حکم شک در عدد رکعت های نماز واجب
مسأله 1 ـ برای شک مزبور (شک در رکعات نماز) به مجرد پیدا شدنش حکمی نیست اگر بعداً برطرف شود، ولی اگر شک باقی بماند(و برطرف نشود)، چنین شکی نماز دو رکعتی و سه رکعتی و دو رکعت اول نمازهای واجب چهار رکعتی را باطل می کند و در بعضی از صورت های نمازهای چهار رکعتی نماز را باطل نمی کند، بلکه برای آن علاج و چاره است، مشروط بر آن که دو رکعت اول نماز را احراز نموده (و علم به انجام آن داشته) باشد و این احراز به سر برداشتن از سجدۀ آخر (رکعت دوم) حاصل می شود و اما اگر ذکر
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 226
واجب را در سجده تمام کرده باشد، احتیاط (مستحب) آن است که (مانند کسی که سر از سجده برداشته) بنا بگذارد و به شک خود عمل نماید، سپس اعاده کند، اگرچه بنابر اقوی (فقط) اعادۀ نماز لازم است و این شک نماز را باطل می کند.
صورت اول: شک بین دو و سه بعد از تمام کردن دو سجده، که بنا را بر سه می گذارد و رکعت چهارم را به جا می آورد و نمازش را تمام می کند، سپس با یک رکعت نماز ایستاده یا دو رکعت نماز نشسته احتیاط می کند (نماز احتیاط می خواند) و احتیاط بهتر آن است که بین هر دو صورت نماز احتیاط جمع کند در حالی که صورت یک رکعتی ایستاده نماز احتیاط بر صورت دو رکعتی نشسته مقدم شود و سپس نماز را از نو بخواند.
صورت دوم: شک بین سه و چهار در هر جای نماز باشد، که بنا را بر چهار رکعت می گذارد و حکم آن مانند صورت سابق (اول) است، حتی در نماز احتیاط، جز در جلو انداختن یک رکعت (نماز احتیاط) ایستاده (که در این صورت تقدیم نماز احتیاط ایستاده بر نماز احتیاط نشسته اولویت ندارد).
صورت سوم: شک بین دو و چهار بعد از تمام کردن دو سجده، که باید بنا را بر چهار بگذارد و نمازش را تمام کند، سپس با خواندن دو رکعت نماز ایستاده احتیاط کند.
صورت چهارم: شک بین دو و سه و چهار بعد از تمام کردن دو سجده، که باید بنا را بر چهار بگذارد و نمازش را تمام کند، سپس با دو رکعت نماز ایستاده و دو رکعت نشسته احتیاط نماید و احتیاط (واجب)، بلکه اقوی آن است که دو رکعت ایستاده را جلو بیندازد.
صورت پنجم: شک بین چهار و پنج، و برای این شک دو صورت است: یکی از آن ها بعد از سر برداشتن از سجدۀ آخر است که بنا را بر چهار می گذارد و تشهد و سلام می گوید، سپس دو سجدۀ سهو به جا می آورد. صورت دوم (شک) در حال قیام است، و این صورت، در شک بین سه و چهار در حال ایستادن ـ که نمی داند سه رکعت خوانده یا چهار رکعت که باید بنا را بر چهار رکعت بگذارد ـ داخل می شود و بر او واجب است که قیام را به هم زند (وبنشیند) و تشهد و سلام بگوید و دو رکعت نماز (احتیاط) نشسته یا یک رکعت (نماز احتیاط) ایستاده بخواند. و مطلب در همه مواردی که باید قیام را رها کند، همین است؛ زیرا رها کردن قیام صورت شک را تغییر نمی دهد، بلکه نشستن و رها کردن
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 227
قیام ـ بعد از آن که بر این شک صدق می کند که شک بین رکعات در حال قیام است ـ مقدمۀ سلام دادن نماز می باشد (نه آن که باعث تغییر صورت شک از شک بین چهار و پنج به شک بین سه و چهار باشد).
صورت ششم: شک بین سه و پنج در حال ایستادن، و این شک داخل در شک بین دو و چهار می باشد، پس باید بنشیند و نمازش را تمام کند و طبق شک (بین دو و چهار بعد از دو سجده) عمل نماید.
صورت هفتم: شک بین سه و چهار و پنج در حال ایستادن، و این شک به شک بین دو و سه و چهار بر می گردد، بنا بر این باید بنشیند و نمازش را تمام کند و طبق وظیفه ای که در چنین شکّی دارد، عمل نماید.
صورت هشتم: شک بین پنج و شش در حال ایستادن، و این شک به شک بین چهار و پنج بر می گردد، پس باید بنشیند و نمازش را تمام کند و دو بار، دو سجدۀ سهو به جا آورد؛ یک مرتبه واجب است برای خود این شک و یک مرتبه دیگر هم احتیاطاً برای زیاد شدن قیام، اگرچه واجب نبودن سجدۀ سهو دوم برای زیاد شدن قیام، خالی از قوّت نیست. و در چهار صورت آخر احتیاط (مستحب) آن است که علاوه بر آنچه که باید عمل نماید، نماز را از نو بخواند.
