مسائل متفرقه
مسأله 1 ـ اگر شک کند نمازی را که در دست دارد (مشغول خواندن آن است) نماز ظهر است یا نماز عصر، چنانچه نماز ظهر را خوانده باشد، نمازی که در دستش است باطل می شود. و اگر نماز ظهر را نخوانده باشد یا در این که نماز ظهر را خوانده یا نه شک نماید، چنانچه نماز عصر را به جا نیاورده و در وقت مشترک بین آن ها باشد، باید به نماز ظهر عدول کند. و همچنین است (باید عدول به ظهر نماید) اگر در وقت خاص نماز عصر باشد، در صورتی که وقت برای این که بقیۀ نماز ظهر را بخواند و یک رکعت نماز عصر را در وقت بخواند، وسعت داشته باشد. و اگر وقت به این اندازه وسعت نداشته باشد، چنانچه به اندازۀ یک رکعت نماز عصر وسعت داشته باشد، باید نمازی را که در دست دارد رها کند و نماز عصر را بخواند و نماز ظهر را قضا نماید و در غیر این صورت (که وقت به اندازۀ خواندن یک رکعت نماز عصر هم نباشد) احتیاط (مستحب) آن است که همان نماز در دستش را به عنوان نماز عصر تمام کند و نماز ظهر و عصر را در خارج وقت قضا نماید، اگرچه جواز دست برداشتن از آن نماز، خالی از وجه نیست. و در این مسأله صورت های زیادی هست که چه بسا به سی و شش صورت برسد. و از آنچه که بیان شد،
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 243
حال جایی که شک کند این نمازی که در دست دارد مغرب است یا عشا، روشن می شود، البته محل جایز بودن عدول در اینجا، آن جایی است که به رکوع رکعت چهارم نرفته باشد.
مسأله 2 ـ اگر بعد از نماز بداند که دو سجده را از دو رکعت به جا نیاورده، چه از دو رکعت اول باشد یا از دو رکعت آخر، نمازش صحیح است و باید آن ها را قضا نماید و دو بار دو سجدۀ سهو به جا آورد. و همچنین است اگر نداند آن ها از کدام یک از رکعات است ولی بداند که دو سجده از دو رکعت است (و از یک رکعت نیست تا نمازش باطل باشد). و همچنین است اگر در اثنای نماز، بعد از گذشتن محل جبران آن ها، چنین علمی پیدا کند.
مسأله 3 ـ اگر مثلاً در رکعت چهارم باشد و شک کند شک سابقش که بین دو و سه بود، قبل از تمام کردن دو سجده بوده یا بعد از آن، احتیاط (واجب) آن است که بین بنای بر آن و عمل به وظیفۀ شک و بین اعادۀ نماز جمع نماید و همچنین است اگر بعد از نماز شک کند.
مسأله 4 ـ اگر در رکعتی که مشغول خواندن آن است، شک نماید که این رکعت آخر نماز ظهر است یا این که نماز ظهر را تمام کرده و این رکعت اول نماز عصر است، چنانچه در وقت مشترک باشد، باید آن را آخر نماز ظهر قرار دهد و اگر در وقت اختصاصی نماز عصر باشد، بنابر اقوی باید بنا را بر خواندن نماز ظهر بگذارد و آنچه را که در دست دارد، در صورتی که وقت به اندازۀ درک یک رکعت نماز عصر وسعت داشته باشد، باید رها کرده و نماز عصر را بخواند و در صورتی که وقت برای یک رکعت هم وسعت نداشته باشد، احتیاط (مستحب) آن است که همان را به عنوان نماز عصر تمام کند و در خارج از وقت (هم) نماز عصر را قضا نماید، اگرچه جواز دست برداشتن از آن خالی از وجه نیست.
