گفتار در کیفیت اسناد افاعیل به باری تعالی

‏‏تذکرة و تنبیه‏

‏‏ ‏

‏‏فرقه ای از مسلمین که در لسان ائمة، علیهم السلام، به «قدریه» معروف اند‏‎ ‎‏ذوات انسانها را مخلوق و مقدور حق می دانند، ولی آنها را در تأثیر و مبدئیت مستقل‏‎ ‎‏دانسته اند؛ و رؤسای آنها گفته اند: ‏‏إن الله أقدرنا علی أفعالنا.‏‏ این فرقه از مسلمین، که‏‎ ‎‏به «عدلیه» و «معتزله» نیز مشتهرند، همان اوایل اسلام سر از گریبان طبیعت بیرون‏‎ ‎‏آوردند. طایفه معتزلی عقاید خود را به قید کتابت درآوردند رفته رفته بدل به‏‎ ‎‏فرقه ای متحرک و فعال گردیدند و در مراکز علمی با شوقی زایدالوصف به تبلیغ مرام‏‎ ‎‏خود می پرداختند. در مقابل این فرقه، جماعتی پیدا شدند که در بسیاری از عقاید‏‎ ‎‏به طور کامل طرف مقابل فرقۀ اول قرار گرفتند. این جماعت ذوات انسانها را مستقل‏‎ ‎‏فرض کردند، ولی افاعیل و آثار مترتب بر ذوات را مستقلاً (جدا از مبادی فعل) به‏‎ ‎‏ارادۀ حق مستند کردند. این فرقه که خود را وارث و طرفدار سلف صالح معرفی‏‎ ‎‏می نمودند، کثیری از احکام مستقلۀ عقل را تخطئه کردند. از باب مثال، خداوند را‏‎ ‎‏از ماده و لوازم آن تنزیه نمودند، ولی صفات الهیه را از این باب که معنای صفات و‏‎ ‎‏هویتِ نعوتْ زیادت این اوصاف بر ذات است، چنانکه انسان زاید بر ذات اند، ‏‎ ‎‏غیر از ذات دانستند؛ و ناچار خود را از چند جهت در دام تشبیه گرفتار کردند. حتی‏‎ ‎‏کار را به آنجا رساندند که حکم به کفر قایلان به عینیت صفات و ذات کردند! در این‏‎ ‎‏فرقه نیز «دُم کلفتهایی» (به اصطلاح عوام) در صحنۀ زمان ظاهر شدند؛ و این فرقه با‏‎ ‎‏فرقۀ اول در حد دو نقیض قرار گرفتند، و به تکفیر یکدیگر پرداختند، و خون بسیار از‏‎ ‎‏طرفداران این دو فرقه بر زمین ریخت. حکام وقت هم «لدی الحاجة» (چون تکلیف‏‎ ‎‏حکام جور معلوم است) گاهی از قدریه، و زمانی از طایفۀ دوم، که به اشاعره‏‎ ‎‏موصوف و به «مشبِّهه» مشهورند، طرفداری می کردند. هر یک از این دو فرقه به زعم‏‎ ‎‏خود جانب حق را مراعات می کرده اند. «مفوّضه» گمان می کردند اسناد افاعیل عباد‏‎ ‎‏به حق نوعی اسائۀ ادب به مقام ربوبی است، و تنزیه حق را از افاعیل ممکنات‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏تجلیل او می پنداشتند، و خیال می کردند استناد افاعیل مخلوقات به حق و تعذیب‏‎ ‎‏آنها به دلیل ارتکاب معصیت با عدالت الهیه سازش ندارد که البته این اشکال بر فرقۀ‏‎ ‎‏محقه وارد نیست، و کلام بلند ‏‏لا جبر و لا تفویض . . .‏‏ صادر از مصدر ولایت و باب‏‎ ‎‏الأعظم لمدینة العلوم الوهبیة، سر الأولیاء، علی، علیه السلام، ‏‏فصل الخطاب‏‏ این‏‎ ‎‏باب است. ‏‏قال الصادق، الإمام المحقق السابق علی کل إمام:‏‏ ‏‏إنَّ القَدَریَّةَ مجوسُ‏‎ ‎‏هذه الأمَّةِ. هُمُ الَّذین أَرادُوا أَنْ یَصِفُوا الله بِعَدْلِهِ، فَأَخْر‏‏َجُوهُ مِنْ سُلْطانِهِ‏‏. ‏‎[1]‎‏ استدلال امام‏‎ ‎‏جعفر صادق، علیه السلام، در این باب به کریمۀ مبارکۀ ‏‏«یَوْمَ یُسْحَبونَ فِی النَّارِِ عَلَی‏‎ ‎‏وُجوههِمْ ذُوْقوا مَسَّ سَقَرَ، إنَّا کُلََّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍٍ. » ‏‏به قدری حیرت انگیز است که‏‎ ‎‏باید گفت مرحباً بفرقة. ‏

‏‏ ‏

‏‏اراده و قدرت حق ساری در جمیع ممکنات است و هیچ پدیده ای از حیطۀ‏‎ ‎‏سلطان قدرت خارج نیست. و إن سألت  الحق، ذاتِ متحد با کلیۀ صفات کمالیه‏‎ ‎‏خود از حقایق ارسالیه می باشد؛ و قد وصف الحق نفسه بأنه ‏‏«رفیعُ الدرجات»‏‏ و‏‎ ‎‏«ذواالعَرشِ المَجید». ‏

