ائمه‏‎ ‎‏طاهرین ـ علیهم السلام ـ با آن خدا را می خوانده اند؛‏‎[2]‎‏ و کمتر دعا و‏‎ ‎‏مناجاتی دیده شده که درباره آن تعبیر شده باشد که همۀ ائمه(ع) آن را‏‎ ‎‏می خوانده اند و با آن خدا را مناجات می کرده اند. این مناجات در حقیقت‏‎ ‎‏مقدمه ای جهت تنبه و آمادگی انسان برای پذیرش وظایف ماه مبارک‏‎ ‎‏رمضان می باشد؛ و شاید برای این باشد که به انسان آگاه ملتفت، انگیزۀ‏‎ ‎‏روزه و ثمرۀ پرارج آن را تذکر دهد.‏

‏‏     ائمۀ طاهرین ـ علیهم السلام ـ بسیاری از مسائل را با لسان ادعیه بیان‏‎ ‎‏فرموده اند. لسان ادعیه با لسانهای دیگری که آن بزرگواران داشتند و‏‎ ‎‏احکام را بیان می فرمودند خیلی فرق دارد. اکثراً مسائل روحانی، مسائل‏
‏‎[[page 23]]‎‏ماوراء طبیعت، مسائل دقیق الهی و آنچه را مربوط به معرفة الله است، با‏‎ ‎‏لسان ادعیه بیان فرموده اند؛ ولی ما ادعیه را تا آخر می خوانیم و متأسفانه‏‎ ‎‏به این معانی توجه نداریم، و اصولاً نمی فهمیم چه می خواهند بفرمایند.‏

‏‏     در این مناجات می خوانیم: ‏‏الهی هَبْ لی کَمالَ الاِنقِطاعِ اِلیک؛ و أنِر أبصارَ‏‎ ‎‏قُلوبِنا بِضیاءِ نَظَرِها الیک، حَتّیٰ تَخْرِقَ أبْصارُالْقُلوبِ حُجُبَ النّور فَتَصِلَ اِلیٰ مَعْدنِ‏‎ ‎‏الْعَظَمة و تَصیرَ أرواحُنا مُعَلَّقةً بِعِزِّ قُدسِک.‏‎[3]‎

‏‏    این جملۀ ‏‏الهی هب لی کمال الانقطاع الیک‏‏ شاید بیانگر این معنا باشد که‏‎ ‎‏مردان آگاه الهی، باید پیش از فرا رسیدن ماه مبارک رمضان خود را برای‏‎ ‎‏صومی که در حقیقت انقطاع و اجتناب از لذات دنیاست (و این اجتناب،‏‎ ‎‏به طور کامل همان انقطاع الی الله می باشد.) آماده و مهیا کنند. کمال انقطاع‏‎ ‎‏به این سادگی حاصل نمی شود. احتیاج فوق العاده به تمرین، زحمت،‏‎ ‎‏ریاضت، استقامت و ممارست دارد تا بتواند با تمام قوا از ماسوی الله ‏‎ ‎‏منقطع گردد و به غیر خداوند توجهی نداشته باشد. تمام صفات وارستۀ‏‎ ‎‏انسانی در انقطاع کامل الی الله نهفته است؛ و اگر کسی بدان دست یافت، به‏‎ ‎‏سعادت بزرگی نایل شده است؛ لیکن با کوچکترین توجه به دنیا محال‏‎ ‎‏است انقطاع الی الله تحقق یابد؛ و کسی که بخواهد روزۀ ماه مبارک رمضان‏‎ ‎‏را با آن آدابی که از او خواسته اند انجام دهد، لازم است انقطاع کامل‏‎ ‎‏داشته باشد تا بتواند مراسم و آداب مهمانی را به جاآورد، و به مقام میزبان‏‎ ‎‏تا آنجا که ممکن است عارف گردد. طبق فرمایش حضرت رسول‏‎ ‎‏اکرم(ص)، (به حسب خطبه ای که به آن حضرت منسوب است) همۀ‏‎ ‎‏بندگان در ماه مبارک رمضان به مهمانی خداوند تعالی دعوت شده اند و‏‎ ‎‏مهمان پروردگار خود می باشند. آنجا که می فرماید: ‏‏اَیُّها النّٰاس، اِنّه قد أقبلَ‏
