اقوال در معنای قدرت

‏‏اقوال در معنای قدرت‏

‏‏ذکر کردیم که قدرت به صحت صدور فعل و لا صدور، یعنی امکان الفعل و امکان‏‎ ‎‏الترک تفسیر شده، ولی این معنی با قدرت خداوندی منافی است؛ چون از ذاتی که‏‎ ‎‏من جمیع الجهات بسیط است، نمی توان مفاهیم متقابله اخذ کرد؛ زیرا مفاهیم متخالفه‏‎ ‎‏منشأهای متخالفه لازم دارد و حیث اینکه فرض نمودیم ذات بسیط است نباید‏‎ ‎‏منشأهای متخالفه در او باشد والاّ ترکیب در ذات لازم می آید و این خلف است.‏

‏‏اگر گفتیم معنای قدرت امکان الفعل والترک و صحة الفعل والترک است، در مقابل‏‎ ‎‏فعلیت که منشأ کمال لازم دارد، امکان که جهت نقص است منشأ متقابل با منشأ کمال‏‎ ‎‏لازم دارد، پس در ذاتی که از آن این دو مفهوم را انتزاع می کنیم باید جهات انتزاعیۀ‏‎ ‎‏متقابله باشد؛ یک جهت ظلمت امکانیه ویک جهت نوریۀ کمالیه و این در ذات بسیط‏‎ ‎‏کامل صرف الوجود مستحیل است.‏

‏‏ولکن اگر مفاهیم متعدده شدند نه به تخالف تقابلی که جهت های متخالف‏‎ ‎‏بخواهد، در این موقع گاهی انتزاع مفاهیم متعدده از یک شی ء واجب می گردد با اینکه‏‎ ‎‏ذات من جمیع الجهات بسیط است ولکن چون کمال صرف وکمال محض وجود‏‎ ‎‏است، انتزاع تمام مفاهیم کمالیه از وجود صرف که عین کمال صرف است لازم و‏‎ ‎‏واجب است؛ زیرا تقابلِ جهت ظلمت و نور نمی شود، بلکه منشأ همۀ جهات‏‎ ‎‏نورالوجود است منتها به حیثیات متعدده. این است که چون ذات مقدس حق صرف‏‎ ‎‏الکمال و صرف الکمال نور الوجود است، پس نور وجود تا هر کجا رفته کمالات رفته‏‎ ‎‏است، تا آن آخرین نقطه ای که نور وجود ترشح کرده قدرت، علم، اراده و دیگر‏‎ ‎‏کمالات هست.‏

‏‏این است که در آیۀ شریفه فرموده است: ‏‏«‏‏وَ إن مِنْ شَیْ ءٍ إلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلـٰکِنْ‏
‏‎[[page 152]]‎‏لاَ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ‏‏»‏‎[1]‎‏ و در آیۀ شریفۀ دیگر لفظ «ما»ی موصول آورده است‏‎[2]‎‏ نه لفظ‏‎ ‎‏«من» تا این معنی را برساند. والحاصل اینکه قدرت جهت کمال است که آن جهت‏‎ ‎‏کمال، مصدر اشیاء است.‏

‏‏پس تعریف جامع قدرت به طوری که قدرت در مخلوق و واجب، هر دو را‏‎ ‎‏شامل شود صدور فعل از روی علم و اراده و اختیار است، نه اینکه قدرت عین‏‎ ‎‏اینهاست، بلکه اینها به آن جهت کمالیه که یکی از کمالات وجود صرف الکمال‏‎ ‎‏است مشیرند.‏

‏‏بنابراین، بعد از آنکه معنای قدرت این شد؛ اگرفعلی ولو ازممکنات از روی علم و‏‎ ‎‏اراده و اختیار صادر شود آن فعل مقدور است و آن جهتی که جهت صدور آن فعل‏‎ ‎‏است، قدرت است. پس اگر جایی علم و اراده واختیار ازلی و همیشگی شد قدرت نیز‏‎ ‎‏ازلی خواهد بود و اینکه خداوند در ازل الآزال عالم و مرید و مختار است در‏‎ ‎‏ازل الآزال نیز قدیر است. بنابراین ازلی بودن علم و اراده و اختیار یؤکّد معنی القدرة و‏‎ ‎‏یقوّی معناه، نه اینکه با آن منافی باشد. پس چنین منشأ فیضی که کمالات در او ازلی‏‎ ‎‏است، عالمٌ أزلاً، قادرٌ أزلاً، مختارٌ أزلاً، مریدٌ أزلاً.‏

‏‏مثل اینکه گفته شده معنای علم، کشف است‏‎[3]‎‏ و نزد کسی که چیزی کشف می شود‏‎ ‎‏به جهت آن کشف به اوعالم می گوییم. بنابراین اگر یک موجود لطیفی باشد که کشف‏‎ ‎‏نزد او ازلی است، معنای علم و عالمیت تأکید می شود.‏

‏‏از اینجا معلوم شد که خداوند قادر چون مرید وعالم به فعل بوده، فاعل موجَب‏‎ ‎‏نیست و چون مختار بوده و علی الاختیار فعل از او صادر شده، فاعل مضطر نیست.‏‎ ‎‏پس صدور فعل از او به علم او و صدور فعل از او به ارادۀ او و صدور فعل از او به‏‎ ‎‏اختیار اوست. پس هو القادر علی الاطلاق أزلاً و أبداً ولایعجز عن شی ء.‏

‏
‏‎[[page 153]]‎‏به این معنی معادن العلوم و نقّاد الحقایق یعنی ائمۀ هدیٰ  ‏‏علیهم السلام‏‏ اشاره فرموده اند:‏‎ ‎‏«خلق الأشیاء بالمشیة»‏‎[4]‎‏ پس ‏‏«‏‏لاَ یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ‏‏»‏‎[5]‎‏ و لایعجز عن شی ء له‏‎ ‎‏قابلیة الوجود.‏

‏‏و از اینجا نیز معلوم شد چون قدرت ازلی است و کان فیما لم یزل، پس صدور فعل‏‎ ‎‏مقدور ازلی می گردد و تعطیل فیض لازم نمی آید.‏

‏‏و آنچه متکلمین گفته اند که در معنای قدرت صحت و امکان معتبر است و معتبر‏‎ ‎‏است اینکه برهه ای بگذرد تا فعل به عمل بیاید؛‏‎[6]‎‏ این طور نیست و اینها در مفهوم‏‎ ‎‏قدرت معتبر نیست. و قول به اینکه: خداوند متعال در برهه ای از زمان مغلول الید‏‎ ‎‏بنشیند، دست روی دست بگذارد و به این خیال بیفتد که خوب است عالمی تشکیل‏‎ ‎‏داده و بساط خلق بگسترانیم باطل است؛ زیرا لازمۀ آن قول به: ‏‏«‏‏یَدُ اللّٰهِ مَغْلُولَةٌ‏‏»‏‎[7]‎‎ ‎‏است، ولی ‏‏«‏‏غُلَّتْ أیْدِیهِمْ وَ لُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ یَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ‏‏»‏‏.5‏

‏‎[[page 154]]‎