‏‏در کتاب ‏‏توحید‏‏ شیخناالأقدم، محمدبن علی بن الحسین، أبو جعفر، ‏‎ ‎‏الصدوق: ‏

‏‏ ‏

‏‏قال رجل لعلی بن الحسین، علیهماالسلام: جعلنیَ الله فداک، أبقَدَر‏‎ ‎‏یصیب الناس ما أصابهم، أم بِعمل؟ فقال علیه السلام: إنَّ القَدَرَ و‏‎ ‎‏العَمَلَ بمَنْزلَةِ الرُّوحِ و الجسدِ: فالرُّوحُ بغَیرِ جُسَدٍ لا تَحِسُّ. ‏‎ ‎‏و الجَسدُ بغیرِ روحٍ صورةٌ لا حَراکَ بها؛ فَإذَا اجْتَمَعَا قَوِیا و صَلُحا؛ ‏‎ ‎‏کَذلک العملُ و القدَرُ. فَلَوْلَمْ یَکُنِ القَدَرُ واقعاً عَلَی العَمَلِ، لم‏‎ ‎‏یُعْرَفِ الخالقُ مِنَ المخلوقِ. و کان القَدَرُ شیئاً لا یُحَسُّ. و لَوْ لَمْ یَکُنِ‏‎ ‎‏العَمَلُ بِمُوافِقَةٍ مِنَ القَدَرِ لَمْ یَمْضِ و لَمْ یَتِمَّ؛ و لکِنَّهُما بِاجْتِماعِهِما‏‎ ‎‏قَوِیا. و لله فیهِ العَوْنُ لِعِبادِهِ الصَّالِحینَ. ‏‎[2]‎

‏
‏‎

‎‏در روایات کثیره مذکور است: ‏‏لا یَقِعُ شَیءٌ فی الَأَرضِ و لا فی السَّماءِ إلاّ مَشِیئَةٍ و‏‎ ‎‏إرادةٍ و قضاءٍ و قَدَرٍ و إمْضاءٍ‏‏. مضمون جملۀ ‏‏عَلِمَ و شاءَ و‏‏ ‏‏أَرادَ‏‏ در روایاتْ به معنای‏‎ ‎‏مذکور است. ‏‎[3]‎

‏‏اشاعره را «مشبِّهه» از آن جهت نامیده اند که با آنکه به تجرد و وجوب وجود حق‏‎ ‎‏قایل شده اند، مع ذلک صفات حق را، مانند صفات انسان، زاید بر ذات او‏‎ ‎‏دانسته اند. و بر این طریقۀ منافی با توحید خالص پافشاری کردند در حدی که قایلان‏‎ ‎‏به عینیت صفات را تکفیر کردند، و مذهب خویش را در باب صفات مذهب یا طریقۀ‏‎ ‎‏سلف صالح قلمداد کردند! ‏

‏‏دیگر آنکه جهت اثبات توحید فعلی، ذوات ممکنه را مستقل، و آثار آن ذوات‏‎ ‎‏را مستقیماً متعلق ارادۀ حق دانستند؛ و اراده و عدم ارادۀ عباد را در تحقق آثار و عدم‏‎ ‎‏تحقق آن غیر مؤثر انگاشتند؛ در نتیجه، افاعیلی را که ضرورتاً باید فاعل مباشر آن‏‎ ‎‏افعالْ وجود مادی باشد بدون  توجه به مفاسد آن، فعل بلاواسطۀ حق تعالی محسوب‏‎ ‎‏داشتند. ‏‏فالحق منزه عن أن یکون صفاته زائدة علی ذاته؛ و منزه عن کونه فاعلاً‏‎ ‎‏مباشراً للحرکات و المتحرکات. و لکن یمکن أن الفعل فعل الله و فعلنا؛ و الفرق إنما‏‎ ‎‏یظهر لمن علم أن المطلق مقوم للمقید، و المقید متقوم بالمطلق؛ و الفعل من جهة‏‎ ‎‏الإطلاق إنما هو شأن الحق؛ و من جهة التقیید فعل المقید. و یؤیده قوله تعالی: ‏‎ ‎‏لا حَوْلَ و لا قُوَّةَ إلّا بالله‏‏. ‏

‏‏ ‏

‏‏و أما التشبیه و التنزیه، علی أسلوب أرباب التحقیق من الصوفیة و طریقتهم، ‏‎ ‎‏أن الحق المنزه عن التعینات الإمکانیة و الأوصاف الخلقیة یتجلی علی صور الأعیان‏‎ ‎‏و یظهر فی مظاهر الإمکان، بلا تجاف عن مقام غنائه عن العالمین‏‏. چه آنکه در نزد‏‎ ‎‏کمل از ارباب تحقیق محقق و ثابت است که حقیقت وجود به حرکت غیبیه تنزل‏‎ ‎‏نماید در مظاهر خلقیه، و هویت آن حقیقتِ مرسله در هر مرتبه ای احکام خاص آن‏‎ ‎‏مرتبه را قبول نماید. ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎

• ـ التوحید، کتابخانۀ اسلامیه، «باب القضاء و القدر»، ص 382
• ـ منبع پیشین، ص 367
• ـ معلوم نیست چرا حوزه های شیعه افراط در تک علمی (فقه و اصول) کرده اند، و روایات صادر از مصدر الوهیت را بر قلوب ارباب عصمت و طهارت کم اهمیت پنداشته اند. اولین شارح «اصول» کافی بعد از طی قرون متمادیه صدرالمتألهین است؛ و جاهل مغرور مبتلا به اوهام و فاقد حس مسئولیت گفته است: أول من شرحه بالکفر صدرالدین الشیرازی(!)