عاشورا قبل از اسلام و حادثه کربلا

‏‏عاشورا قبل از اسلام و حادثه کربلا‏

‏‏رضا استادی ‏

‏‏در آغاز، گفته‌های لغت‌نامه‌ها را می‌آوریم: ‏

‏‏1‏‏ـ کتاب العین خلیل بن احمد: عاشوراء: الیوم العاشر من المحرم. و یقال: بل التاسع. و کان المسلمون یصومونه قبل فرض شهر رمضان‏‏. ‏‎[1]‎

‏‏2ـ ‏‏تهذیب اللغة ابی‌منصور محمد بن احمد ازهری: قال اللیث‏‎[2]‎‏: ‏‏و یوم عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم. قلت: و لم اسمع فی امثلة الاسماء اسماً علی فاعولاء الّا أحرفاً قلیلة. قال ابن بزرج‏‎[3]‎‏:‏‏ ‏‏الضاروراء: الضراء؛ و الساروراء: السراء؛ و الدالولاء: الدالّة. و قال ابن الاعرابی‏‎[4]‎‏: الخابوراء: موضع‏‏. ‏‎[5]‎‏و روی عن ابن عباس انه قال فی صوم عاشوراء: «لئن سَلِمتُ الی قابل لأصومنّ الیوم التاسع.» و روی عنه انه قال: «رعت الابل عشراً.» ‏‎[6]‎‏و انما هی تسعة ایام. قلت: و لِقول ابن عباس وجوه من التأویلات: ‏

‏‏احدها انه کره موافقة الیهود؛ لانهم یصومون الیوم العاشر. و روی عن ابن عیینه عن عبیدالله بن ابی‌یزید قال سمعت ابن عباس یقول: «صوموا التاسع و العاشر و لا تشبهوا بالیهود.» ‏

‏‏و الوجه الثانی ما قال اسماعیل بن یحیی المزنی‏‎[7]‎‏: ‏‏یحتمل ان یکون التاسع العاشر. قلت کانه تأوّل فیه عشر الورد انها تسعة ایام و هو الذی حکاه اللیث عن الخلیل و لیس ببعید من الثواب‏‏. ‏‎[8]‎

‏‏3ـ ‏‏جمهرة اللغة ابن درید: عاشوراء یوم سمّی فی الاسلام و لم یعرف فی الجاهلیة و لیس فی کلامهم فاعولاء ممدوداً الا عاشوراء. هکذا قال البصریون. و زعم قوم عن ابن الاعرابی انه سمع خابوراء. اخبرنی بذلک حامد بن طرفة عنه‏‏.‏‎[9]‎‏ ‏‏و لم یجیء بهذا الحرف اصحابنا و لا ادری مما هو‏‏. ‏

‏
‏‎

‎‏فاما عاشوراء فعلی فاعولاء و قد حکی علی هذا الوزن خابوراء موضع و لم یجیء فی کلامهم غیره ـ و ستراه فی اللفیف ان شاء الله ـ و العاشوراء قد تکلموا به قدیماً و کانت الیهود تصومه؛ فقال النبی(ص): «نحن احقّ بصومه.»‏‏ ‏‎[10]‎

‏‏4ـ ‏‏نهایة اللغة ابن اثیر: و فیه (ای فی الحدیث) ذکر عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم و هو اسم اسلامی. و لیس فی کلامهم فاعولاء بالمدّ غیره. و قد ألحق به تاسوعاء و هو تاسع المحرم. و قیل ان عاشوراء هو التاسع، مأخوذ من العشر فی اوراد الابل ـ و قد تقدم مبسوطاً فی حرف التاء ـ ‏

‏‏فیه (ای فی الحدیث): «لئن بقیتُ الی قابل لأصومنّ تاسوعاء.» هو الیوم التاسع من المحرم. و انما قال ذلک کراهةً لموافقة الیهود؛ فانهم کانوا یصومون عاشوراء و هو العاشر؛ فاراد ان یخالفهم و یصوم التاسع. ‏

‏‏قال الازهری: اراد بتاسوعاء عاشوراء، کانّه تاوّل فیه عشر ورد الابل. تقول العرب: وردت الابل عِشراً اذا وردت الیوم التاسع. ‏

‏‏و ظاهر الحدیث یدل علی خلافه؛ لانّه قد کان یصوم عاشوراء و هو الیوم العاشر؛ ثم قال: «لئن بقیت الی قابل لأصومنّ تاسوعاء.» فکیف یعِد بصومٍ قد کان یصومه؟‏‎[11]‎

‏‏5ـ مقاییس اللغة ابن فارس: عاشوراء: الیوم العاشر من المحرم. ‏‎[12]‎

‏‏6ـ لسان العرب ابن منظور: عاشوراء و عشوراء ممدودان: الیوم العاشر من المحرم. و قیل التاسع ـ‏‏ ‏‎[13]‎

‏‏7ـ صحاح اللغة جوهری: یوم عاشوراء و عشوراء ایضاً ممدودان. و التاسوعاء قبل یوم العاشوراء، و اظنّه مولّداً. ‏‎[14]‎

‏‏8ـ قاموس اللغة فیروز آبادی: العاشوراء و العشوراء و یقصران و العاشور: عاشر المحرم او تاسعه‏‏؛‏

‏‏التاسوعاء: قبل یوم عاشوراء؛ مولّد‏‏. ‏‎[15]‎

‏‏9ـ تاج العروس زبیدی: (العاشوراء) قال شیخنا: قلت: المعروف تجرّده من ال(و العشوراء ممدودان و تقصران و العاشور عاشر محرم) ... و قد ألحق به تاسوعاء قلت: هذه و الالفاظ الاربعة التی ذکرها الازهری یستدرک بها علی ابن درید حیث قال فی الجمهرة: «لیس لهم فاعولاء غیر عاشوراء لا ثانی له.» قال شیخنا: «و یستدرک علیهم حاضوراء.» و زاد‏

‏
‏‎

‎‏ابن خالویه‏‎[16]‎‏ ساموعاء (او تاسعه) و به اوّل المزنیُّ الحدیث: «لاصومنّ التاسع.» فقال: یحتمل ان یکون التاسع هو العاشر ...‏‎[17]‎

‏‏10 ـ ‏‏الغریبین هروی: و فی حدیث ابن عباس: «لئن بقیت الی قابل لاصومنّ التاسع.» قال ابومنصور یعنی عاشوراء. کانّه تاول فیه عشر الورد انها تسعة ایام و العرب تقول: «وردت الابل عشرا.» اذا وردت یوم التاسع ـ و یحتمل ان یکون کره موافقة الیهود؛‌ لانهم یصومون الیوم العاشر؛ فاراد ان یخالفهم و یصوم الیوم التاسع‏‏. ‏‎[18]‎

‏‏11ـ ‏‏السامی فی الاسامی میدانی: فصل فی مشاهیر ایام العرب فی السنة: یوم عاشوراء و عشوراء: روز دهم از محرم. ‏‎[19]‎

‏‏12ـ ‏‏مختار الصحاح رازی: یوم عاشوراء و عشوراء ایضاً ممدودان‏‏؛‏

‏‏التاسوعاء بالمدّ: قبل یوم العاشوراء؛ و اظنّه مولّداً‏‏. ‏‎[20]‎

‏‏13ـ ‏‏مصباح المنیر فیّومی: و عاشوراء عاشر المحرم... و فیها لغات: المدّ و القصر مع الالف بعد العین و عشوراء بالمدّ مع حذف الالف. ‏

‏‏و قوله (علیه الصلاة و السلام): «لاصومن التاسع.» مذهب ابن‌عباس و اخذ به بعض العلماء انّ المراد بالتاسع یوم عاشوراء؛ فعاشوراء عنده تاسع المحرم، و المشهور من اقاویل العلماء سلفهم و خلفهم انّ عاشوراء عاشر المحرّم و التاسوعاء‌ تاسع المحرّم استدلالاً بالحدیث الصحیح انّه علیه الصلاة و السلام صام عاشوراء فقیل له: «انّ الیهود و النصاری‏‎[21]‎‏تعظّمه.» فقال: «فاذا کان العام المقبل صمنا التاسع.» فانّه یدل علی انّه کان یصوم غیر التاسع؛ فلا یصح ان یعد بصوم ما قد صامه. و قیل اراد ترک العاشر و صوم التاسع وحده خلافاً لاهل الکتاب. و فیه نظر لقوله (علیه الصلاة و السلام) فی حدیث: «صوموا یوم عاشوراء و خالفوا الیهود؛ صوموا قبله یوماً و بعده یوماً.» و معناه صوموا معه یوماً قبله او بعده حتی تخرجوا عن التشبیه بالیهود فی افراد العاشر. و اختلف هل کان واجباً و نسخ بصوم رمضان او لم یکن واجباً قطّ. و اتفقوا علی انّ صومه سنّة. ‏