مسأله 5 ـ اگر در نماز عشا، بین سه و چهار شک نماید و متوجه شود که نماز مغرب را نخوانده است، نمازش باطل است، اگرچه احتیاط (مستحب) آن است که همان نماز را به عنوان عشا تمام کند و نماز احتیاط را بخواند و بعد از خواندن نماز مغرب، نماز عشا را اعاده نماید.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 244
مسأله 6 ـ اگر در اثنای نماز عصر یادش بیاید که یک رکعت از نماز ظهر را نخوانده است، اقوی آن است که دست از نماز عصر بردارد و نماز ظهر را تمام کند، سپس نماز عصر را به جا آورد ـ بلکه اگر نماز عصر را تمام کند و پس از آن نماز ظهر را بخواند، دارای وجهی است ـ و احتیاط (مستحب) آن است که بعد از تمام کردن نماز ظهر نماز(عصر) را اعاده نماید و احتیاط بیشتر از آن این است که هر دو را اعاده کند. این در وقت مشترک است، و اما در وقت اختصاصی، تفصیلی است.
مسأله 7 ـ اگر دو نماز بخواند و بعد از آن یقین پیدا کند که مثلاً یک رکعت از یکی از دو نماز را نخوانده، ولی نداند که از کدام نماز است، چنانچه بعد از هر کدام از دو نماز، کاری که با نماز منافات دارد، انجام داده باشد و رکعت های دو نماز با هم مساوی نباشند، باید هر دو نماز را اعاده کند وگرنه (که تعداد رکعاتشان مساوی باشد) باید یک نماز به قصد «ما فی الذمّه» بخواند. و اگر بعد از نماز اول کاری که منافی با نماز است انجام داده باشد، ولی بعد از نماز دوم کاری که منافات دارد انجام نداده باشد، باید به اندازۀ احتمال نقص (مثلاً یک رکعت) بر نماز دوم بیفزاید، سپس نماز اول را اعاده کند. و اگر بعد از هیچ یک از دو نماز کاری که منافات دارد انجام نداده باشد، بعید نیست که بتواند به خواندن یک رکعت متصل به نماز دوم به قصد «ما فی الذمّه» (که از هر نمازی کم شده این رکعت برای همان باشد) اکتفا کند، لکن سزاوار نیست که احتیاط به اعاده ترک شود. این در وقت مشترک است و اما در وقت خاص نماز عصر، ظاهر این است که جایز است به خواندن یک رکعت متصل به نماز دوم به قصد نماز عصر اکتفا کند و اعادۀ نماز اول واجب نباشد.
مسأله 8 ـ اگر بین سه و دو شک کند، یا شک دیگری که جزء شک های صحیح است برایش رخ دهد، سپس شک کند رکعتی که در دست دارد،(رکعت) آخر نماز است یا نماز احتیاط است، باید به قصد «ما فی الذمّه» آن را تمام کند، سپس نماز احتیاط را به جا آورد و اعادۀ نماز بر او واجب نیست. این در صورتی است که نماز احتیاط احتمالی یک رکعت باشد و اما اگر نماز احتیاط دو رکعت باشد، مثل شک بین دو و چهار، احتیاط (واجب) آن است که علاوه بر آن، نماز را اعاده نماید.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 245
مسأله 9 ـ اگر در رکعتی که در دست دارد، شک نماید که رکعت چهارم مغرب است (که نماز مغرب را اشتباهاً چهار رکعت می خواند) یا آن که سر سه رکعتی سلام داده و این رکعت اول نماز عشا است، چنانچه بعد از رکوع باشد، نمازش باطل است و واجب است نماز مغرب را اعاده کند. و اگر قبل از رکوع باشد، آن را از نماز مغرب قرار می دهد و می نشیند و تشهد می خواند و سلام می گوید و چیزی بر او نیست.
مسأله 10 ـ در حالی که بعد از تمام کردن دو سجده نشسته، اگر بین دو و سه شک نماید و بداند در این نماز تشهدی را نخوانده است بنا را بر سه می گذارد و بعد از فارغ شدن از نماز، تشهد را قضا می کند. و همچنین است اگر با این که می داند تشهد را نخوانده است در حال قیام بین سه و چهار شک نماید.
مسأله 11 ـ اگر در این که بعد از رکوع رکعت سوم نماز است یا قبل از رکوع رکعت چهارم نماز شک نماید، ظاهر این است که نمازش باطل است. و اگر بر عکس آن باشد به این که شک نماید که قبل از رکوع رکعت سوم است یا بعد از رکوع رکعت چهارم باید بنا را بر چهار بگذارد و رکوع را انجام دهد، سپس وظیفۀ کسی را که شک (سه و چهار) کرده انجام دهد، لکن احتیاط (مستحب) آن است که نماز را هم اعاده کند.