‏‎[[page 24]]‎‏اِلَیکُم شهرُالله ... و قد دُعیتُم فیهِ اِلی ضیافة الله .‏‎[4]‎‏ شما در این چند روزی که به ماه‏‎ ‎‏مبارک رمضان مانده به فکر باشید؛ خود را اصلاح کرده، توجه به‏‎ ‎‏حق تعالی پیدا نمایید؛ از کردار و رفتار ناشایستۀ خود استغفار کنید؛ اگر‏‎ ‎‏خدای نخواسته گناهی مرتکب شده اید، قبل از ورود به ماه مبارک رمضان‏‎ ‎‏توبه نمایید. زبان را به مناجات حق تعالی عادت دهید. مبادا در ماه مبارک‏‎ ‎‏رمضان از شما غیبتی، تهمتی و خلاصه گناهی سر بزند و در محضر ربوبی‏‎ ‎‏با نعم الهی و در مهمانسرای باری تعالی آلوده به معاصی باشید. شما در‏‎ ‎‏این ماه شریف به ضیافت حق تعالی دعوت شده اید: ‏‏دُعیتُم فیهِ اِلیٰ ضیافة الله ‏‎ ‎‏خود را برای مهمانی با شکوه حضرت حق آماده سازید. لااقل به آداب‏‎ ‎‏صوری و ظاهری روزه پایبند باشید (آداب حقیقی باب دیگری است که‏‎ ‎‏به زحمت و مراقبت دائم نیاز دارد.) معنای روزه فقط خودداری و امساک‏‎ ‎‏از خوردن و آشامیدن نمی باشد؛ از معاصی هم باید خودداری کرد. این از‏‎ ‎‏آداب اولیه روزه می باشد که برای مبتدیهاست. (آداب روزه برای مردان‏‎ ‎‏الهی که می خواهند به معدن عظمت برسند، غیر از این می باشد.) شما‏‎ ‎‏اقلاً به آداب اولیۀ روزه عمل نمایید؛ و همان طور که شکم را از خوردن و‏‎ ‎‏آشامیدن نگه می دارید، چشم و گوش و زبان را هم از معاصی باز دارید. از‏‎ ‎‏هم اکنون بنا بگذارید که زبان را از غیبت، تهمت، بدگویی و دروغ نگه‏‎ ‎‏داشته، کینه، حسد و دیگر صفات زشت شیطانی را از دل بیرون کنید. اگر‏‎ ‎‏توانستید، انقطاع الی الله حاصل نمایید؛ اعمال خود را خالص و بی ریا‏‎ ‎‏انجام دهید؛ از شیاطین انس و جن منقطع شوید؛ لیکن به حسب ظاهر، از‏‎ ‎‏رسیدن و دست یافتن به چنین سعادت ارزنده ای مأیوس می باشیم؛ اقلاً‏‎ ‎‏سعی کنید روزۀ شما مشفوع به محرمات نباشد. در غیر این صورت اگر‏‎ ‎‏روزۀ شما صحیح شرعی باشد، مقبول الهی نبوده بالا نمی رود. بالا رفتن‏‎ ‎
‏‎[[page 25]]‎‏عمل و مقبولیت آن، با صحت شرعی خیلی تفاوت دارد. اگر با پایان یافتن‏‎ ‎‏ماه مبارک رمضان، در اعمال و کردار شما هیچ گونه تغییری پدید نیامد و‏‎ ‎‏راه و روش شما با قبل از ماه صیام فرقی نکرد، معلوم می شود روزه ای که‏‎ ‎‏از شما خواسته اند، محقق نشده است؛ آنچه انجام داده اید روزۀ عامۀ‏‎ ‎‏حیوانی بوده است.‏