‏‏و امّا تاسوعاء فقال الجوهری اظنّه مولّداً. و قال الصغانی‏‎[22]‎‏مولّد. فینبغی ان یقال اذا استعمل مع عاشوراء فهو قیاس العربی لاجل الازدواج، و ان استعمل وحده فمسلم ان کان غیر مسموع‏‏. ‏‎[23]‎

‏‏14ـ ‏‏مجمع البحرین طریحی: التاسوعاء: قبل یوم العاشوراء. قال الجوهری: و اظنّه مولداً. ‏

‏
‏‎

‎‏یوم عاشوراء بالمد و القصر: و هو عاشر المحرم و هو اسم اسلامی، و جاء عشوراء بالمدّ مع حذف الالف التی بعد العین...‏‎[24]‎

‏‏15 ـ ‏‏منتهی الارب صفی‌پور (سده سیزدهم): عاشوراء بالمد: دهم محرم یا نهم آن. و در آن لغات است: عشوراء بالمد و عاشوری و عشوری مقصورین و عاشور... و قال بعضهم: عاشوراء معرفة لا یدخل علیها الالف و اللام و لایوصف بها الیوم و لکن یضاف الیها. ‏

‏‏تاسوعاء روز نهم محرم؛ مولّد است. ‏‎[25]‎

‏‏16ـ ‏‏معیار اللغة محمد علی شیرازی (سده سیزدهم): العاشور ککافور و العاشوراء بالممدود و العشوراء کصبور بالممدودة و تقصران: عاشر المحرّم؛ قتل فیه الحسین بن علی (علیهماالسلام). ‏

‏‏التاسوعاء ککافور بالممدودة: التاسع من المحرم‏‏. ‏‎[26]‎

‏‏17ـ ترجمه قاموس اللغة محمد یحیی قزوینی (سده دوازدهم): عاشوراء بر وزن باحوراء و عشوراء بر وزن صفوراء و هر دو به قصر هم آمده و عاشور بر وزن کافور: دهم ماه محرم یا نهم محرم است. ‏

‏‏تاسوعاء به مد آخر: روز پیش از عاشوراست. و جوهری گوید که گمان من این است که مولّد است. ‏‎[27]‎

‏‏18ـ منتخب اللغة شاه‌جهانی، تالیف سید عبدالرشید حسینی مدنی: عاشور: دهم‌روز محرم  یا نهم‌روز؛ و آن را عاشوراء و عشوراء نیز خوانند. ‏‎[28]‎

‏‏19ـ ‏‏اقرب الموارد شرتوتی لبنانی: العاشور و العاشوراء و العاشوری و العشوری: عاشر المحرم و قیل تاسعه، و المشهور انّ عاشوراء عاشر محرم و تاسوعاء تاسعه. ‏

‏‏التاسوعاء: الیوم التاسع من الشهر؛ و علیه روایة: «لئن بقیت الی قابل لا صومن تاسوعاء‏‏.» ‏‎[29]‎

‏‏20ـ دستور العلماء، تالیف قاضی عبدالنبی احمد نگری (سده دوازدهم): ‏‏عاشوراء هو الیوم العاشر من المحرم؛ یوم عظیم حدثت فیه حوادث عظیمة الشان عجیبة البیان، کخلق آدم (علیه‌السلام) و اخرجه من الجنان و قبول توبته و مغفرته عن العصیان، و طوفان نوح (علیه‌السلام) سیّما شهادة الامام الهمام المظلوم المعصوم الشهید السعید ابی‌عبدالله الحسین (رضی الله عنه) ابن اسدالله الغالب علی بن ابی‌طالب (کرّم الله وجهه) و سیحدث فیه امور عظام جسام او مهولة‏

‏
‏‎

‎‏مخوفة کخروج الامام الهمام محمد المهدی (رضی الله تعالی عنه) و نزول عیسی (علیه‌السلام) من السماء و خروج الدجّال و دابّة الارض خصوصاً قیام القیامة کما اخبر بها المخبر الصادق الصدوق نبیّ آخر الزّمان (علیه و علی آله الصلاة و السلام) من الله الملک المنّان. و استحسن الفقهاء فیه عشرة أعمال کما قال واحد من الاکابر: ‏

‏‏علیکم یوم عاشوراء قومی ‏ ‏بأن تأتوا بعشر من خصالٍ‏

‏‏بصوم و الصلاة و مسح ایدٍ ‏ ‏علی راس الیتیم الاغتسال‏

‏‏و صلح و العیادة للاعلّاء ‏ ‏و توسیع الطعام علی العیال‏

‏‏و ثامنها زیارة عالمیکم‏ ‏و تاسعها الدعاء مع اکتحال‏

‏‏و لم تثبت هذه الاعمال من الاحادیث الصحیحة؛ فانّ الاحادیث المنقولة فیها موضوعات. نعم الصوم و توسیع الطعام علی العیال فی الیوم المذکور ثابت بالاحادیث الصحیحة. ‏

‏‏و انّما سمّی عاشوراء لان الله تعالی اعطی لعشرة من الانبیاء عشر کرامات فی ذلک الیوم: آدم و ادریس و نوحاً و یونس و ایّوب و یوسف و موسی و عیسی و ابراهیم و محمّد(صلوات الله علیهم اجمعین). و هذا یوم من اطاع الله تعالی فیه نال جزیل الثواب و من عصاه فیه عوقب باشدّ العقاب و العذاب؛ کقاتل حسین بن علی (رضی الله تعالی عنهما) بل من امر بقتله و استبشربه. ‏

‏‏و فی الیواقیت‏‎[30]‎‏: ‏‏یجب علی الابوین ان یامر الصبیّ بصوم یوم عاشوراء اذا کان لا یلحقه ضرر؛ لانّه روی فی الاخبار انّ النبیّ المختار (علیه‌السلام) کان یدعو الحسن و الحسین(رضی الله تعالی عنهما) وقت السحر و یلقی البزاق فی فیهما و کان یقول لفاطمة(رضی الله تعالی عنها): «لا تطعمیهما الیوم شیئاً؛ فانّ هذا یوم تصوم الوحوش و لا تاکل.»‏‏ ‏‎[31]‎

‏‏و فی الملتقط‏‎[32]‎‏ روی ابو سعید الخدری (رضی الله تعالی عنه) عن النبیّ (علیه الصلاة والسلام) انّه قال: «من صام یوم عاشوراء کان کفّارة لذنب سَنَة، و من وسّع النفقة علی عیاله یوسّع الله علیه الرزق سنة.» ‏

‏‏و فی الشریعه‏‎[33]‎‏: ‏‏یستحب ان یصوم قبل یوم عاشوراء یوماً و بعده یوماً خلافاً لاهل الکتاب. و اعلم انّ الفقهاء و العبّاد یلتزمون الصلاة و الادعیة فی هذا الیوم و یذکرون فیها الاحادیث و لم یثبت شیء منها عند اهل الحدیث غیر الصوم و توسیع الطعام‏‎[34]‎‏  کما مرّ‏‏.‏‎[35]‎

‏‏از مطالبی که از این بیست کتاب نقل شد استفاده می‌شود: ‏

‏
‏‎

‎‏1ـ در زبان عربی واژه‌ای که بر وزن «عاشوراء» باشد یا نداریم و یا بسیار کم است. ‏

‏‏2ـ این واژه به چهار وزن دیگر هم استعمال شده است: عاشور، عاشوریٰ، عشوراء، عشوریٰٰ. ‏

‏‏3ـ بعضی گفته‌اند این کلمه معرفه است و الف و لام بر سر آن درنمی‌آید و صفت یوم قرار نمی‌گیرد؛ بلکه یوم به آن اضافه می‌شود. ‏

‏‏4ـ صاحب ‏‏جمهرة اللغة و صاحب نهایة اللغة و صاحب مجمع البحرین‏‏ گفته‌اند: این واژه اسم اسلامی است و قبل از اسلام نبوده است. اما ظاهراً این مطلب درست نیست؛ زیرا در نقلهای متعدد از عاشوراء قبل از اسلام سخن رفته است که در همین مقال قبلاً یاد شد و بعد هم خواهد آمد. مگر این که گفته شود: قبل از اسلام مصداق عاشوراء ـ یعنی دهم یا نهم محرم ـ مطرح بوده است؛ نه واژه عاشوراء. ‏

