بررسی دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا و جایگاه آن در اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه

‏‏بررسی دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا و جایگاه آن در اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه‏

‏‏غلامرضا صدیق اورعی‏

‏‏مقدمه: ‏

‏‏در ابتدای بحث بطور بسیار مختصر درباره مفاهیم اصلی مورد بررسی، نکاتی آورده می‌شود و سپس اشاره‌ای به خطوط اصلی اندیشه امام خمینی(رض) درباره تغییر جامعه می‌شود. این اشاره بر اساس مطالب کتابی با همین عنوان، «اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه» ‏‎[1]‎‏است. پس از این مرحله است که دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا مورد توجه قرار می‌گیرد و با اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه مقایسه می‌شود. ‏

‏‏مفاهیم و چارچوب نظری ‏

‏‏1ـ «اندیشه اجتماعی عبارتست از اندیشه‌های حقیقی (غیراعتباری) درباره پدیده‌های اجتماعی و عمل اجتماعی گروهها، اجتماعات و جوامع و پیدایش و ثبات و تحول آنها. ‏

‏‏اندیشه اجتماعی به این معنی، از یک طرف غیر از آرمانهای اجتماعی و اتوپیاهاست و از طرف دیگر نیز از علم تجربی درباره پدیده‌های اجتماعی و عمل اجتماعی، گروهها، اجتماعات و جوامع و پیدایش و ثبات و تحول آنها جداست‏‎[2]‎‏. ‏

‏‏2ـ تغییر جامعه به معنی تغییر ساختار اجتماعی و روابط اجتماعی گروهها و نحوه ارتباط ارزشها و هنجارها و عملها و نیز تغییر در باورها، ارزشها، هنجارها و نماد و کارکرد آنهاست. ‏‎[3]‎

‏
‏‎

‎‏خطوط اصلی اندیشه امام خمینی(رض) درباره تغییر جامعه‏

‏‏محورهای اصلی فلسفه سیاسی از نظر توماس اسپریگن‏‎[4]‎‏ چهار نکته است: ‏

‏‏1ـ مشاهده بی‌نظمی‏

‏‏2ـ تشخیص علل‏

‏‏3ـ ارائه راه حل‏

‏‏4ـ تصویر جامعه احیاشده‏

‏‏با توجه به یکی بودن فلسفه سیاسی و اصطلاح ایدئولوژی در جامعه‌شناسی جدید، عناصر اصلی یک ایدئولوژی عبارتند از: ‏‎[5]‎

‏‏1ـ توجیه و تفسیر وضعیت و موقعیت گروه یا جامعه ‏

‏‏2ـ بیان آسیبها و علل و چگونگی آنها‏

‏‏3ـ جهت دادن به کنش تاریخی گروه یا جامعه (بیان راه تغییر)‏

‏‏امام خمینی(رض) اصلی‌ترین مشکل و آسیب را غلبه هواهای نفسانی بر مسلمین اعلام کردند و در نتیجه عدم تشکیل حکومت حق و غلبه حکومت باطل را اساسی‌ترین مشکل اجتماعی مسلمین دانسته‌اند.‏‎[6]‎

‏‏امام خمینی(رض) غیر از آسیبهای یادشده که علت درونی داشته است، آسیبهایی را با علت بیرونی ـ یعنی ناشی از استعمار گران و زمامداران وابسته ـ تشخیص داده بودند. ‏

‏‏این آسیبها از دو طریق بوده است: یکی از طریق به دست گرفتن سیستم سیاسی جامعه یا نفوذ در آن ـ توسط عمّال سیاسی خود و دولتهای وابسته ـ و دیگری از طریق تبلیغات‏‎[7]‎‏ که در ذیل فهرست آنها ارائه ‌می‌شود: ‏‎[8]‎

