کمّ و اقسام آن
کمّ آن چیزی است که بالذات قبول قسمت وهمیه می کند، کمّ یا متصل و یا منفصل است.
کمّ متصل، کمّی است که در آن بعد از قبول قسمت، حد متشارک بین القسمتین حاصل می شود و حد مشترک آن چیزی است که نسبت آن به دو جزء یعنی به دو قسمت، نسبت واحده است به این معنی که مثلاً اگر خطی را که یک متر است به دو نیم متر تقسیم نماییم، نقطۀ موهومی فرض می شود که اگر آن را بدایت و اول این نیم متر قرار دهیم، می توانیم همان را بدایت و اول آن نیم متر دیگر قرار دهیم.
البته این نقطه در خارج چیزی از خط نیست و الاّ لازم می آید آن هم کمّ باشد و باز در او این معنی می آید که لازم است هنگام قسمت آن حد مشترک قرار دهیم، چون کمّ است و هکذا الی غیر النهایه. و اگر بگوییم دیگر آن قابل قسمت نیست، جزء لایتجزّی لازم می آید که آن هم باطل است. و اگر آن نقطۀ موهوم را آخر این نیم متر قرار دهیم می توانیم آن را آخر آن نیم متر دیگر هم قرار دهیم.
و هکذا خط در دو جزء از سطح که اگر بخواهیم یک سطح یک متر مربعی را به دو قسمت مستطیلی تقسیم نماییم، یک خط موهومی که عرض ندارد در وسط قرار می دهیم.
و همچنین سطح در دو جزء از جسم که اگر بخواهیم یک متر مکعب از جسم را به دوقسمت مساوی تقسیم نماییم یک سطح موهومی بین دو جزءاز جسم قائل می شویم.
[[page 366]]و هکذا «آن» در دو جزء از زمان که یک رشتۀ کمّی غیر قارّه است و بین برهه ای از سابق و برهه ای از استقبال «آن» را ـ که در حقیقت، وهم مورد جدایی دو جزء است ـ قائل می شویم.
به خلاف کمّ منفصل که حد مشترک ندارد؛ چون اگر بخواهیم پنج را به سه و دو قسمت کنیم نمی توان در آن قدر مشترک پیدا کرد که بتوان آن را اول این جزء حساب کرد و نیز همان را اول آن جزء دیگر حساب کرد؛ زیرا قدر مشترک اگر یکی از پنج باشد باقی چهار است، بنابراین دیگر مجموع پنج قسمت نشده است و اگر یکی از خارج آورده شود، قسمت شده دیگر پنج نبوده بلکه شش می باشد و این هر دو خلاف فرض است.
قسم دوم کمّ، که کمّ منفصل است، عدد است. البته اشتباه نشود که عدد عبارت از گردوهایی که در خارج است نیست آنها معدود بوده و عدد اعتباری عقلی است.
و اما قسم اول یعنی کمّ متصل، جسم تعلیمی است که ان شاء الله در باب آن خواهد آمد که فرق بین جسم تعلیمی وجسم طبیعی چیست وفرق گذاشتن بین آنها از مشکلات این علم است و در آینده گفته خواهد شد که فرق آن دو به ابهام و تعیین است، یعنی اگر به این نظر به جسم نگاه شود که مقدار مبهمی است که قابل ابعاد ثلاثه است، جسم جسمِ طبیعی است و اگر به تعیین مقداری نظر شود، جسم تعلیمی است.
والحاصل: جسم تعلیمی کمّیت ساریه در جهات ثلاثه ـ عمق و طول و عرض ـ جسم است.
و کمّ متصل سطح است و خط است و این سه که کمّ متصل به آنها منقسم شد، کمّ ذو الترصیف، یعنی دارای انضمام و صاحب اتصال جزء بعدی به جزء قبلی است.
از اقسام کمّ متصل بعد از این سه، زمان است ولی مثل آنها قارّ نیست، بلکه ذاتاً مقتضی این است که تجدد هر جزئی از آن به نحو گذرایی و تصرم بوده و به نحو ثبات نباشد.
[[page 367]]