‏‏5ـ با اینکه در تاریخ حادثه کربلا و مطالب مربوط به آن، هر جا واژه عاشوراء به کار برده شده و می‌شود مقصود دهم محرم است، اما در موارد دیگر احتمال داده شده که مقصود از عاشوراء نهم محرم باشد و با تاسوعاء فرقی نداشته باشد. اما ظاهراً این احتمال ناشی از استفاده نادرست از برخی روایات باشد؛ زیرا معنی روایت: «‏‏لا صومنّ التاسع‏‏» افزودن روزه روز نهم به روز دهم است (همانطور که در روایات آمده و در آینده نقل خواهد شد) نه این که مقصود از نهم ماه، عاشوراء باشد. ‏

‏‏فیّومی در مصباح المنیر گوید:‏‏ المشهور من اقاویل العلماء سلفهم و خلفهم ان عاشوراء عاشر المحرم و التاسوعاء تاسع المحرم‏‏. ‏‎[36]‎

‏‏علاوه بر این ماده ع ش ر بر این مطلب گواهی می‌دهد. ‏

‏‏6ـ کسانی که احتمال داده‌اند مقصود از عاشوراء نهم محرم باشد گفته‌اند: هنگامی که شتر نه روز آب استفاده کند یعنی وارد روز نهم شود، گفته می‌شود: «‏‏وردت الابل عِشراً.‏‏» و این به خاطر آن است که تتمه روز اول و ابتداء روز آخر را به حساب می‌آورند و مجموعاً ده می‌شود و بنابر این اطلاق عاشوراء بر روز نهم بی‌اشکال است. ‏‎[37]‎

‏‏و واضح است که این مطلب یک توجیه است که اگر اصل استعمال عاشوراء در روز نهم مسلّم بود، می‌توانستیم اینطور توجیه نماییم؛ نه این که این مطلب را دلیل برای اثبات استعمال بدانیم. ‏

‏‏7ـ جوهری در صحاح اللغة گوید: ‏‏التاسوعاء قبل یوم العاشوراء و اظنّه مولّداً‏‏. یعنی گمان می‌کنم استعمال واژه تاسوعاء عربی اصیل نباشد. ‏‎[38]‎

‏‏و همین مطلب را در برخی از لغت‌نامه‌های دیگر هم می‌بینیم. صاحب منتهی الارب گوید: ‏

‏
‏‎

‎‏تاسوعاء: روز نهم محرم؛ مولّد است. ‏‎[39]‎

‏‏و صاحب مصباح المنیر گوید: تاسوعاء: ‏‏قال الجوهری اظنّه مولّداً‏‏. ‏

‏‏و قال الصغانی: مولّد. فینبغی ان یقال اذا استعمل مع عاشوراء فهو قیال العربی لأجل الازدواج و ان استعمل وحده فمسلَّم ان کان غیر مسموع‏‏. ‏‎[40]‎

‏‏8ـ تاکنون در میان روایاتی که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیر مؤمنان (علیه‌السلام) و امام مجتبی (علیه‌السلام) در ارتباط با اخبار از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) در عراق و کربلا نقل شده، روایتی که لفظ عاشوراء در‌ آن باشد، یعنی خبر داده باشند که شهادت حضرت حسین علیه‌السلام روز عاشوراء واقع می‌شود، ندیده‌ام؛ بلکه فقط خبر از اصل شهادت و مکان شهادت داده‌اند؛ نه زمان آن. بله فقط از میثم تمّار نقل شده که خبر از شهادت حضرت حسین (علیه‌السلام) در دهم محرم داده است. ‏‎[41]‎

‏‏9ـ بسیار موجب شگفتی است که در غالب کتابهای اهل تسنن اعم از لغت و حدیث و غیره هنگامی که واژه عاشوراء و معنی و مقصود از آن را بیان کرده‌اند اشاره‌ای به وقوع حادثه شهادت حضرت ابی‌عبدالله(علیه‌السلام) در این روز نکرده‌اند؛ با این که در همین کتابها بارها و بارها به مناسبت، به حوادث خیلی بی‌اهمیت اشاره شده است. و این گونه برخورد را باید کم‌لطفی و بی‌لطفی آنان، یا خدای نکرده کتمان حقائق و سانسور مطالب لازم بشمار آورد. ‏

‏‏10ـ واژه عاشوراء بعد از شهات حضرت امام حسین (علیه‌السلام) با همین واژه قبل از حادثه کربلا در مکتب تشیع و نیز نزد آگاهان از اهل تسنن، زمین تا آسمان تفاوت دارد؛ زیرا قبل از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) مقصود از «عاشوراء» دهم یکی از ماههای قمری یعنی محرم‌الحرام بود؛ اما پس از واقعه کربلا «عاشوراء» به عنوان یک شعار بسیار پـُرمحتویٰ، یک تابلوی گویای سلسله‌ای از حقائق تاریخی اسلام و یک مفهوم سازنده و آموزنده و آگاهی‌دهنده می‌باشد و همانطور که گفته شده، ردیف بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و غدیر امیر مؤمنان (علیه‌السلام) است. ‏

‏‏عاشورا قبل از اسلام در میان یهودی‌ها‏

‏‏فیّومی در مصباح المنیر گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روایت شده: ‏

‏‏ «‏‏صوموا یوم عاشوراء و خالفوا الیهود؛ صوموا قبله یوماً و بعده یوماً‏‏.» ‏

‏‏سپس گوید: معنی حدیث این است که یک روز قبل از عاشورا و یک روز بعد از عاشورا را هم روزه بگیرید تا از شباهت به یهود که فقط روز دهم را روزه می‌گرفتند، خارج شوید. ‏‎[42]‎

‏
‏‎

‎‏پس معلوم می‌شود روز عاشورا نزد یهود از روزهای بزرگی بوده که در آن روز روزه می‌گرفته‌اند. ‏

‏‏در کتاب سنن دارمی از ابن عباس نقل شده که او گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامی که به مدینه آمد، دید که یهودیان روز عاشورا را روزه می‌گیرند.‏‎[43]‎‏ آن حضرت سؤال کرد که چرا روزه می‌گیرید. گفتند زیرا این روزی است که موسی بر فرعون غالب شد. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به مسلمانان فرمود: «شما به موسی (علیه‌السلام) اولی هستید؛ پس شما هم روز عاشورا را روزه بگیرید.» ‏‎[44]‎

‏‏و همین روایت با مختصر تفاوتی در سنن ابن ماجه نیز نقل شده است. ‏‎[45]‎

‏‏در کتاب محلّیٰ ابن حزم از عطاء نقل شده که او گوید از ابن عباس شنیدم که می‌گفت با یهودیان (در روزه روز عاشورا) مخالفت کنید؛ هم نهم را روزه بگیرید و هم دهم را (تا معلوم باشد این روزه روزه آنها نیست). ‏‎[46]‎

‏‏در کتاب صحیح بخاری و نیل الاوطار از ابوموسی نقل کرده‌اند: ‏‏کان یوم عاشوراء تعظّمه الیهود و تتخذه عیداً. فقال رسول الله صلی الله علیه و آله: «صوموه انتم‏‏.» ‏‎[47]‎

‏‏در جمهرة اللغة آمده:‏‏ و العاشوراء قد تکلموا به قدیماً و کانت الیهود تصومه؛ فقال النبی (صلی الله علیه و آله) «نحن احق بصومه.» ‏‎[48]‎

‏‏و در صحیح مسلم آمده: ‏‏کان اهل خیبر ‏‏(یهودی بودند)‏‏ یصومون یوم عاشوراء و یتخذونه عیداً و یلبسون نسائهم فیه حلیّهم و شارتهم. فقال رسول الله صلی الله علیه و آله:‏‏ «‏‏فصوموه انتم‏‏.» ‏‎[49]‎

‏‏عاشورا در میان مسیحیان‏

‏‏در مصباح المنیر فیومی آمده: ‏‏ان رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) صام عاشوراء فقیل له: ان الیهود و النصاری تعظّمه. فقال: «اذا کان العام المقبل صمنا التاسع‏‏.» ‏‎[50]‎

‏‏ظاهراً مقصود حضرت این بوده که روز نهم را بر روز دهم می‌افزاییم تا شبیه به کار یهود و نصاری نباشد. از این نقل مصباح المنیر بر می‌آید که مسیحیان هم عاشورا را گرامی داشته‌اند. اما در این مورد غیر از این مصدر، تا کنون به مدرک دیگری بر نخورده‌ایم. ‏