مسأله 12 ـ اگر ایستاده است در حالی که در رکعت دوم نماز است و بداند که در این نماز دو رکوع به جا آورده است، ولکن نمی داند که آیا دو رکوع را در رکعت اول آورده یا یک رکوع را در رکعت اول و رکوع دیگر را در این رکعت انجام داده، ظاهراً نمازش باطل است.
مسأله 13 ـ اگر بعد از فارغ شدن از نماز بداند که دو سجده را به جا نیاورده است، و لکن نداند آن ها از یک رکعت بوده اند یا از دو رکعت، احتیاط (واجب) آن است که دو بار، سجده را قضا نماید و همچنین دو بار، سجدۀ سهو نماید، سپس نماز را اعاده کند. و همچنین است اگر در اثنای نماز باشد (وچنین علمی پیدا کند) و محل شکّی آن گذشته باشد، ولی اگر محل شکّی آن باقی باشد، اقوی آن است که هر دو سجده را بیاورد و چیزی بر او نیست.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 246
مسأله 14 ـ اگر بعد از آن که مثلاً داخل سجدۀ دوم شد، بداند که یا قرائت را نخوانده و یا رکوع را به جا نیاورده، ظاهراً نمازش صحیح است. و همچنین است اگر این شک بعد از فارغ شدن از نمازش پیدا شود. و اگر در دو فرض (گذشته) شک کند که آیا سجدۀ رکعت قبل را ترک کرده یا رکوع همین رکعت را، بعد از آن که احتیاطاً نماز را تمام می کند و سجده را قضا می نماید و دو سجدۀ سهو را به جا می آورد، اعادۀ نماز بر او واجب است.
مسأله 15 ـ اگر قبل از آن که به رکوع برود، بداند که یا دو سجده را از رکعت قبل ترک نموده یا قرائت (همین رکعت) را، چنانچه محل شکّی باقی باشد، اقوی آن است که به آوردن قرائت اکتفا کند. و همچنین است حکم هر علم اجمالی که مانند اینجا باشد. و اگر محل شکّی آن گذشته باشد در صورتی که محل جبران آن باقی باشد، لازم است برگردد و هر دو (هم دو سجده و هم قرائت) را جبران کند.
مسأله 16 ـ اگر بعد از آن که برای رکعت سوم ایستاد، بداند که تشهد را نخوانده و شک کند که آیا سجده را هم ترک کرده یا نه؟ اقوی آن است که به خواندن تشهد اکتفا کند.
مسأله 17 ـ اگر اجمالاً بداند که یکی از دو کار ـ سجده یا تشهد ـ را بدون آن که مشخص باشد به جا آورده و در دیگری شک کند اگر شک بعد از آن باشد که داخل در قیام شده است، به شکّش اعتنا نمی کند و اگر در محل شکّی باشد ظاهر آن است که اکتفا به تشهد جایز است و چیزی بر او نیست.
مسأله 18 ـ اگر بداند که یا سجدۀ رکعت قبل را ترک کرده یا تشهد همین رکعت را، چنانچه نشسته باشد، باید تشهد را بخواند و نماز را تمام کند و چیزی بر او نیست. و اگر هنگامی که مشغول برخاستن است و یا در حالی که ایستاده است شک کند، اقوی آن است که جهت جبران تشهد، واجب است برگردد و نماز را تمام کند و (بعد از نماز) سجدۀ قضا و سجدۀ سهو به جا آورد. و همچنین است حال نظایر این مسأله مانند این که بداند یک سجده را یا از رکعت قبل و یا از همین رکعت ترک کرده است.
مسأله 19 ـ اگر در حالی که مثلاً در سجده یا بعد از سجدۀ رکعت دوم است، متوجه شود که یک سجده یا دو سجده از رکعت اول را ترک کرده و رکوع همین رکعت را هم
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 247
به جا نیاورده، باید یک سجده یا دو سجده را برای رکعت اول قرار دهد و (برای رکعت دوم) بایستد و قرائت بخواند و قنوت بگوید و نمازش را تمام کند و چیزی بر او نیست، و همچنین است حال نظیر این مسأله نسبت به بقیۀ رکعات نماز.
