بررسی موجودات و تعیین صادر اول
اینک موجودات عالم را تحت نظر قرار داده تا ببینیم کدام یک قابلیت دارد که صادر اول باشد.
موجودات ممکنه، یا جوهر و یا عرض می باشند. جوهر به خلاف عرض در وجود مستقل است و آن یا فعلیت تمام و یا قوۀ محض و یا مجتمع از فعلیت و قوه است. فعلیتِ حالّ در قوه در قسم اخیر، صورت جسمیه است که با همۀ صور که به ترتیب عبارتند از: صورت عنصریه و صورت معدنیه و صورت نباتیه و صورت حیوانیه و صورت انسانیه، مرکب می باشد.
صورت نباتیه و صورت حیوانیه و صورت انسانیه را ـ در کتاب نفس ـ از نفوس که تعلق به بدن دارند، می شمارند؛ چون اشیاء عالم از این اقسام بیرون نیستند.
اکنون باید دید که کدام یک از آنها صادر اول است.
اگر عرض صادر اول باشد باید اول جوهر صادر شود و این خلاف فرض است و یا لازم می آید با اینکه رتبۀ جوهر مقدم است، عرض که در رتبۀ متأخر قرار دارد، آن را ایجاد کند و این محال است. علاوه بر این: عرض قابل اینکه صادر اول باشد، نیست.
اگر هیولی که قوۀ محض است صادر اول باشد، تلازمی که بین هیولی و صورت در طبیعیات ثابت شده، باطل می شود. علاوه بر اینکه هیولایی که قوۀ محض است چطور می تواند مستقل باشد.
اگر صورت صادر اول باشد، تلازم بین صورت و هیولی نیز باطل می شود، با اینکه تلازم بین آن دو برهانی است.
اگر نفس صادر اول باشد، لازم می آید بدن که متعلق اوست قبل از او باشد و یا اینکه نفس متعلق خود را ایجاد کند، در صورتی که فعل نفس به واسطۀ متعلق است.
[[page 367]]اگر صادر اول جسم باشد، چون جسم مرکب است خلاف برهان و قاعدۀ الواحد لازم می آید.
پس باید صادر اول یک موجود صرف الفعلیه و بسیط الهویه باشد و انتخاب نام آن هم به اختیار شماست آن را به نور یا روحانیت محمدیه صلی الله علیه و آله وسلم یا عقل اول یا قلم و یا هرچه دلت می خواهد، نامگذاری کن.
اما دلیل نقلی بر اینکه صادر اول عقل است مانند قول پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم است که: «أوّل ما خلق الله العقل» و مانند قول حضرت امیر علیه السلام است حین سُئل عن العالم العلوی: «صور عاریة عن الموادّ خالیة عن القوّة والاستعداد تجلّیٰ لها فأشرقت و طالعها فتلألأت ألقی فی هویتها مثاله و أظهر عنها أفعاله...» گرچه ظاهر عبارات این حدیث غیر از آن است.
[[page 368]]