‏‏عاشورا در جاهلیت و میان قریش‏

‏‏در سنن دارمی روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این روز روز‏

‏
‏‎

‎‏عاشوراست و قریش این روز را در جاهلیت روزه می‌گرفتند. پس هر کدام شما (مسلمین) دوست دارد روزه بگیرد، بگیرد و هر کدام دوست دارد روزه را ترک کند، ترک کند.» ‏‎[51]‎

‏‏در کتاب موطّأ مالک آمده: ‏‏ان عائشة قالت کان یوم عاشوراء یوماً تصومه قریش فی الجاهلیة و کان رسول‌الله (صلی الله علیه و آله) یصومه فی الجاهلیة‏‏... ‏‎[52]‎

‏‏در صحیح بخاری نقل شده: ‏‏ان قریشاً کانت تصوم یوم عاشوراء فی الجاهلیة. ثم امر رسول الله(ص) بصیامه حتی فرض رمضان‏‏... ‏‎[53]‎

‏‏در کتاب نیل الاوطار آمده: ‏‏ان اهل الجاهلیة کانوا یصومون یوم عاشوراء و ان رسول‌الله(ص) صامه و المسلمون قبل او یفرض رمضان...‏‎[54]‎

‏‏عاشورا بعد از اسلام و قبل از وجوب روزه ماه رمضان‏

‏‏در صحیح بخاری از ابن‌عمر نقل شده: ‏

‏‏صام النبی(ص) عاشوراء و امر بصیامه. فلمّا فرض رمضان ترک‏‏. ‏‎[55]‎

‏‏و نیز در صحیح بخاری از عائشه نقل شده: رسول خدا به روزه روز عاشوراء امر کرد؛ تا هنگامی که روزه ماه رمضان واجب شد. آنگاه فرمود: هر کس می‌خواهد روز عاشورا را روزه بگیرد و هر کس می‌خواهد افطار کند. ‏‎[56]‎

‏‏در کتاب جامع احادیث الشیعه از کتاب من لا یحضره الفقیه از امام باقر(ع) نقل شده که محمد بن مسلم و زراره از آن حضرت از روزه روز عاشورا سؤال کردند. فرمود: ‏

‏‏«کان صومه قبل شهر رمضان؛ فلما نزل شهر رمضان ترک.» ‏‎[57]‎

‏‏عاشورا پس از وجوب روزه ماه رمضان‏

‏‏در روایات شیعه آمده: ‏‏و اما الصوم الذی یکون صاحبه فیه بالخیار فصوم یوم الجمعة ـ الی ان قال ـ و صوم یوم عاشوراء. فکل ذلک صاحبه بالخیار؛ ان شاء صام و ان شاء افطر‏‏. ‏‎[58]‎

‏‏و نیز از امام باقر(ع) روایت شده: ‏

‏‏ «ان علیّاً(ع) قال صوموا العاشوراء التاسع و العاشر؛ فانه یکفر ذنوب سنة‏‏.» ‏‎[59]‎

‏‏و نیز از امام باقر(ع) روایت شده: «‏‏صیام یوم عاشوراء کفارة‏‎[60]‎‏سنة‏‏.» ‏‎[61]‎

‏‏در کنزالعمال روایت شده: ‏‏لما فرض صوم رمضان سُئِل النبی(ص) عن صوم عاشوراء. فقال: «هو یوم من ایام الله تعالی؛ فمن شاء صامه و من شاء ترکه‏‏.» ‏‎[62]‎

‏‏و نیز در همان کتاب: عن عمار بن یاسر قال: «‏‏امرنا بصیام عاشوراء قبل ان ینزّل رمضان‏‏؛‏

‏
‏‎

‎‏فلما نزّل رمضان لم نؤمر به‏‏.» ‏‎[63]‎

‏‏و در همان کتاب: عن قیس بن سعد قال: «‏‏کنا نصوم عاشوراء... قبل ان ینزّل علینا صوم رمضان ـ فلما نزل لم نؤمر به و لم نُنَه عنه و نحن نفعل‏‏.» ‏‎[64]‎

‏‏نتیجه روایات‏

‏‏مستفاد از این روایات و دهها روایت دیگر که در کتابهای حدیثی سنّی و شیعه نقل شده‏‎[65]‎‏ این است که عاشوراء از زمان حضرت موسی تا بعثت رسول خدا(ص) و از بعثت تا هنگام وجوب روزه ماه رمضان و همچنین پس از آن مورد تعظیم و از ایّام‌الله بوده است و همواره با انجام روزه در آن بزرگ داشته می‌شده است. ‏

‏‏اینجا این پرسش پیش می‌آید که علت عظمت این روز و از ایام‌الله بودن آن چیست؟ زیرا غالباً زمانها به واسطه حوادث مهمی که در آن اتفاق می‌افتد عظمت پیدا می‌کنند مانند روز میلاد رسول خدا(ص) و روز بعثت و روز وفات آن بزرگوار و روز توّلد امیر مؤمنان و روز غدیر و روز شهادت آن گرامی. ‏

‏‏در پاسخ این سؤال مطالبی در کتابها نقل شده و برخی از آنها مورد خدشه قرار گرفته است. ‏‎[66]‎‏ اما از یک نکته گویا غفلت شده که علت عظمت این روز حادثه کربلا باشد و بزرگداشت این روز از همان زمان حضرت موسی نیز به همین علّت بوده و شاهد آن، روایتی است که در پایان این مقال نقل خواهیم کرد. و اگر همه حوادثی که گفته شده در این روز اتفاق افتاده مطابق با واقع باشد باز از همه مهم‌تر و عظیم‌تر حادثه کربلا است. ‏

‏‏روزه عاشوراء‌ پس از واقعه کربلا‏

‏‏دشمنان اهل بیت و بنی‌امیه (لعنة الله علیهم) پس از حادثه کربلا با سوء استفاده از روایات مربوط به روزه و بزرگداشت عاشورا مطلبی را عنوان و مطرح و تبلیغ کردند که با اساس دین و مکتب منافات داشت و آن اینکه چون در این روز امام حسین(ع) کشته شده و کشتن امام حسین(ع) و اهل بیت و یاران او ـ نعوذ بالله ـ کار بسیار خوب و مستحسنی بوده، پس این روز، روز بابرکتی شده و به این خاطر باید این روز را روزه گرفت. ‏

‏‏متاسفانه این مطلب صد در صد انحرافی، میان گروهی از مسلمانان ظاهری نفوذ کرد که در زیارت عاشوراء امام حسین(ع) آمده: ‏

‏‏ «و هٰذٰا یومٌ تَبَرَّکَت به بنوأُمیّة.» ‏

‏
‏‎

‎‏از این تاریخ است که روزه روز عاشورا به دو عنوان می‌توانست انجام شود: ‏

‏‏1ـ بعنوان اینکه از ایام الله است؛ مانند اینکه قبل از حادثه کربلا روز عاشورا را روزه می‌گرفتند یا بعنوان واجب و یا مستحب. ‏

‏‏2ـ بعنوان اینکه چون یزید امام حسین(ع) را ظاهراً از بین برده باید روزه گرفت و از همین تاریخ است که امامان معصوم ما با روشنگری، و احیاناً نهی از روزه روز عاشوراء، و حتی با بیان اینکه تا نزدیک غروب چیزی نخورید و نیاشامید؛ اما نزدیک غروب قدری چیز بخورید تا روزه اصطلاحی نباشد با این فکر کفری که ریشه در دشمنی اهل بیت (علیهم‌السلام) دارد مبارزه و مخالفت کردند. ‏

‏‏امام صادق(ع) به عبدالله بن سنان فرمود: ‏

‏‏ «لاتجعله صوماً کملاً ولیکن إفطارک بعد صلاة العصر بساعة علی شربة من ماء...»‏‏ ‏‎[67]‎

‏‏زراره از امام صادق و امام باقر (علیهاالسلام) نقل کرده که به او فرمودند: ‏

‏‏ «لا تصم یوم عاشوراء...» ‏‎[68]‎

‏‏جعفر بن عیسی گوید: ‏‏سالت الرضا(ع) عن صوم یوم عاشوراء‌ و ما یقول الناس فیه. فقال(علیه‌السلام): «عن صوم ابن مرجانة تسئلنی؟ ذلک یوم صامه الادعیاء من آل زیاد بقتل الحسین(ع) و هو یوم تشأّم به آل محمد و یتشأّم به اهل الاسلام و الیوم المتشأّم به الاسلام و اهله لا یصام فیه و لا یتبرک به... و یوم عاشوراء قتل فیه الحسین(ع) و تبرک به ابن مرجانة و تشأم به آل محمد (علیهم‌السلام) فمن صامهما‏‎[69]‎‏ و تبرّک بهما لقی الله عزّ و جلّ ممسوخ القلب و کان محشره مع الذین سنّوا صومهما و التبرک بهما.»‏‏ ‏‎[70]‎