‏‏آسیبهای ناشی از تبلیغات دشمنان: ‏

‏‏1ـ تبلیغ جدایی دین از سیاست ‏

‏‏2ـ تبلیغ علیه اسلام‏

‏‏3ـ دعوت به غیر اسلام و ارائه مکاتب پوشالی و فریبا‏

‏‏4ـ از خودباختگی و ناامیدی‏

‏‏5ـ سلب معنویات از جامعه ‏

‏‏6ـ ایجاد سلطه فرهنگی و تقویت باور به برتری غرب‏

‏
‏‎

‎‏7ـ ایجاد قشر روشنفکر غربزده ‏

‏‏8ـ ایجاد بدبینی بین روحانی و دانشگاهی ‏

‏‏9ـ ایجاد تفرقه بین مسلمین‏

‏‏10ـ رواج گرایش به فساد‏

‏‏11ـ کم‌ارزش کردن وظیفه مادری و تربیت فرزند‏

‏‏آسیبهای ناشی از عمّال سیاسی استعمارگران و دولتهای وابسته: ‏

‏‏1ـ تلاش برای حذف اسلام و علمای اسلام از سر راه منافع استعمار‏

‏‏1ـ1ـ رواج قوانین دولتهای خارجی در بین مسلمین و نقض قوانین اسلام‏

‏‏1ـ2ـ هتک نوامیس قرآن‏

‏‏1ـ3ـ هتک مدارس دینی ‏

‏‏1ـ4ـ حبس و زجر علمای دینی‏

‏‏1ـ5ـ نفوذ یافتن عمال استعمار در حوزه‌های علوم دینی ‏

‏‏2ـ ایجاد نظام آموزشی استعماری‏

‏‏2ـ1ـ فراهم‌سازی زمینه‌های فحشاء، فساد و اعتیاد‏

‏‏2ـ2ـ رساندن فرهنگ استعمار نو به اقصی نقاط کشور‏

‏‏2ـ3ـ ایجاد یا تشدید بی‌تفاوتی در مردم نسبت به امور کشور‏

‏‏2ـ4ـ اتلاف نیروی انسانی ‏

‏‏2ـ5ـ جلوگیری از تربیت «آدم» ‏

‏‏آسیبهای اقتصادی: ‏

‏‏1ـ تحمیل نظامهای ظالمانه اقتصادی بر مردم‏

‏‏2ـ تقسیم مردم به ظالم و مظلوم ‏

‏‏3ـ جلوگیری از صنعتی شدن صحیح‏

‏‏4ـ نابودی زراعت و دامداری ‏

‏‏5ـ تبدیل کشور به بازار کالاهای غرب‏

‏‏6ـ غارت منابع و اموال کشور‏

‏‏7ـ عقب‌مانده نگه داشتن کشور و ملت‏

‏
‏‎

‎‏آسیبهای نظامی: ‏

‏‏1ـ تبدیل کشور به پایگاه نظامی برای غرب‏

‏‏2ـ خرید اسلحه از غرب (فروختن اسلحه به دولت ایران)‏

‏‏ویژگیهای جامعه سالم در کلام امام خمینی(رض) عبارتند از: ‏‎[9]‎

‏‏ـ تبدیل شدن به انسان اسلامی ‏

‏‏ـ ایجاد راه سعادت انسانها‏

‏‏ـ زدودن آثار شرک از جامعه و زندگی مردم ‏

‏‏ـ برقراری و بسط عدالت اجتماعی ‏

‏‏ـ برقراری استقلال ‏

‏‏ـ برقراری آزادی ‏

‏‏ـ وحدت بین اقشار جامعه ‏

‏‏ـ اتحاد مسلمین ‏

‏‏ـ ترقی‌خواهی و ردّ واپسگرایی‏

‏‏ـ ارجاع مجد و عظمت اسلام‏

‏‏ـ بازیافتن استقلال روحی‏

‏‏ـ تحول نظام آموزشی ‏

‏‏ـ تصفیه وزارتخانه‌ها‏

‏‏ـ سپردن کارها به کارشناسان امین‏

‏‏ـ بهتر شدن زندگی محرومان و تقسیم عادلانه ثروت‏

‏‏ـ ایجاد شرایط اجتماعی مناسب برای تربیت انسان اسلامی‏

‏‏ـ برقراری نظم اسلامی‏

‏‏ـ اجرای احکام اسلام‏

‏‏ـ کسب قدرت‏

‏‏ـ خاتمه دادن به رژیم طاغوتی ‏

‏‏ـ قطع نفوذ اجانب‏

‏‏ـ لغو کردن قوانین غیراسلامی‏

‏
‏‎

‎‏ـ رفع مفاسد و اصلاح جامعه ‏

‏‏راههای اصلاح و تبدیل جامعه آسیبی به جامعه سالم در اندیشه امام خمینی(رض) عبارتند از: ‏‎[10]‎