مسأله 20 ـ اگر نماز ظهر و عصر را بخواند و قبل از آن که سلام نماز عصر را بدهد، اجمالاً بداند: یا یک رکعت نماز ظهر را ترک کرده و این رکعتی را که در دست دارد، رکعت چهارم نماز عصر است و یا آن که نماز ظهرش تمام بوده و این رکعتی را که مشغول است، رکعت سوم نماز عصر است، باید بنا را بر تمام بودن نماز ظهر بگذارد و نسبت به نماز عصر بنا را بر اکثر (چهار رکعت) گذارد و نماز را تمام کرده و نماز احتیاط (شک سه و چهار) را بخواند. و احتمال دارد که اکتفا به خواندن یک رکعت متصل به آن به قصد «ما فی الذمّه» جایز باشد. و همچنین است حال در نماز مغرب و عشا.
مسأله 21 ـ اگر نماز ظهر و عصر را هشت رکعت و نماز مغرب و عشا را هفت رکعت بخواند، لکن نداند که آیا صحیح خوانده یا از یکی از دو نماز، یک رکعت را کم کرده و بر دیگری که مقارن او است، افزوده است نمازهایش صحیح است و چیزی بر او نیست.
مسأله 22 ـ اگر با این که می داند نماز ظهر و عصر را هشت رکعت خوانده، قبل از سلام نماز عصر شک کند در این که نماز ظهر را چهار رکعت خوانده که این رکعتی را که در دست دارد، رکعت چهارم نماز عصر باشد یا نماز ظهر را پنج رکعت خوانده است که رکعتی را که در دست دارد، رکعت سوم نماز عصر باشد، بنا را بر صحّت نماز ظهرش می گذارد و نسبت به نماز عصر (که شک چهار و پنج دارد)بنا را بر چهار می گذارد و به وظیفه ای که در این شک دارد، عمل می نماید. و همچنین است حال در نماز مغرب و عشا، اگر با این که می داند هفت رکعت خوانده است، قبل از سلام نماز عشا شک کند که آیا نماز مغرب را سه رکعتی سلام داده یا چهار رکعتی.
مسأله 23 ـ اگر بداند که نماز ظهر و عصر را نُه رکعت خوانده است و نداند که یک رکعت را بر نماز ظهر افزوده یا بر نماز عصر، چنانچه بعد از سلام نماز عصر باشد، واجب است که یک نماز چهار رکعتی به قصد «ما فی الذمّه» بخواند و اگر قبل از سلام باشد،
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 248
چنانچه قبل از تمام شدن دو سجده شک نماید، ظاهر این است که نماز دوم، محکوم به بطلان و نماز اولی صحیح است، و اگر بعد از تمام شدن دو سجده باشد، باید به نماز ظهر عدول کند و نماز را تمام نماید و چیزی بر او (نسبت به نماز ظهر) نیست.
مسأله 24 ـ اگر بداند که نماز مغرب و عشا را هشت رکعت خوانده است و نداند که یک رکعت را بر نماز مغرب افزوده است یا بر نماز عشا، واجب است در هر حال، هر دو را اعاده کند، مگر آن که شک او قبل از تمام کردن هر دو سجده باشد که در این صورت، ظاهر آن است که نماز دوم محکوم به بطلان و نماز اوّلی صحیح است.
مسأله 25 ـ اگر نمازی را بخواند، پس از آن معتقد شود که آن نماز را نخوانده است و شروع به خواندن آن نماید و پیش از سلام متوجّه شود که قبلاً این نماز را خوانده بوده است، لکن بداند که یک رکعت را یا در نماز اوّلی زیاد کرده یا در نماز دومی، در چنین موردی می تواند به نماز اول اکتفا کند و از نماز دوم دست بردارد.