‏‏امام صادق(ع) فرمود: «‏‏من صامه کان حظه من صیام ذلک الیوم حظّ ابن‌مرجانة و آل زیاد.» قال الراوی: قلت و ما کان حظهم من ذلک الیوم؟ قال: «النار اعاذنا الله من النار و من عمل یقرب من النار‏‏.» ‏‎[71]‎

‏‏امام صادق(ع) فرمود: «‏‏اما انه صیام یوم ما نزل به کتاب و لاجرت به سنة الا سنّة آل‌زیاد بقتل الحسین بن علی (علیهماالسلام).»‏‏ ‏‎[72]‎‏ ظاهراً مقصود، روزه آنطور که بنی‌امیه می‌گفتند می‌باشد. ‏

‏‏و چند روایت دیگر نیز به همین مضمون در روایات باب صیام عاشوراء در کتابهای حدیثی مانند جامع احادیث الشیعه نقل شده است. ‏‎[73]‎

‏
‏‎

‎‏بنابر این جمع بین این دو گروه روایت (یعنی روایاتی که دلالت بر مطلوبیت صوم عاشورا و روایاتی که دلالت بر عدم مطلوبیت آن دارد) بسیار روشن است. ‏

‏‏مرحوم مقدس اردبیلی در کتاب شرح ارشاد در شرح فتوای علامه حلی به استحباب روزه عاشورا به شرط اینکه به خاطر محزون بودن از شهادت امام حسین(ع) باشد فرموده است: روایات در این مورد مختلف است برخی دلالت بر استحباب دارد و می‌گوید روزه عاشورا کفاره گناه یک سال است و روزه تاسوعا و عاشورا کفاره گناه یکسال است و رسول خدا این روز را روزه گرفته است. و برخی دیگر از روایات دلالت بر کراهت بلکه حرمت دارد مانند روایتی که می‌گوید روزه این روز سنت آل زیاد و روزه ابن مرجانه است... ‏

‏‏برای جمع بین این دو گروه روایت می‌توان گفت... گروه دوم مربوط به روزه عاشورا به عنوان تبرّک و شکر به خاطر شهادت امام حسین(ع) است و روزه به این منظور حرام می‌باشد. و اگر به این منظور هم نباشد ممکن است به خاطر اینکه سنت دشمنان اهل بیت است و روزه‌دار در این روز به آنان شباهت پیدا می‌کند مکروه باشد کما اینکه اتصاف به اوصاف یهود و نصاری مکروه است و اینکه علامه حلی فرمود در صورتی که به خاطر حزن باشد مستحب است مقصود اینست که هیچ شباهتی به کار بنی‌امیه که به خاطر سرور و شکر روزه می‌گرفتند، نداشته باشد. ‏‎[74]‎

‏‏صاحب جواهر هم در شرح قول محقق: «‏‏یستحب صوم عاشوراء علی وجه الحزن‏‏.» فرموده است: «‏‏لا ان یکون علی جهة التبرک و الشکر و بذلک جمع الشیخان و غیر هما بین الروایات الدالة علی المطلوبیة و النصوص المتضمنة للنهی عن صومه...‏‏» ‏‎[75]‎

‏‏مرحوم محدث قمی(ره) در ماده عشر سفینة البحار مطلب شگفت‌آوری در این زمینه از یکی از علمای اهل تسنن، «شیخ عبدالقادر جیلانی» نقل کرده است، که خواندنی است. ‏

‏‏چند یادآوری‏

‏‏متاسفانه موضوع عید دانستن روز عاشورا بعد از حادثه کربلا که از شیطنتهای بنی‌امیه بود در میان گروههایی از مسلمانان نفوذ کرد و باقی ماند و گویا هنوز هم در برخی از بلاد برخی ممالک اسلامی این سنّت سراسر بدعت و ضد ارزش برقرار است. مرحوم کراجکی که از علمای سده پنجم شیعه است در رساله «التعجب» می‌نویسد: ‏

‏‏و من عجیب امرهم دعواهم محبّة اهل البیت (علیهم‌السلام) مع مایفعلون یوم المصاب بالحسین(ع) من المواظبة علی البرّ و الصدقة و المحافظة علی البذل و النفقة و التبرّک بشراء ملح‏

‏
‏‎

‎‏السنة و التفاخر بالملابس المنتخبة و المظاهرة بتطیّب الابدان... من اسباب الافراح و المسرّات و اعتذار هم فی ذلک بانه یوم لیس کالایام و انه خصوص بالمناقب العظام و یدّعون ان الله عزّوجلّ تاب فیه علی آدم فکیف وجب ان یقضی فیه حق آدم فیتّخذ عیداً و لم یجب ان یقضی حق سید الاولین و الاخرین محمد خاتم النبیین(ص) فی مصابه بسبطه و ولده و ریحانته و قرّة عینه و باهله الذین اصیبوا و حریمه الذین سبوا و هتکوا؟...‏‎[76]‎

‏‏تهذیب الاحکام شیخ طوسی از امام باقر(ع): «‏‏لزفت السفینة‌ یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح (علیه‌السلام) من معه من الجن و الانس ان یصوموا ذلک الیوم‏‏.» و قال ابو جعفر (علیه‌السلام): «‏‏اتدرون ما هذا الیوم؟ هذا الیوم الذی تاب الله عزوجل فیه علی آدم و حوا (علیهماالسلام)، و هذا الیوم الذی فلق الله فیه البحر لبنی اسرائیل فأغرق فرعون و من معه، و هذا الیوم الذی غلب موسی(ع) فرعون، و هذا الیوم الذی ولد فیه ابراهیم(ع) و هذا الیوم الذی تاب الله فیه علی قوم یونس، و هذا الیوم الذی ولد فیه عیسی بن مریم(ع)، و هذا الیوم الذی یقوم فیه القائم(ع)‏‏.‏‎[77]‎

‏‏دعائم الاسلام قاضی نعمان مصری: عن جعفر بن محمد (علیهماالسلام) انه قال: «استوت السفینة یوم عاشوراء علی الجودی فامر نوح(ع) من معه من الانس و الجنّ بصومه و هو الیوم الذی تاب الله فیه علی آدم(ع) و هو الیوم الذی یقوم فیه قائمنا اهل البیت(ع).»‏‎[78]‎

‏‏شفاء الصدور حاج میرزا ابوالفضل طهرانی: شیخ صدوق از جبلّه مکیه نقل کرده که شنیدم از میثم تمار ـ رضی الله عنه ـ که فرمود: والله می‌کشند این امت پسر پیغمبر خود را در محرم در روز دهم. و هر آینه اعداء حق سبحانه و تعالی و من می‌دانم او را به عهدی که از مولایم امیرالمومنین(ع) به من رسیده ـ تا آنجا که جبله می‌گوید ـ گفتم چگونه مردم روز قتل حسین را روز برکت قرار دهند؟ پس میثم بگریست و فرمود: حدیثی وضع کنند که او روزی است که خدای تعالی در او توبه آدم را قبول کرد ـ با اینکه خدای تعالی در ذیحجه توبه آدم را قبول کرد ـ و گمان می‌کنند که او روزی است که خدای تعالی یونس را از شکم ماهی بیرون آورد ـ با اینکه خدای تعالی یونس را در ذیقعده از شکم ماهی برآورد ـ و گمان می‌کنند که او روزی است که سفینه نوح بر جودی قرار گرفت ـ با اینکه استواء سفینه در روز هجدهم ذیحجه بود ـ و گمان می‌کنند که او روزی است که خدا دریا را برای موسی بشکافت ـ با اینکه این کار در ربیع الاول بود. ‏‎[79]‎

‏
‏‎

‎‏در مجله «الهادی» که سالهای قبل از پیروزی انقلاب در قم منتشر می‌شد شماره دوم سال هفتم در مقاله‌ای پیرامون عاشورا و روزه یهود در این روز بحث شده است نویسنده آن مقاله معتقد است تمام روایاتی که دلالت بر روزه گرفتن یهودیها در عاشورا دارد جعلی است و این قبیل روایات در راستای کار بنی‌امیه بوده که موضوع کربلا و حادثه عاشورا را لوث کنند. وی می‌نویسد: ‏