‏‏1ـ تبیین و تصریح ارزشهای اسلامی‏

‏‏2ـ تقویت فرهنگ اسلامی در نزد متعلقین به آن‏

‏‏3ـ گسترش ارتباطات و ابلاغ ارزشها به دیگران‏

‏‏4ـ ایجاد طیف گسترده‌تری از افراد معتقد به ارزشهای اسلامی و منکر ارزشهای وارداتی ‏

‏‏5ـ زیر سؤال بردن نظام تقسیم کار موجود در جامعه ‏

‏‏6ـ دعوت به تشکیل سازمانهای موازی ‏

‏‏7ـ دعوت به اخلال در سازمانهای رسمی در نظام تقسیم کار اجتماعی موجود ‏

‏‏8ـ تخریب نظام فاسد و تسخیر قدرت‏

‏‏با مرور سریع به خطوط اصلی اندیشه امام خمینی(رض) درباره تغییر جامعه، اکنون باید از دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا نکات و خطوط اصلی را استخراج و ارائه دهیم تا امکان مقایسه آن با اندیشه امام(رض) درباره تغییر جامعه فراهم گردد. سعی می‌شود حتی‌المقدور دیدگاه اجتماعی امام خمینی(رض) در باره نهضت عاشورا به‌ترتیب ارائه اندیشه ایشان درباره تغییر جامعه ارائه شود. ‏‎[11]‎

‏‏آسیبهای جامعه اسلامی در سال شصت هجری قمری در کلام امام خمینی(رض): ‏

‏‏1ـ تلاش برای نابودی و محو مکتب اسلام‏

‏‏2ـ مخدوش کردن چهره نورانی اسلام و ارائه آن به‌نحو وارونه ‏

‏‏3ـ فرو رفتن اسلام در حلقوم ستمکاران‏

‏‏4ـ شکسته شدن عهد خداوند‏

‏‏5ـ مخالفت با سنت پیامبر اکرم(ص)‏

‏‏6ـ نقض قوانین اسلام‏

‏‏7ـ رواج فساد مانند قماربازی، شرابخواری و غیره ‏

‏‏8ـ تلاش برای به فراموشی سپردن زحمات پیامبر(ص) و یارانش و شهدای صدر اسلام‏

‏‏9ـ تبدیل حکومت عدل اسلامی به رژیم شاهنشاهی و شیطانی و طاغوتی و جاهلی ‏

‏‏10ـ ادغام شعار خلافت رسول الله و اقامه نماز با شرابخواری و رفتار شیطانی ‏

‏
‏‎

‎‏11ـ احیای ملی‌گرایی و تاکید بر عربیت و تفرقه بین عرب و عجم ‏

‏‏12ـ تسلط ناحق ظالمین بر مقدرات ملت ‏

‏‏13ـ ریخته شدن خون مسلمین به ناحق ‏

‏‏14ـ استثمار ملت و حیف و میل منافع ملت توسط حکومت ظالم‏

‏‏15ـ نابودی عدالت در زیر پای تبهکاران‏

‏‏پس از ذکر آسیبهای جامعه اسلامی در سال شصتم هجری از کلام امام خمینی(رض)، اهداف امام حسین(ع) از قیام عاشورا و به عبارت دیگر ویژگیهای جامعه سالم و احیاشده در فلسفه سیاسی امام حسین(ع) را در کلام امام خمینی(رض) ارائه می‌دهیم: ‏‎[12]‎

‏‏1ـ برقراری حکومت عدل ‏

‏‏2ـ تحقق عدالت در جامعه و بین مردم‏

‏‏3ـ اقامه معروف و قلع و قمع منکر‏

‏‏4ـ مخالفت با ظلم و ظالم و رسوایی آنان‏

‏‏5ـ نجات و حفظ اسلام‏

‏‏6ـ متوجه بودن مردم به ارزشهای اصیل‏

‏‏7ـ پیوستگی و اتحاد مسلمین‏

‏‏آخرین نکته ذکر راه حل است. راه حل برای مبارزه با آسیبها و ایجاد شرایط مطلوب در سال شصتم هجری به روایت امام خمینی(رض) عبارتست از: ‏‎[13]‎