‏‏     در این ماه شریف که به مهمانسرای الهی دعوت شده اید، اگر به حق‏‎ ‎‏تعالی معرفت پیدا نکردید یا معرفت شما زیادتر نشد، بدانید در ضیافة الله ‏‎ ‎‏درست وارد نشدید و حق ضیافت را به جا نیاوردید. نباید فراموش کنید‏‎ ‎‏که در ماه مبارک، که «شهر الله » می باشد و درهای رحمت الهی به روی‏‎ ‎‏بندگان باز است و شیاطین و اهریمنان ـ به حسب روایت ـ‏‎[5]‎‏ در غل و زنجیر‏‎ ‎‏به سر می برند، اگر شما نتوانید خود را اصلاح و مهذب نمایید، نفس اماره‏‎ ‎‏را تحت مراقبت و کنترل خود در آورید، هواهای نفسانیه را زیر پا گذاشته،‏‎ ‎‏علاقه و ارتباط خویش را با دنیا و مادیت قطع کنید، بعد از پایان یافتن شهر‏‎ ‎‏صیام مشکل است بتوانید این مسائل را به مرحلۀ عمل درآورید؛ بنابراین‏‎ ‎‏از فرصت استفاده کنید و پیش از آنکه این فیض عظما سپری گردد، در‏‎ ‎‏مقام اصلاح، تزکیه و تصفیۀ امور خود برآیید؛ خود را برای انجام وظایف‏‎ ‎‏ماه صیام آماده و مهیا سازید. طوری نباشد که پیش از فرا رسیدن شهر‏‎ ‎‏رمضان، همانند ساعت به دست شیطان کوک شده در این یک ماه که‏‎ ‎‏شیاطین در زنجیرند، شما به طور خودکار به معاصی و اعمال‏‎ ‎
‏‎[[page 26]]‎‏خلاف دستورات اسلام مشغول گردید! گاهی انسان عاصی و گناهکار بر اثر‏‎ ‎‏دوری از حق و کثرت معصیت، آنچنان در تاریکی و نادانی فرو می رود که‏‎ ‎‏دیگر نیازی به وسوسه شیطان ندارد، خود به رنگ شیطان در می آید.‏‎ ‎‏صِبْغَةُ الله ،‏‎[6]‎‏ مقابل صبغۀ شیطان است؛ و کسی که دنبال هوای نفس رفت و‏‎ ‎‏از شیطان متابعت کرد، بتدریج به صبغۀ او در می آید. شما تصمیم بگیرید‏‎ ‎‏لااقل در این یک ماه از خود مراقبت به عمل آورید؛ از گفتار و کرداری که‏‎ ‎‏خداوند تبارک و تعالی راضی نیست، اجتناب ورزید. از هم اکنون در‏‎ ‎‏همین مجلس با خدای خود عهد ببندید که در ماه مبارک رمضان از غیبت،‏‎ ‎‏تهمت و بدگویی نسبت به دیگران خودداری کنید. زبان، چشم، دست،‏‎ ‎‏گوش و سایر اعضا و جوارح را تحت ارادۀ خود در آورید. اعمال و اقوال‏‎ ‎‏خود را مراقبت نمایید، شاید همین عمل شایسته، موجب گردد که‏‎ ‎‏خداوند تبارک و تعالی به شما توجه فرموده، توفیق عنایت کند؛ و پس از‏‎ ‎‏سپری شدن شهر صیام ـ که شیاطین از زنجیر رها می گردند ـ شما اصلاح‏‎ ‎‏شده باشید و دیگر فریب شیطان را نخورید و مهذب گردید. باز تکرار‏‎ ‎‏می کنم تصمیم بگیرید در این سی روز ماه مبارک رمضان مراقب زبان،‏‎ ‎‏چشم، گوش و همۀ اعضا و جوارح خود باشید و دائماً متوجه باشید این‏‎ ‎‏عملی که می خواهید انجام دهید، این سخنی که می خواهید بر زبان‏‎ ‎‏آورید، این مطلبی که دارید استماع می کنید، از نظر شرع چه حکمی‏‎ ‎‏دارد؟ این آداب اولی و ظاهری صوم است؛ اقلاً به این آداب ظاهری صوم‏‎ ‎‏پابند باشید. اگر دیدید کسی می خواهد غیبت کند، جلوگیری کنید و به او‏‎ ‎‏بگویید ما متعهد شده ایم که در این سی روز رمضان از امور محرّمه‏‎ ‎‏خودداری ورزیم؛ و اگر نمی توانید او را از غیبت باز دارید، از آن مجلس‏‎ ‎‏خارج شوید؛ ننشینید و گوش کنید. مسلمین باید از شما در امان باشند.‏‎ ‎
‏‎[[page 27]]‎‏کسی که دیگر مسلمانان از دست و زبان و چشم او در امان نباشند، در‏‎ ‎‏حقیقت مسلمان نیست؛‏‎[7]‎‏ مسلمان ظاهری و صوری می باشد؛ ‏‏لا اله الاّ الله ‏‎ ‎‏صوری گفته است. اگر خدای نخواسته خواستید به کسی جسارت کنید،‏‎ ‎‏اهانت نمایید، مرتکب غیبت شوید، بدانید که در محضر ربوبی هستید،‏‎ ‎‏مهمان خدای متعال می باشید و در حضور حق تعالی به بندگان او اسائۀ‏‎ ‎‏ادب می کنید؛ و اهانت به بندۀ خدا اهانت به خداست. اینان بندگان خدا‏‎ ‎‏هستند؛ خصوصاً اگر اهل علم بوده، در صراط علم و تقوا باشند. گاهی‏‎ ‎‏می بینی که انسان به واسطۀ این امور به جایی می رسد که در وقت مرگ‏‎ ‎‏خدا را تکذیب می کند! آیات الهی را منکر می گردد: ‏‏ثُمَّ کانَ عَاقِبةَ الَّذینَ أساؤا‏‎ ‎‏السُّوای ان کَذَّبوا بِآیاتِ الله و کانوا بِها یَستَهزِؤن‏‎[8]‎‏ این امور بتدریج واقع می شود.‏‎ ‎‏امروز یک نظر غیر صحیح، فردا یک کلمۀ غیبت و روز دیگر اهانتی به‏‎ ‎‏مسلمان و ... کم کم این معاصی در قلب انباشته می گردد و قلب را سیاه‏‎ ‎‏کرده، انسان را از معرفة الله باز می دارد؛ تا به آنجا می رسد که همه چیز را‏‎ ‎‏انکار کرده، حقایق را تکذیب می نماید.‏

‏‏     طبق بعضی آیات، به تفسیر برخی از روایات، اعمال انسان به رسول‏‎ ‎‏خدا(ص) و ائمۀ طاهرین(ع) عرضه می شود‏‎[9]‎‏ و از نظر مبارک آنان‏‎ ‎
‏‎[[page 28]]‎‏می گذرد. وقتی که آن حضرت به اعمال شما نظر کنند و ببینند که از خطا و‏‎ ‎‏گناه انباشته است، چقدر ناراحت و متأثر می گردند؟ نخواهید که رسول‏‎ ‎‏خدا ناراحت و متأثر شوند؛ راضی نشوید که قلب مبارک آن حضرت‏‎ ‎‏شکسته و محزون گردد، وقتی آن حضرت مشاهده کند که صفحه اعمال‏‎ ‎‏شما مملو از غیبت و تهمت و بدگویی نسبت به مسلمان می باشد و تمام‏‎ ‎‏توجه شما هم به دنیا و مادیت است و قلوب شما از بغض، حسد، کینه و‏‎ ‎‏بدبینی به یکدیگر لبریز شده، ممکن است در حضور خدای تبارک و‏‎ ‎‏تعالی و ملائکة الله خجل گردد که امت و پیروان او نسبت به نعم الهی‏‎ ‎‏ناسپاس