‏‏فی واقعنا الحاضر لا نجد ایّ یهودیّ یصوم فی العاشر من محرم او یعدّه عیداً و لم یوجد فی السجلّات التاریخیة ما یشیر الی انهم صاموا فی العاشر من محرم او عدّوه عیداً ـ بل الیهود یصومون یوم العاشر من شهر تشری و هو الشهر الاول من سنتهم فی تقویمهم و تاریخهم؛ الا انهم لا یسمونه یوم عاشوراء؛ بل یوم او عید کیپور‏‏.‏‎[80]‎

‏‏برای بررسی این مطلب لازم است به مصادر معتبری که پیرامون روزه یهود بحث کرده‌اند، رجوع کنیم: ‏

‏‏کتاب قاموس مقدس تالیف مستر هاکس آمریکائی: روزه کفاره، روزه مهم سالیانه‌ای است که با آرامی و استراحت و روزه در دهم ماه تشری یعنی پنج روز قبل از عید خیمه‌ها نگاه داشته می‌شد... که فعلاً این عید در دهه اول اکتبر واقع می‌شود... ‏‎[81]‎

‏‏دائرة المعارف فارسی مصاحب: عاشورا اصلاً نام روز دهم محرم نبوده است بلکه روز دهم ماه تشری بوده است که یهودیان از جمله یهودیان عرب در ‌آن روز گیپور می‌گرفتند... تشری نام یکی از ماه‌های تقویم یهود که ماه اول سال عرفی و ماه هفتم سال دینی است و مطابق با قسمتی از سپتامبر و اکتبر فرنگی می‌باشد... جشن سال نو در روزهای اول و دوم تشری برگزار می‌شود؛ یوم کیپور در روز دهم... ‏‎[82]‎

‏‏التفهیم ابوریحان بیرونی: «کبّور چیست؟‏‎[83]‎‏دهم روز است از تشری و زین جهت گاه گاه او را عاشورا خوانند‏‎[84]‎‏ فامّا نام کبّور اندر زبان عبری از کفاره گناهان است و این یک روز است که بر جهودان روزه داشتن فریضه کرده آمد... و اندازه این روز بیست و پنج ساعت است و ابتدا کنند روز نهم پیش از آفتاب فرو شدن به نیم ساعت و تمام شود چون آفتاب فرو شود در روز دهم و نیم ساعت بگذرد آنگه روزه بگشایند.» ‏‎[85]‎

‏‏در گنجینه‌ای از تلمود نیز راجع به روزه روز کیپور مفصل بحث شده است. ‏‎[86]‎

‏‏الآثار الباقیه ابوریحان بیرونی: «‏‏تشری و هو ثلاثون یوماً ـ و فی الیوم العاشر منه صوم الکبّور و یدعی العاشوراء و هو الصوم المفروض من بین سائر الصیام فانها نوافل و یصام هذا‏

‏
‏‎

‎‏الکبّور من قبل غروب الشمس من الیوم التاسع بنصف ساعة الی مابعد غروبها فی الیوم العاشر بنصف ساعة تمام خمس و عشرین ساعة ـ و صومه کفارة لکل ذنب علی وجه الغلط و یجب علی من لم یصمه من الیهود القتل عندهم و فیه یصلی خمس صلوات و یسجد فیهاـ‏‏»‏‎[87]‎

‏‏سفر لاویان تورات، باب شانزدهم: «و این برای شما فریضه دائمی باشد که در روز دهم ماه هفتم جانهای خود را دلیل سازید و هیچ کار مکنید.... زیرا که در آن روز کفاره برای تطهیر شما کرده خواهد شد و از جمیع گناهان خود بحضور خداوند طاهر خواهید شد...» ‏‎[88]‎

‏‏ظاهر عبارات این کتابها مؤید همان مطلبی است که در مقاله مجله الهادی آمده؛ زیرا دهم تشری با دهم محرّم همیشه یک روز نیست بله ممکن است گاهی در یک روز هر دو واقع شوند در صورتیکه ظاهر روایات و مطالبی که قبلاً در این مقاله آوردیم اینست که یهود همواره در دهم ماه محرم روزه می‌گرفتند. ‏

‏‏اما با این وصف نمی‌توان قضاوت قطعی کرد زیرا خلاف واقع بودن آن همه روایت و گفتارهای اهل لغت هم بعید به نظر می‌رسد و شاید دو مطلبی که در ذیل از دائرة المعارف فارسی و از مرحوم علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی نقل می‌کنیم بتواند این شبهه را دفع و یا دست کم ضعیف کند: ‏

‏‏در دائرةالمعارف فارسی آمده: «تقویم یهود به سبب قواعد گوناگونی که برای تنظیم اعیاد دینی دارند پیچیده است؛ سال دینی اول نیسان و سال عرفی از اول تشری آغاز می‌شود.» ‏‎[89]‎

‏‏علامه شعرانی رحمة الله علیه: «ابوریحان بیرونی و بعضی از مفسران که اهل فن (نجوم) بودند گویند نسییء آن بود که هر سه سال یک بار یک ماه بر عدد ماههای سال می‌افزودند و آن سال را سیزده ماه می‌گرفتند تا ماهها از فصل خود تغییر نکند و محرم که آغاز سال است منطبق با اول بهار باشد تقریباً چنانکه اکنون رسم یهود است در هر سه سال یکسال را سیزده ماه می‌گیرند و ماههای آنها که قمری است از محل خود در فصول شمسی تغییر نمی‌کند و عرب تقلید یهود می‌کردند و بدین عمل قهراً ماهها از جای حقیقی خود تغییر می‌کرد نه اینکه مثلاً حج را از ماهی به ماهی تغییر دهند بلکه این نتیجه افزودن یک ماه است وگرنه خود آنها همان ماهی را که در آن حج می‌کردند ذوالحجّة می‌نامیدند و در واقع ذوالحجّة نبود...» ‏‎[90]‎

‏‏قال العلامة الشعرانی رحمة الله علیه فی حاشیة الوافی: «اعلم ان یوم عاشوراء کان یوم صوم الیهود و لایزالون یصومون الی الآن و هو الصوم الکبیر‏‎[91]‎‏و وقته الیوم العاشر من الشهر الاول من السنة و لما قدم رسول‌الله(ص) المدینة کان اول سنة الیهود مطابق لاول المحرم و‏

‏
‏‎

‎‏کذلک بعده الی ان حرم النسیء و ترک فی الاسلام و بقی علیه الیهود الی زماننا هذا فتخلف اول سنة المسلمین عن اول سنتهم و افترق یوم عاشورا عن یوم صومهم و ذلک لانهم ینسئون الی زماننا فیجعلون فی کل ثلاث سنین سنة واحدة ثلاثة عشر أَشْهُراً کما کان یفعله العرب فی‌الجاهلیة فصام رسول‌الله(ص) و المسلمون یوم عاشوراء کما کانوا یصومون و قال نحن أولی بموسی منهم الی ان نسخ وجوب صومه بصوم رمضان و بقی الجواز‏‏.» ‏

‏‏و قال فی الروض الانف: «انهم یعنی العرب کانوا ینقلونه یعنی اول المحرم علی حسب الشهور الشمسیة‏‏.» ‏‎[92]‎

‏‏در پایان احتمالی را هم یادآوری می‌کنم: شاید روزه یهود تا زمان رسول خدا(ص) در همان عاشورا دهم محرم بوده و سپس مورد دستکاری قرار گرفته و به دهم تشری تغییر داده شده باشد و این احتمال با توجه به تحریف فراوانی که در اصول و فروع ادیان گذشته واقع شده، بعید به نظر نمی‌رسد. و العلم عند الله. ‏

‏‏یک حدیث بسیار جالب‏

‏‏و اما روایتی که موجب شد این مقاله را تنظیم کنم و قبلاً وعده نقل آنرا دادم: در مجمع البحرین طریحی و مستدرک سفینة البحار نمازی نقل شده است و مستفاد از آن اینست که یوم الله بودن عاشورا به خاطر وقوع حادثه بسیار عظیم شهادت حضرت سید الشهداء(ع) در این روز است و این مطلب را خدای متعال به حضرت موسی(ع) فرموده است و بنابراین می‌توان گفت اگر روز عاشورا در میان یهود و دیگران که پس از آنها بوده‌اند احترامی داشته به جهت این بوده که حضرت موسی(ع) آنان را به این کار امر کرده و امر او به خاطر این بوده که از راه وحی به عظمت این روز پی برده بوده است و البته این حدیث با وقوع حوادث مهم دیگر در این روز منافات ندارد. اینک متن روایت: ‏