‏‏1ـ قیام علیه حکومت ظالم ‏

‏‏2ـ کشته شدن مظلومانه خود و همراهان ‏

‏‏3ـ تبلیغ و روشنگری و سخنرانی اسیران و رسوا کردن ظالم ‏

‏‏4ـ امر به معروف و نهی از منکر‏

‏‏مقایسه روایت امام خمینی(رض) از ارکان سه‌گانه فلسفه سیاسی نهضت عاشورا با فلسفه سیاسی و ایدئولوژی ایشان برای انقلاب اسلامی ایران‏

‏‏1ـ مقایسه آسیبها ‏

‏‏از مقایسه آسیبهای سال شصتم هجری و آسیبهای جامعه ایران عصر پهلوی در کلام امام خمینی(رض) به وضوح یکسانی‌های بسیار می‌بینیم: ‏

‏
‏‎

‎‏1ـ تبلیغ علیه اسلام‏

‏‏5ـ سلب معنویات از جامعه ‏

‏‏9ـ ایجاد تفرقه بین مسلمین ‏

‏‏10ـ رواج گرایش به فساد ‏

‏‏از موارد آسیبهای ناشی از تبلیغات دشمن، اموری است که در روایت امام خمینی از نهضت عاشورا هم مطرح شده است. ‏

‏‏از آسیبهای ناشی از عمال سیاسی استعمارگران نیز موارد: ‏

‏‏1ـ تلاش برای حذف اسلام‏

‏‏1ـ1ـ نقض قوانین اسلام‏

‏‏2ـ1ـ فراهم سازی زمینه‌های فحشاء، فساد ‏

‏‏و از آسیبهای اقتصادی موارد: ‏

‏‏6ـ غارت منابع و اموال کشور ‏

‏‏اموری است که در روایت امام خمینی از سال شصت هجری نیز مطرح شده است. برای وضوح بیشتر، موارد یکسان یا مشابه در این دو مجموعه را روبروی هم قرار می‌دهیم: ‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏2- مقایسه اهداف و ویژگیهای جامعه مطلوب در دو مقطع مورد بررسی (به روایت امام خمینی(رض))‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏3- مقایسه‌ها، راه‌حل‌ها و روشها در دو مقطع به روایت امام خمینی(رض)‏

‏‏نتیجه‌گیری ‏

‏‏ملاحظه مطالب و مرور سه جدول اخیر نشان می‌دهد که دیدگاه امام خمینی(رض) درباره نهضت عاشورا و اهداف آن و شرایط اجتماعی ایجاب‌کنندۀ آن و روشهای آن و تاثیر این نهضت در بیداری مسلمین و شکست بنی‌امیه و تاکید بر زنده نگهداشتن یاد عاشورا و کارکرد گردهم‌آورندگی و اتحاد بین مسلمین ـ که از عزای امام حسین(ع) حاصل می‌شود ـ تاثیری ژرف بر ایدئولوژی امام خمینی(رض) در سالهای 1340 تا 1360 و اندیشه امام خمینی(رض) درباره تغییر جامعه داشته است. ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏پای نوشتها:‏

‏‎

‎

• ـ غلامرضا صدیق اورعی ـ «اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه» ـ نشر محراب قلم ـ تهران 1373 ـ چاپ اول
• ـ همان ـ صفحه 24
• ـ گی روشه ـ «تغییرات اجتماعی» ـ منصور وثوقی، نشر نی، 1366 چاپ اول ـ فصل اول با اندکی تصرف
• ـ توماس اسپریگن ـ «فهم نظریات سیاسی»، فرهنگ رجایی، آگاه، تهران، 1365، چاپ اول، صفحات 26 و 27
• ـ غلامرضا صدیق اورعی ـ همان ـ صفحه 39 به نقل از گی روشه ـ همان ـ صفحات 99 ـ 101
• ـ همان ـ صفحه 46 به نقل از ر. ک: صحیفه امام، ج 2،ص 358ـ359.
• ـ همان ـ صفحه 47
• ـ همان ـ صفحات 69 ـ 71
• ـ همان ـ فصل دوم
• ـ همان ـ صفحه 90
• ـ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ـ «قیام عاشورا در کربلا و پیام امام خمینی» ـ چاپ اول 1373 استخراج شده از مطالب صفحات 29 ـ 36
• ـ همان ـ استخراج شده از مطالب صفحات 42 ـ 37
• ـ همان ـ استخراج شده از مطالب صفحات 55 ـ 60