بوده و اینگونه افسار گسیخته و بی پروا به امانات خداوند تبارک و‏‎ ‎‏تعالی خیانت می کنند. فردی که به انسان مربوط است، اگر چه نوکر انسان‏‎ ‎‏باشد، اگر خلافی مرتکب شد، مایۀ خجلت انسان می گردد. شما مربوط‏‎ ‎‏به رسول الله (ص) هستید، شما با ورود به حوزه های علمیه خود را به فقه‏‎ ‎‏اسلام، رسول اکرم و قرآن کریم مرتبط ساخته اید، اگر عمل زشتی مرتکب‏‎ ‎‏شدید، به آن حضرت برمی خورد، بر ایشان گران می آید؛ ممکن است‏‎ ‎‏خدای نخواسته شما را نفرین کند. راضی نشوید که رسول خدا(ص) و‏‎ ‎‏ائمۀ اطهار ـ علیهم السلام ـ نگران و محزون گردند.‏

‏‏     قلب انسان مانند آینه، صاف و روشن است و بر اثر توجه فوق العاده به‏‎ ‎‏دنیا و کثرت معاصی کدر می شود؛ ولی اگر انسان لااقل صوم را برای‏
‏‎[[page 29]]‎‏حق تعالی خالص و بی ریا انجام دهد (نمی گویم عبادات دیگر خالص‏‎ ‎‏نباشد، همۀ عبادات لازم است خالص و بی ریا انجام گیرد.) این عبادت را‏‎ ‎‏که اِعراض از شهوات، اجتناب از لذات و انقطاع از غیر خداست در این‏‎ ‎‏یک ماه به خوبی انجام دهد، شاید تفضل الهی شامل حال او شده آینه‏‎ ‎‏قلبش از سیاهی و کدورت زدوده گردد؛ و امید است که او را از عالم‏‎ ‎‏طبیعت و لذات دنیوی منحرف و منصرف سازد؛ و آنگاه که می خواهد‏‎ ‎‏وارد «شب قدر» شود، نورانیتهایی که در آن شب برای اولیا و مؤمنین‏‎ ‎‏حاصل می شود به دست آورد.‏

‏‏     و جزای چنین روزه ای خداست؛ چنانکه فرموده است: ‏‏اَلصُّومُ لی‏‎ ‎‏وَاَنَااُجْزٰی بِهِ.‏‎[10]‎‏ چیز دیگر نمی تواند پاداش چنین روزه ای باشد. جنات نعیم‏‎ ‎‏در مقابل روزۀ او بی ارزش بوده، نمی تواند پاداش آن به حساب آید؛ ولی‏‎ ‎‏اگر بنا باشد که انسان به اسم روزه دهان را از مطعومات ببندد و به غیبت‏‎ ‎‏مردم باز کند و شبهای ماه مبارک رمضان ـ که مجالس شب نشینی گرم و‏‎ ‎‏دایر بوده ـ وقت و فرصت بیشتری است، با غیبت، تهمت و اهانت به‏‎ ‎‏مسلمانان به سحر انجامد، چیزی عاید او نمی شود و اثری بر آن مترتب‏‎ ‎‏نمی گردد؛ بلکه چنین روزه داری آداب مجلس مهمانی حق را رعایت‏‎ ‎‏نکرده، حق ولینعمت خود را ضایع نموده است؛ ولینعمتی که پیش از‏‎ ‎‏آفرینش انسان، همه گونه وسایل زندگی و آسایش را برای او فراهم کرده؛‏‎ ‎‏اسباب تکامل را تهیه دیده است؛ انبیا را برای هدایت فرستاده؛ کتابهای‏‎ ‎‏آسمانی نازل فرموده است؛ برای رسانیدن انسان به معدن عظمت و نور‏‎ ‎‏اَبْهَج قدرت داده؛ عقل و ادراک عنایت کرده؛ کرامتها فرموده است و اکنون‏‎ ‎‏از بندگانش دعوت به عمل آورده که به مهمانخانه او وارد شده، بر خوان‏‎ ‎‏نعمت او بنشینند و شکر و سپاس حضرتش را تا آنجا که از دست و زبان‏