مسأله 26 ـ اگر در تشهد شک نماید و حال آن که در محل شکّی آن ـ که واجب است آن را بیاورد ـ باشد، ولی غفلت کند و بایستد، دیگر شک او بعد از گذشتن از محل نیست، پس واجب است برای خواندن تشهد بنشیند. و اگر آنچه را که در آن شک دارد، رکوع باشد، ولی به سجده برود، باید برگردد و رکوع نماید و نماز را تمام کند و احتیاطاً نماز را اعاده کند و اگر بعد از وارد شدن به سجدۀ دوم یادش بیاید، نمازش باطل است. و اگر آنچه را که در آن شک دارد، غیر رکن باشد و بعد از آن که داخل رکن شود، یادش بیاید، نمازش صحیح است و باید در صورتی که (ترک این غیر رکن) موجب دو سجده سهو باشد، دو سجدۀ سهو به جا آورد.
مسأله 27 ـ اگر بداند چیزی را فراموش کرده و محل آن هنوز فوت نشده باشد و جبران آن بر او واجب گردد، سپس فراموش کند تا داخل رکن بعد از آن شود، پس از آن علمش به فراموشی به شک تبدیل شود، در صورتی که آن چیز رکن باشد حکم به صحت نماز و به واجب نبودن دو سجده در جایی که موجب آن باشد می شود. و این در جایی است که علم او به فراموش کردن بعد از محل شکّی پیدا شود، ولی اگر در محل شکّی باشد، جای
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 249
اشکال است، اگرچه (حکم مذکور) خالی از قرب نیست.
مسأله 28 ـ اگر بعد از سلام نماز و قبل از آن که عمداً یا سهواً چیزی را که با نماز منافات دارد انجام دهد، به نقصی در نماز یقین کند و شک کند که نقص نماز یک رکعت است یا دو رکعت، حکم شک بین دو و سه بر آن جاری می شود، پس بنا را بر اکثر می گذارد و یک رکعت می خواند و نماز احتیاط به جا می آورد و احتیاطاً برای سلام زیادی، دو سجدۀ سهو به جا می آورد. وهمچنین است اگر یقین به نقصان یک رکعت داشته باشد و بعد از شروع در به جا آوردن آن رکعت، در نقصان یک رکعت دیگر شک نماید، بنا بر این اگر این وضع در نماز مغرب باشد، حکم به بطلان نماز می شود.
مسأله 29 ـ اگر بعد از سلام نماز و قبل از آن که چیزی را که با نماز منافات دارد انجام دهد، یقین پیدا کند که نمازش یک رکعت کم دارد، سپس شک نماید که آیا آن را به جا آورده یا نه، بر او واجب است که یک رکعت متّصل بخواند و اگر این شک قبل از سلام باشد، ظاهر آن است که حکم شک (در رکعات، در اثنای نماز) را دارد، که باید در نماز چهار رکعتی بنا را بر اکثر بگذارد و در غیر نماز چهار رکعتی حکم به بطلان نماز می شود.
مسأله 30 ـ اگر می داند آنچه را که در دست دارد رکعت چهارم است، لکن نمی داند که رکعت چهارم واقعی نماز است یا رکعت چهارم بنائی (که بر اساس عمل به وظیفۀ شک بر آن بنا گذاشته) است ـ به این که قبلاً بین دو و سه شک نموده و بنا را بر سه گذاشته است (وادامه داده) و این رکعت چهارم است ـ بر او واجب است که نماز احتیاط را بخواند.
مسأله 31 ـ اگر بعد از ایستادن برای رکعت بعدی یقین کند که یک سجده یا دو سجده یا تشهد را ترک کرده است، سپس شک کند که آیا برگشته و آن را جبران نموده و سپس ایستاده است، یا آن که این ایستادن همان ایستادن اول است، ظاهر آن است که برگشتن و جبران نمودن واجب است. و اگر بعد از گذشتن محل در رکنی شک کند سپس از روی فراموشی آن را انجام دهد، ظاهر آن است که نمازش باطل است . و اگر در آنچه که زیاد کردن آن موجب دو سجدۀ سهو است، بعد از گذشتن محل آن شک نماید، سپس از روی فراموشی آن را انجام دهد، احتیاط آن است که دو سجدۀ سهو بر او واجب است.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 250
مسأله 32 ـ اگر در تشهد باشد و یادش بیاید که رکوع را فراموش کرده وعلاوه بر این در دو سجده هم شک دارد، ظاهر این است که برگشتن برای جبران رکوع، سپس به جا آوردن دو سجده لازم باشد، چه قبلاً یادش آمده باشد که رکوع را فراموش کرده است و چه آن که شک در دو سجده، قبل از آن باشد (هر کدام مقدّم باشد، فرقی نیست) و احتیاط (واجب) آن است که نماز را هم اعاده نماید.