مسأله 2 ـ اگر بین سه و چهار یا بین سه و پنج، یا بین سه و چهار و پنج در حال ایستادن شک نماید و بداند که یک یا دو سجدۀ رکعتی که از آن بلند شده است را ترک کرده نمازش باطل است؛ زیرا شک او به شک بین دو و بیشتر، قبل از تمام کردن دو سجده بر می گردد.
مسأله 3 ـ در شک هایی که تمام کردن دو سجده در آن ها معتبر است، اگر در تمام کردن دو سجده و تمام نکردن آن ها شک نماید، چنانچه در محل آن ـ یعنی در حال نشستن قبل از ایستادن یا تشهد ـ باشد نمازش باطل است و اگر بعد از گذشتن از محل آن باشد، مورد اشکال است و نباید احتیاط ترک شود، به این که بنا را بر آن (انجام دو سجده) بگذارد و به مقتضای شک (در رکعات) عمل نماید، سپس نماز را اعاده کند.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 228
مسأله 4 ـ شک در رکعات نماز در غیر صوری که ذکر شد، موجب باطل شدن نماز است؛ اگرچه طرف کمتر شک، چهار و بعد از تمام کردن هر دو سجده باشد، یا آن که شک بین چهار و کمتر و بیشتر از آن، بعد از تمام کردن دو سجده باشد، مانند شک بین سه و چهار و شش.
مسأله 5 ـ اگر بین دو و سه، شک نماید و به وظیفه ای که در این شک دارد عمل نماید و بعد از فارغ شدن از نماز احتیاط، شک کند که آیا شک سابق او قبل از تمام شدن دو سجده بود یا بعد از آن، بنا را بر صحّت می گذارد و به شک خود اعتنا نمی کند. و اما اگر در اثنای نماز یا بعد از آن و قبل از خواندن نماز احتیاط یا در اثنای نماز احتیاط، چنین شکی برایش پیدا شود، احتیاط (واجب) آن است که بنا را بر آن بگذارد و به وظیفه ای که در این شک دارد، عمل نماید، سپس نماز را اعاده کند.
مسأله 6 ـ اگر بعد از فارغ شدن از نماز شک نماید که آیا شک او در نماز، موجب به جا آوردن یک رکعت (نماز احتیاط) بوده یا دو رکعت، احتیاط (واجب) آن است که هر دو را (هم یک رکعت و هم دو رکعت را) به جا آورد، سپس نماز را اعاده کند. و همچنین است اگر نداند که شک او کدام یک از شک های صحیح بوده است که باید بعد از عمل کردن به مقتضای جمیع آن ها، نماز را اعاده نماید و این (عمل به وظیفۀ همه شک ها) با خواندن دو رکعت (نماز احتیاط) ایستاده و دو رکعت (نماز احتیاط) نشسته و سجدۀ سهو تحقق پیدا می کند. و همچنین است اگر محتملات او منحصر به شک های صحیح نباشد، بلکه بعضی از صورت های شک های باطل را هم احتمال دهد که احتیاط (واجب) آن است که به وظیفۀ همۀ شک های صحیح عمل کند و سپس نماز را اعاده نماید.
مسأله 7 ـ اگر یکی از شک ها برایش پیدا شود و وظیفه اش را در آن نداند، چنانچه وقت وسعت نداشته باشد یا در این وقت توانایی یاد گرفتن نداشته باشد، در صورتی که یکی از احتمالات نسبت به وظیفه اش در چنین موردی، رجحان داشته باشد، باید به همان عمل نماید وگرنه به یکی از احتمالات عمل کرده و نمازش را تمام می کند و در صورت وسیع بودن وقت، نمازش را احتیاطاً اعاده می نماید، و اگر بعداً معلوم شود که برخلاف
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 229
واقع، وظیفه و عمل شک را انجام داده است، در صورتی که نماز را (قبلاً از باب احتیاط) در وقت نیاورده باشد، باید از نو بخواند. و اگر وقت وسیع باشد و بتواند در آن وقت یاد بگیرد، باید نماز را قطع کند و یاد بگیرد؛ اگرچه برایش جایز است، همان نماز را طبق بعضی از احتمالات تمام کند، سپس یاد بگیرد، پس اگر بعد از یاد گرفتن معلوم شود آنچه انجام داده موافق وظیفه بوده است، به همان اکتفا می کند و اگر موافق آن نباشد باید اعاده نماید؛ اگرچه در همان صورت موافقت هم احتیاط (مستحب) آن است که اعاده کند.
