چکیده
مکاسب به اعتبار «ما یکتسب به» ـ یعنی اعیان و منافعی که مورد کسب و تجارت واقع می شود ـ به سه قسم حرام، مکروه و مباح تقسیم می شود. مؤلف کتاب جواهر الکلام، به تبع فقهای سابق بر خود مکاسب حرام را در قالب پنج قسم کلی مورد بحث و بررسی قرار داده است.
قسم اول: تکسب با نجاسات که علاوه بر خود اعیان نجس مانند شراب، مردار، خوک و غیره، اشیای متنجّس را هم شامل می شود. در عین حال برخی نجاسات مانند کافر، روغن‌های نجس، بول و سرگین حیوانات حلال گوشت و سگ‌های چهارگانه، مستثنا هستند.
قسم دوم: تکسب با آنچه که منفعت مقصوده آن حرام است؛ مانند آلات لهو و قمار، صلیب و بت و هر آنچه که منجر به اعانت بر حرام شود؛ مانند فروش سلاح به دشمنان دین و اجاره دادن مکانی به قصد تهیه شراب.
قسم سوم: تکسب با اشیایی که منفعت قابل اعتنایی ندارد؛ مانند حیوانات مسخ شده. ولی فروش گربه، فیل، کرم ابریشم، زالو و زنبور عسل جایز است و همین‌طور سایر درندگان در صورتی‌که دارای منفعت حلال قابل توجه باشند.
قسم چهارم: تکسب با آنچه که فی نفسه حرام است؛ مانند مجسمه‌سازی، غنا، اعانت ظالمین، حفظ و استنساخ کتب ضالّه مگر به جهت نقض کردن آن، هجو مؤمن، تعلیم و تعلّم و استعمال سحر،کهانت، قیافه، شعبده‌بازی، قمار، غشّ در معامله به آنچه که مخفی است، تدلیس زن آرایشگر و غیره.
قسم پنجم: تکسب با واجبات اعم از این که واجب عینی باشد، مانند نماز یا واجب کفایی مانند غسل و کفن و دفن میت. واجبات نظامیه مانند طبابت و سایر مشاغل ضروری از این حکم، مستثنا هستند. اخذ اجرت بر اذان و نماز جماعت نیز حرام است؛ ولی ارتزاق از بیت‌المال اشکال ندارد. همین‌طور اخذ اجرت بر قضاوت ـ بنا به تفصیلی که در کلام فقها به انحاء مختلف آمده ـ نیز حرام است؛ لیکن گرفتن اجرت بر عقودی مانند نکاح که وکالت در آن‌ها جاری است، مانعی ندارد. خرید و فروش مصحف هم اشکالی ندارد؛ اگر چه کراهت آن بعید نیست.
[[page 1]]