‏‎[[page 30]]‎‏آنان برمی آید ادا نمایند. آیا صحیح است که بندگان از خوان نعمت او‏‎ ‎‏بهره مند گردند، از وسایل و اسباب آسایشی که در اختیار آنان قرار داده،‏‎ ‎‏استفاده کنند، و با مولی  و میزبان خود مخالفت ورزند و بر ضد او قیام‏‎ ‎‏نمایند؟ اسباب و وسایلی که او به آنان ارزانی داشته، علیه او و برخلاف‏‎ ‎‏خواست او به کار برند؟ آیا این ناسپاسی و نمک ناشناسی نیست که انسان‏‎ ‎‏سر سفرۀ مولای خویش بنشیند و با اعمال و کردار گستاخانه و بی ادبانۀ‏‎ ‎‏خود نسبت به میزبان محترم که ولینعمت او می باشد اهانت و جسارت‏‎ ‎‏کند، کارهایی را که نزد میزبان زشت و قبیح است مرتکب گردد؟‏

‏‏     مهمان باید لااقل میزبان را بشناسد و به مقام او معرفت داشته باشد، و‏‎ ‎‏به آداب و رسوم مجلس آشنا بوده سعی کند عملی بر خلاف اخلاق و‏‎ ‎‏نزاکت از او سر نزند، مهمان خداوند متعال باید به مقام خداوندی‏‎ ‎‏حضرت ذی الجلال عارف باشد، مقامی که ائمه ـ علیهم السلام ـ و انبیای‏‎ ‎‏بزرگ الهی همیشه دنبال معرفت بیشتر و شناخت کامل آن بوده اند و آرزو‏‎ ‎‏داشتند که به چنین معدن نور و عظمتی دست یابند؛ ‏‏و اَنِر اَبصارَ قُلوبِنا بِضیاءِ‏‎ ‎‏نَظَرِها اِلیک حتّی تَخْرِقَ اَبصارُ القُلوب حُجُب النّور فَتَصِلَ الی مَعدنِ العَظَمة.‏‎ ‎‏ضیافة الله همان «معدن عظمت» است، خداوند تبارک و تعالی برای ورود‏‎ ‎‏به معدن نور و عظمت از بندگانش دعوت فرموده است؛لیکن بنده اگر‏‎ ‎‏لایق نباشد نمی تواند به چنین مقام باشکوه و مجللی وارد گردد. خداوند‏‎ ‎‏تعالی بندگان را به همۀ خیرات و مبرّات و بسیاری از لذات معنوی و‏‎ ‎‏روحانی دعوت فرموده است؛ ولی اگر آنان برای حضور در چنین مقامات‏‎ ‎‏عالیه ای آمادگی نداشته باشند، نمی توانند وارد آن شوند. با آلودگیهای‏‎ ‎‏روحی، رذایل اخلاقی، معاصی قلبیه و قالبیه، چگونه می توان در محضر‏‎ ‎‏ربوبی حضور یافت و در مهمانسرای رب الارباب که «معدن العظمة»‏‎ ‎‏می باشد وارد شد؟ لیاقت می خواهد؛ آمادگی لازم است. با روسیاهیها و‏‎ ‎‏قلبهای آلوده که به حجابهای ظلمانی پوشیده شده است، این معانی و‏
‏‎[[page 31]]‎‏حقایق روحانی را نمی توان درک کرد. باید این حجابها پاره گردد و این‏‎ ‎‏پرده های تاریک و روشنی که بر قلبها کشیده شده و مانع وصال الی الله ‏‎ ‎‏گردیده کنار رود، تا بتوان در مجلس نورانی و با شکوه الهی وارد شد.‏

‏‎ ‎

‏‎[[page 32]]‎