مسأله 8 ـ اگر شک نمازگزار، بعد از فارغ شدن از نماز، به شک دیگری تغییر یابد مانند این که بین دو و چهار شک نماید؛ و بعد از نماز، شکّش به سه و چهار تغییر نماید، یا در دو و سه و چهار شک نماید، سپس (بعد از نماز) به شک بین سه و چهار تغییر نماید، بعید نیست که در فرع اول و نظایر آن یک رکعت (نماز احتیاط) متصل به نماز لازم باشد، و در نظایر فرع دوم ـ یعنی، در مواردی که شک، بین سه احتمال بوده که یکی از آن ها از اطراف احتمال خارج شده است ـ عمل شک دوم لازم باشد، و این در صورتی است که شک او به شک دیگری تغییر نکند که با وجود آن می داند که نمازش کمبود دارد، مانند دو مثال گذشته، و اما اگر شک به چنین وضعی تغییر نماید، مثل این که شک بین دو و چهار نماید، سپس بعد از سلام نماز، شکش به دو و سه تغییر کند، که بدون تردید لازم است طبق وظیفه ای که در شکّ جدید دارد عمل نماید، زیرا معلوم می شود نمازگزار هنوز در نماز است و سلام او بیجا بوده است، بنا بر این علاوه بر وظیفه ای که در شک دوم عمل می نماید، باید برای سلام بیجا دو سجدۀ سهو نماید.
مسأله 9 ـ اگر بین دو و سه شک نماید و بنا را بر سه بگذارد، سپس بین سه ـ که بنا را بر آن گذاشته ـ و چهار شک نماید (یعنی نداند که آیا این رکعت سومی است که بنا را بر آن گذاشته و یا رکعت بعد از آن است که چهارم باشد) ظاهر این است که شکش به شک بین دو و سه و چهار تغییر یافته است، و باید طبق وظیفۀ این شک عمل نماید.
مسأله 10 ـ اگر بین دو و سه شک نماید و بنا را بر سه بگذارد و بعد از آن که رکعت چهارم را خواند، یقین کند که در وقت شک، رکعت سوم را نخوانده بوده است، ولی شک
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 230
کند که آیا در آن وقت یک رکعت خوانده بوده یا دو رکعت، این شک نسبت به وضع و حال فعلی او به شک بین دو و سه بر می گردد که باید طبق وظیفۀ آن عمل نماید.
مسأله 11 ـ کسی که از ایستادن، ناتوان باشد و یکی از شک های صحیح برایش عارض شود، ظاهر آن است نماز احتیاط او که می بایست ایستاده بخواند، مبدّل به نماز احتیاط نشسته می شود و نماز احتیاط نشستۀ او که متعیّن بود، (و می بایست حتماً نشسته بخواند) به حال خود باقی است، و نماز احتیاطی که مخیّر است ایستاده یا نشسته بخواند، متعیّن است که نشسته بخواند، پس در شک بین دو و سه یا سه و چهار، متعیّن (و لازم) است دو رکعت نماز احتیاط نشسته بخواند، و در شک بین دو و چهار باید عوض دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، دو رکعت نشسته به جا آورد، و در شک بین دو و سه و چهار، بدل دو رکعت نماز احتیاط ایستاده، دو رکعت نشسته بخواند، سپس دو رکعت نشسته (دیگر) به جا آورد، که این دو رکعت نشسته وظیفه اش است، و باید دو رکعت نشسته ای را که بدل (از دو رکعت ایستاده) است، بر دو رکعت نشسته ای که وظیفه اش هست مقدم کند. و احتیاط بهتر آن است که در همۀ این ها بعد از این عمل، نماز را اعاده کند.
مسأله 12 ـ در شک های صحیح، قطع کردن نماز و از نو خواندن آن جایز نیست، بلکه واجب است طبق وظیفۀ کسی که شک دارد عمل نماید. البته اگر نماز را باطل کند، واجب است که نماز را از نو بخواند و نمازش صحیح است؛ اگرچه به خاطر باطل کردن نماز، گناه کرده است.
مسأله 13 ـ در شک های باطل اگر از شکش غفلت نماید و نمازش را تمام کند، سپس معلوم شود که نمازش طبق واقع بوده است، در این که نمازش صحیح است یا نه دو وجه است: وجه بهتر، صحیح بودن نماز است در صورتی که شک در غیر رکعت اول و دوم باشد و اما در مورد شک در رکعت اول و دوم، احتیاط (واجب) اعادۀ نماز است.
مسأله 14 ـ اگر مسافر در یکی از مکان های تخییر باشد و نیّت قصر نماید و در رکعات نمازش شک کند، بعید نیست که لازم باشد طبق وظیفه اش در شک عمل نماید و بدون آن که نیازی به عدول از نیّت (قصر به تمام) داشته باشد، چاره جویی کند، لکن سزاوار
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 231
نیست که احتیاط را ترک نماید به این که بعد از عدول از نیّت (قصر به تمام)، عمل به وظیفۀ شک نماید و نماز را اعاده کند.
مسأله 15 ـ اگر در حالی که بعد از دو سجده نشسته است، بین دو و سه شک کند و بداند که در این نماز، تشهد نخوانده است، بنابر اقوی باید بعد از بنا گذاشتن بر سه، نمازش را ادامه دهد و بعد از نماز، تشهد را قضا نماید. و همچنین اگر در حالی که ایستاده، بین سه و چهار شک کند و بداند که تشهد نخوانده است، باید بنا را بر چهار بگذارد و نماز را ادامه دهد و بعد از نماز، تشهد را قضا نماید.
ترجمه تحریر الوسیله امام خمینی(س)ج. 1صفحه 232