‏‏فی حدیث مناجاة موسی‏‎[93]‎‏و قد قال: «یا ربِّ لِمَ فَضَّلْتَ أُمَّةَ محمّدٍ(ص) علیٰ سائِر الأُمَم؟» فقال الله تعالی: «فَضَّلَتُهُم لِعَشْرٍ خِصالٍ.» قال موسی: «و ما تلکَ الْخِصالُ اْلَّتی یعمَلونَها حتّیٰ آمُرَ بنی‌إسرائیلَ یعلَمونها؟» ‏‎[94]‎

‏‏قال الله تعالی: «اُلصَّلاة، و اُلزَّکاة، و اُلصَّوم‏‏، ‏‎[95]‎‏و اُلْحَجَ، و اُلجِهاد، و اُلجُمُعة‏‎[96]‎‏، ‏‏و اُلجَماعة، و اُلقُرآن، و اُلعِلم‏‎[97]‎‏، ‏‏و اُلعاشوراء‏‏.» ‏

‏‏قال موسی(ع): «یا ربِّ و مَا اُلْعاشوراء؟» قال: «اُلبـُکاء و اُلتَّباکی‏‎[98]‎‏ ‏‏علی سِبطِ محمّدٍ(ص) و اُلمرثِیَة و اُلعَزاءُ علیٰ مُصیبةِ وَلَدِ اُلْمصطَفیٰ. یا موسیٰ ما مِنْ عَبْدٍ مِن عَبیدی فی‏

‏
‏‎

‎‏ذٰلک اُلزَّمانِ بَکیٰ أَو تَباکیٰ و تَعَزّیٰ علیٰ وَلَدِ اُلمُصطفیٰ إلّا و کانتْ لهُ اُلْجَنَّةُ ثابتاً فیها. و ما مِن عَبدٍ أَنفَقَ مِن ماله فی مَحَبَّةِ اُبنِ بِنتِ نَبیه(ص) طعاماً و غَیرَ ذلک دِرهَماً أَو دیناراً إلَا و بارَکْتُ لهُ فی دار اُلْدّنیا اُلدِّرهَمَ بِسبعینَ درهماً و کان مُعافاً فی اُلجَنَّة و غَفَرتُ لهُ ذُنوبَهُ‏‏.‏‎[99]‎

‏‏و عزَّتی و جلالی ما مِن رَجُلٍ أو اُمرأةٍ سٰالَ دَمعُ عَینَیهِ فی یومِ عاشوراءَ و غیرِهِ قطرةً واحدةً إلّا و کَتبتُ لهُ أَجرَ مِأَةَ شهیدٍ.»‏‎[100]‎

‏‏مصادر مقاله‏

‏‏1ـ کتاب العین خلیل بن احمد چاپ هشت جلدی‏

‏‏2ـ تهذیب اللغة ازهری چاپ مصر‏

‏‏3ـ جمهرة اللغة چاپ چهار جلدی‏

‏‏4ـ نهایة اللغة چاپ پنج جلدی‏

‏‏5ـ مقاییس اللغة چاپ قم (افست)‏

‏‏6ـ لسان العرب چاپ لبنان‏

‏‏7ـ صحاح اللغة چاپ هفت جلدی‏

‏‏8ـ قاموس اللغة چاپ چهار جلدی‏

‏‏9ـ تاج العروس زبیدی = شرح قاموس اللغة‏

‏‏10ـ الغریبین هروی چاپ قاهره 1390 ‏

‏‏11ـ السامی فی الاسامی میدانی چاپ مصر‏

‏‏12ـ مختار الصحاح ابوبکر رازی‏

‏‏13ـ مصباح المنیر فیّومی چاپ جدید قم‏

‏‏14ـ مجمع البحرین چاپ سنگی و چاپ جدید‏

‏‏15ـ منتهی الارب چاپ افست‏

‏‏16ـ معیار اللغة چاپ سنگی در دو جلد ‏

‏‏17ـ ترجمه قاموس اللغة چاپ سنگی ‏

‏‏18ـ منتخب اللغة چاپ سنگی‏

‏‏19ـ اقرب الموارد چاپ سه جلدی افست‏

‏
‏‎

‎‏20ـ دستورالعلماء چاپ دوم در چهار جلد‏

‏‏21ـ عمدة القاری فی شرح البخاری‏

‏‏22ـ سنن الدارمی در دو جلد‏

‏‏23ـ سنن ابن‌ماجه در دو جلد‏

‏‏24ـ المحلّیٰ چاپ هشت جلدی‏

‏‏25ـ صحیح البخاری چاپ سه جلدی‏

‏‏26ـ نیل الاوطار شوکانی چاپ 1973 میلادی‏

‏‏27ـ صحیح مسلم چاپ دو جلدی‏

‏‏28ـ الموطّأ چاپ 1370 ‏

‏‏29ـ جامع احادیث الشیعة‏

‏‏30ـ کنز العمّال ملاعلی قاری‏

‏‏31ـ مجمع الفائدة ملا احمد اردبیلی‏

‏‏32ـ جواهر الکلام چاپ جدید ‏

‏‏33ـ التعجب کراجکی چاپ سنگی‏

‏‏34ـ مجلة الهادی چاپ قم‏

‏‏35ـ قاموس مقدس چاپ 1928 میلادی‏

‏‏36ـ دائرة المعارف فارسی مصاحب‏

‏‏37ـ التفهیم چاپ دوم‏

‏‏38ـ گنجینه‌ای از تلمود، چاپ 1350 شمسی‏

‏‏39ـ الآثار الباقیة چاپ افست‏

‏‏40ـ تورات فارسی= عهدین‏

‏‏41ـ حاشیه تفسیر ابی‌الفتوح چاپ اسلامیه‏

‏‏42ـ شفاء الصدور چاپ سنگی‏

‏‏43ـ مستدرک سفینة البحار‏

‏‏44ـ بغیة الوعاة سیوطی چاپ دارالمعرفة ‏

‏‏45ـ الاعلام زرکلی چاپ هشت جلدی‏

‏
‏‎

‎‏46ـ معجم البلدان یاقوت حموی‏

‏‏47ـ هدیة الاحباب محدث قمی چاپ سنگی‏

‏‏48ـ الکنیٰ و الالقاب محدث قمی چاپ نجف‏

‏‏49ـ کتاب فی لایحضره الفقیه چاپ غفاری ‏

‏‏50ـ روضة المتقین ملا محمد تقی مجلسی ج 3 ‏

‏‏51ـ تهذیب الاحکام چاپ نجف‏

‏‏52ـ دعائم الاسلام چاپ مصر‏

‏‏53ـ کافی شیخ کلینی(ره) چاپ آخوندی‏

‏‏54ـ وافی ملا محسن فیض(ره) چاپ اسلامیه‏

‏‏55ـ حاشیه وافی استاد شعرانی(ره) ضمیمه چاپ اسلامیه‏

‏‏56ـ سفینة البحار محدث قمی‏

‏‏57ـ مفاتیح الجنان محدث قمی‏

‏‏58ـ شرح باب حادی عشر چاپ عبدالرحیم ‏

‏‏59ـ مرآت العقول علامه مجلسی‏

‏‏60ـ شرح فقیه فارسی تألیف ملامحمد تقی مجلسی چاپ سنگی‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏پای نوشتها:‏