مسأله 33 ـ اگر مثلاً بین سه و چهار شک کند و بداند که بر فرض آن که رکعت سوم باشد، رکنی را ترک نموده یا چیزی را انجام داده که نمازش را باطل می کند، ظاهر آن است که نمازش باطل است. و همچنین است اگر چنین علمی را بر فرض آن که رکعت چهارم باشد پیدا کند. و اگر بداند که بر فرض آن که رکعت سوم یا چهارم باشد، چیزی را که موجب دو سجدۀ سهو است انجام داده، یا چیزی را که موجب قضا است ترک نموده، چیزی بر او نیست.
مسأله 34 ـ اگر بعد از ایستادن یا وارد شدن به تشهد، بداند که یکی از دو سجده را فراموش نموده است و در دیگری شک نماید، اقرب آن است که برای جبران سجدۀ فراموش شده، برگردد و نسبت به سجده ای که در آن شک دارد، قاعدۀ تجاوز جاری است، و همچنین است حال نظایر این مسأله.
مسأله 35 ـ اگر به سجدۀ رکعت دوم برود و در به جا آوردن رکوع همین رکعت و در دو سجدۀ رکعت اول شک نماید، باید بنا بگذارد که آن ها را به جا آورده است و بنا بر این اگر بین دو و سه بعد از تمام کردن هر دو سجده شک کند با این که در رکوع رکعتی که در دست دارد و در دو سجدۀ رکعت قبل شک داشته باشد، (این شک) از قبیل شک بین دو و سه بعد از تمام کردن دو سجده می باشد، بنا بر این باید به وظیفه ای که در این شک هست عمل نماید و نمازش صحیح است، ولی اگر با شک مذکور (در دو و سه) بداند که آن دو (رکوع وسجده) را ترک نموده است، نمازش باطل است.
مسأله 36 ـ حکم کثیر الشک در اطراف علم اجمالی جاری نمی شود، پس اگر بداند که یکی از دو چیز را اجمالاً ترک کرده است، بر او واجب است مراعات این علم را بنماید،
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 251
اگرچه نسبت به هر یک از آن دو چیز، شک داشته باشد.
مسأله 37 ـ اگر بداند که یا سجده ای از رکعت اول را ترک کرده یا سجده ای را در رکعت دوم زیاد نموده است، چیزی بر او واجب نیست. و اگر بداند که یا یک سجده را ترک کرده و یا تشهد را، احتیاط (واجب) آن است که هر دو را قضا نماید و یک بار دو سجدۀ سهو بیاورد.
مسأله 38 ـ اگر مشغول تشهد باشد یا پس از فارغ شدن از تشهد شک کند در این که دو رکعت نماز خوانده است و در نتیجه تشهد در محل خود واقع شده یا آن که سه رکعت خوانده و تشهد در غیر محل خودش قرار گرفته، بر چنین کسی حکم شک بین دو و سه جاری می شود و بر او دو سجدۀ سهو واجب نیست، اگرچه احتیاط (مستحب) آن است که دو سجدۀ سهو به جا آورد.
مسأله 39 ـ اگر کسی که مکلف است به چهار طرف نماز بخواند، نمازش را به جا آورد، سپس بعد از سلام نماز آخری بداند که یکی از نمازها باطل بوده است، بنا را بر صحت نمازش می گذارد وچیزی بر عهدۀ او نیست.
مسأله 40 ـ اگر قصد اقامت (مثلاً ده روز) کند و یک نماز چهار رکعتی تمام بخواند سپس از قصدش برگردد و نمازش را از روی غفلت و یا ندانستن مسأله به طور قصر بخواند و پس از آن علم پیدا کند که یکی از آن دو نماز باطل بوده است، باید بنا را بر صحت نماز چهار رکعتی بگذارد و نسبت به نمازهای بعدی هم مکلف است که تمام بخواند.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 252