‏‎

‎

• ـ العین 1 /  249 چاپ انتشارات هجرت ـ قم. خلیل بن احمد از علمای سده دوم است.
• ـ لیث بن نصر. همان است که گفته شده کتاب العین خلیل بن احمد را تکمیل کرده، و از علمای سده دوم است.
• ـ ترجمه اش یافت نشد.
• ـ محمد بن زیاد متوفای 231 کان نحویاً عالماً باللغة. به بغیة الوعاة سیوطی 42 رجوع شود.
• ـ در معجم البلدان ذکر نشده است.
• ـ عِشر به کسر عین است.
• ـ فقیه شافعی و نحوی متوفای 264.
• ـ تهذیب اللغة ازهری 1 /  409 چاپ مصر 1384 ازهری از علمای سده چهارم است.
• ـ ترجمه اش را پیدا نکردم.
• ـ جمهرة اللغة ابن درید متوفای 321. ج 2 /  343 و 3 /  390
• ـ نهایة اللغة ابن اثیر متوفای 606. ج 1 /  190 و 3 /  240
• ـ مقاییس احمد بن فارس متوفای 395. ج 4 /  326 چاپ مصر
• ـ چاپ بیروت دار صادر در ماده عشر
• ـ ج 2 /  747 و 3 /  1191 چاپ هفت جلدی
• ـ ج 2 /  89 و 3 /  9 چاپ چهار جلدی
• ـ حسین بن احمد بن خالویه از فضلاء امامیه و عارفین به عربیت است وفاتش در حلب سال 370. به هدیة الاحباب رجوع شود.
• ـ ج 3 /  400 چاپ افست
• ـ ج 1 /  254. هروی متوفای 401 می باشد.
• ـ ص 362 چاپ مصر. میدانی متوفای 518 می باشد.
• ـ ص 57 و 342
• ـ نصاری فقط در کلام فیومی آمده است. و در یک روایت که در فقیه و تهذیب و وافی و جامع احادیث الشیعة نقل شده به داود(ع) هم این روزه نسبت داده شده است.
• ـ ابوالفضائل حسن بن محمد عمری متوفای 650 لغوی و نحوی و محدث بوده است و کتابی در احادیث موضوعه دارد. به الکنیٰ و الالقاب محدث قمی و بغیة الوعاة سیوطی رجوع شود.
• ـ مصباح المنیر ص 104
• ـ ماده ع ش ر چاپ قدیم و جدید
• ـ ج 1 /  126 و 2 /  836
• ـ ج 1 /  465 و 2 /  88
• ـ ماده تسع و عشر
• ـ ص 284 چاپ سنگی
• ـ ج 1 /  77 و 2 /  784
• ـ نام کتابی است از تالیفات شعرانی ظ
• ـ شبیه این حدیث در جامع احادیث الشیعة ج 9 ص 476 و وافی 7 /  13 به نقل از فقیه و تهذیب آمده است.
• ـ نام کتابی است در فقه یا حدیث؟
• ـ نام کتابی است در فقه
• ـ همین دو هم ثابت نیست مگر صوم حزنی که فقهای شیعه فرموده اند.
• ـ دستورالعلماء چاپ دوم ج 2 ص 291
• ـ مصباح المنیر ص 104
• ـ الغریبین 1 /  254 و نهایة اللغة 1 /  190 و عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری 11 /  116
• ـ صحاح اللغة ج 2 /  747
• ـ ج 1 ص 126
• ـ مصباح المنیر ص 104
• ـ شفاء الصدور چاپ سنگی ص 259 به نقل از امالی و علل الشرایع شیخ صدوق(ره)
• ـ مصباح المنیر ص 104
• ـ برخی گمان کرده اند معنی حدیث اینست که پیامبر(ص) روز عاشورا از مکه به مدینه آمده و دیده است که یهودیان روزه اند و بر این اساس بر روایت اشکال کرده اند که روز ورود رسول خدا(ص) عاشورا نبوده است. اما با مراجعه به اهل حدیث به نقل سنن دارمی (نه سنن ابن ماجه) واضح است که معنی حدیث همان است که در متن یاد شد.
• ـ سنن دارمی 2 /  22
• ـ سنن ابن ماجه 1 /  552
• ـ المحلی ابن حزم 7 /  18
• ـ صحیح بخاری 3 /  57 و نیل الاوطار 4 /  326
• ـ جمهرة اللغة ابن درید 3 /  390
• ـ صحیح مسلم 3 /  150
• ـ مصباح المنیر ص 104
• ـ سنن دارمی 2 /  22
• ـ موطّأ مالک 1 /  219 و سنن دارمی2 /  23
• ـ صحیح بخاری 3 /  31
• - نیل الاوطار4 /  326
• ـ صحیح بخاری 3 /  31
• ـ صحیح بخاری 3 /  31
• ـ جامع احادیث الشیعه 9 /  479 و کتاب من لا یحضره الفقیه 2 /  85 چاپ غفاری و به روضة المتقین ملامحمدتقی مجلسی(ره) ج 3 رجوع شود.
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  480
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  475 به نقل از تهذیب شیخ طوسی و اقبال ابن طاووس
• ـ کبور یا کپبور یا کپور که در مورد روزه عاشورا یهودیان آمده با همین واژه کفاره ارتباط دارد و شاید آن واژه عبری همین واژه باشد.
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  475 به نقل از تهذیب و استبصار شیخ طوسی.
• ـ کنزالعمال 8 /  658
• ـ کنزالعمال 8 /  656
• ـ کنزالعمال 8 /  656
• ـ مثلاً در صحیح بخاری حدود ده روایت و در صحیح مسلم حدود سی روایت آمده است.
• ـ که در همین مقاله از کتاب دستور العلماء نقل شد و در ذیل عنوان «چند یادآوری» در پایان مقاله هم می آید.
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  477
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  477 به نقل از کافی و تهذیب و استبصار
• ـ او تبرّک خ ل
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  477 و 478 به نقل از کافی و تهذیب
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  478
• ـ جامع احادیث الشیعة 9 /  479 به نقل از کافی و تهذیب و استبصار
• ـ به جامع احادیث الشیعة باب 18 صیام رجوع شود.
• ـ مجمع الفائدة ج 5 ص 188
• ـ جواهر الکلام ج 17 ص 105
• ـ التعجب کراچی چاپ سنگی ضمیمه کنز الفوائد ص 45
• ـ تهذیب الاحکام ج 4 ص 300
• ـ دعائم الاسلام ج 1 ص 284
• ـ شفاء الصدور طهرانی چاپ سنگی ص 259 و وافی جزء 7 ص 14 به نقل از امالی صدوق و علل الشرائع صدوق
• ـ مقاله نگارش استاد حسن توفیق سقاف است.
• ـ قاموس مقدس ص 427 چاپ 1928 میلادی
• ـ دائرة المعارف فارسی 2 /  1651 و 2 /  643
• ـ مرحوم همایی در حاشیه التفهیم گوید: تلفظ اصلیش کپّور و با لفظ کفاره عربی یک ریشه دارد.
• ـ مرحوم همایی گوید: تلفظ اصلیش بطوری که نگارنده از علماء یهود تحقیق کرد عاسور به سین مهمله است و با عاشور و عاشوراء و عشره عربی یک ریشه دارد.
• ـ التفهیم چاپ دوم ص 244
• ـ گنجینه ای از تلمود چاپ 1350 شمسی ص 122 ـ 125
• ـ الاثارالباقیة چاپ افست ص 277
• ـ تورات فارسی
• ـ دائرة المعارف فارسی مصاحب 1 /  659. از برادر فاضل و گرامی حضرت آقای توفیقی که با معرفی این چند مصدر، در این بخش مقاله ما را یاری کردند سپاسگزاریم.
• ـ تفسیر ابی الفتوح رازی ج 6 ص 29 در پاورقی
• ـ احتمال هست که کبیر غلط چاپی باشد زیرا در کتابهای دیگر کبّور و کپور و کیپور آمده است.
• ـ کتاب من لایحضره الفقیه 2 /  85 در پاورقی و وافی فیض چاپ سه جلدی شامل 14 جزء، جزء 7 ص 14 در حاشیه
• ـ متاسفانه مرحوم طریحی مدرک و سند این حدیث را یاد نکرده است.
• ـ واضح است که حضرت موسی می خواهد موجبات افضلیت امت اسلام، مثلاً عظمت عاشورا را بداند تا به بنی اسرائیل بگوید که آنرا تعظیم کنند.
• ـ بنی اسرائیل هم این عبادات را داشته اند پس یا مقصود اینست که به کیفیتی که در اسلام هست نداشته اند و یا منظور اینست که این مجموعه ده تایی از مختصّات امت اسلامی است.
• ـ در زمان ما برای همه روشن شده است که نماز جمعه و جماعت عبادتی بسیار مبارک و دشمن شکن است مانند جهاد.
• ـ شاید مقصود علوم رسول خدا و ائمه هدی و فاطمه زهرا (علیهم السلام) باشد که از غیر طریق قرآن در اختیار امت قرار گرفته است.
• ـ عاشوراء به لازمه آن معرفی شده است.
• ـ این ثوابها و برکات برای عزاداران حضرت سیدالشهداء برای کسانی که روایات این باب را درست ببینند جای تردید و شک ندارد البته بشرطها و یا بشروطها.
• ـ مجمع البحرین ماده عشر. مستدرک سفینة البحار ماده عشر. نگارنده این حدیث شریف را اولین بار در ملحقات کتاب شرح باب حادیعشر فاضل مقداد چاپ سنگی خط عبدالرحیم دیده بود که ظاهراً آنجا هم از مجمع البحرین نقل شده باشد.