ادبیات عاشورا «در دورﮤ حضور امامان علیهم السّلام» (260- 61هـ)
محمود رضا افتخارزاده
ادبیات عاشورا، (طرح کلی)
I
1- مباحث لغوی و فنی
تعاریف و اصطلاحات، موضوعات، زبان، ویژگیها، فضا و روح حاکم بر ادبیّات، اصول مشترک، تکیه و تأکیدها، راز و رمزها، زبان‌شناسی، سبک‌شناسی، اصول ادبی حاکم بر ساختمان زیارات و...، واژگان ویژه، کلیشه‌های تاریخی.
2 - شناسائی و طبقه‌بندی منابع
زیارات، مقاتل، مراثی، ادعیه، موضوع بندی روایات زیارات، موضوع بندی زیارات و ادعیه، شأن صدورها، قلمرو ادبیات عاشورا: زیدیه، اسماعیلیه و فرقه‌های شیعه، سنّیان (مذاهب اربعه).
3 - نقد متون و منابع
نقد داخلی و خارجی اسناد، نقد راویان (سندشناسی و جرح و تعدیل راویان).
II
امام حسین(ع) از ولایت تا شهادت
1 - فلسفۀ تاریخ شیعه
قیام و شهادت امام(ع) یک قیام و شهادت عقیدتی احیاگر است.
2 - کرونولوژی حوادث مهم و تعیین کننده
از سال 11هجری تا 61 هجری.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 81
تحریری نو از فلسفۀ شهادت، تصاویری نوین از شهادت سرور شهیدان(ع)، فهرست و شناسائی شهیدان، فهرست و شناسائی حرامیان.
III
تعالیم ادبیات عاشورا
1 - تعالیم و اهداف
محورها: عقیدتی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی؛ (عناصر اصلی).
جهت گیری‌ها: زمان در گذشته و حال و آینده؛ (عناصر اصلی).
2 - عاشورا پابپای دورﮤ حضور امامان(ع)
چگونگی گرامیداشت عاشورا، انشاء زیارات، سرنوشت مشهد امام حسین(ع) در طول دورﮤ حضور، کرونولوژی تحریفات عاشورا توسط فرقه‌ها و...
IIII
کلّ شهر محرّم و کل ارض کربلا و کل یوم عاشورا
حسین(ع) باز شهید!
1 - تبرئه «حقیقت» از زندان اتّهام «واقعیّت»، (تحلیل کلامی).
2 - دگردیسی اسلام محمّد(ص) از سوی خلافت و سلطنت، (تحلیل تاریخی).
آنچه ملاحظه شد ارائه پیش نویس ساده و صادقانۀ طرحی است از کاری بس عظیم و بسیار ضروری و مهم که از سالها پیش ذهن مرا بخود مشغول داشته و دارد و به همین منظور، در فرصتهائی یادداشتهائی فراهم آمده که توفیق تدوین آکادمیک و تألیف آنها آرزو است، بنابراین مطالبی که از نظر خواهد گذشت، چیزی جز تورق تند برخی یادداشتها نیست.
* * *
1- ادبیات عاشورا؛ تعاریف، اصطلاحات، قلمرو
ادبیات؛ ادب در زبان عربی به معنای دعاست و مفهوم تربیتی و آموزشی دارد و شامل حوزه‌ای گسترده از دانشهای گوناگون بهم پیوسته می‌باشد. در زبان پارسی این دانشها را ادبیات گویند.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 82
عاشورا؛ واژه‌ای سامی است که از زبان آرامی به زبان عربی راه یافته و پیشینۀ تاریخی آن در فرهنگ سامی به ادیان ابراهیمی می‌رسد. عاشورا از آغاز «وضع» واژه‌ای بس مقدس و محترم
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 83
بوده و در تورات دهمین روز از ماه تشرین اول است؛ روزی که بنی‌اسرائیل به کفاره گناه گوساله پرستی، آن روز را روزه گیرند. در اسلام دهم ماه محرم را که امام حسین بن علی(ع) به شهادت رسید، عاشورا گویند.
ادبیات عاشورا: از آنجا که فرهنگ عقیدتی-سیاسی تشیع با عاشورا و از عاشورا آغاز شده و در دورﮤ حضور امامان(ع) توسط آن حضرات انشاء و املا و توسط اصحاب تدوین و تألیف گردیده و در ادامه همان عصر و نسل از سوی پیروان امامان خصوصاً و از سوی سایر مسلمانان عموماً در همان راستا مطالبی به نثر و نظم ابراز و ایرادی شده، بنابراین منظور از ادبیات عاشورا بطور اخصّ کلیه زیارات و ادعیه و روایات مربوط به آنهاست و بطور اعم کلیه مراثی و مقاتل و مباحث مربوط به عاشورا می‌باشد.
در همین جا توجه و تأکید بر این مهم، ضروری است که ادبیات عاشورا (زیارات و ادعیه) پشتوانه عقیدتی- فلسفی- کلامی تشیع امامیه در طول تاریخ و در همۀ شرایط و اوضاع روزگار می‌باشد، بنابراین توجه و پرداختن به آنها یک ضرورت حیاتی و سرنوشت ساز است.
این واقعیت بدیهی است که ادبیات کلامی- سیاسی شیعه امامیۀ دورﮤ حضور، ادبیات رادیکال بوده است و به همین دلیل بخش بزرگی از این میراثهای عقیدتی در طول دورﮤ بسیار بحرانی عصر حضور دستخوش حوادث شده و از میان رفته و بخش دیگری از ادبیات عاشورا در مقطع انتقال به عصر غیبت، توسط خط اعتدال بایگانی و از رده خارج گردیده و به دلائلی محو شده است، و آنچه از گزند حوادث مصون مانده و به دورﮤ غیبت راه یافته، در قرون چهارم و پنجم هجری تدوین و تألیف شده و بصورت مجموعه‌های روائی، زیارتی، مقاتل و ادعیه در آمده است. تصفیه این منابع و استخراج ادبیات اصیل عاشورا، رسالتی بس بزرگ و کاری عظیم است که ضرورت آن امروز بیش از پیش احساس می‌شود.
زبان، سبک، ویژگیها و روح حاکم بر ادبیات عاشورا
ادبیات عاشورا در حوزﮤ عام جهانی اصولاً و عموماً ادبیاتی است تعلیمی، تبلیغی، ارشادی- انسانی که رسالتش آموزش حق و حقیقت، حق جوئی و حق گوئی، ستم ستیزی و ستم سوزی و ارشاد به اصول آزادی و عدالت و جهت آن افشای سه جریان زورمند و زرمند و تزویرمند حاکم بر تاریخ انسان، و موضوع آن مسائل عقیدتی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی و هدف غائی آن رستگاری انسان در دنیا و آخرت است. بخشی از ادبیات عاشورا (ادعیه) که عالیترین مضامین اخلاقی و تربیتی
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 84
را دربردارد، در حوزﮤ داخلی و در رابطه با فرد نوعی ادبیات اعترافی نیز هست که هدفش احیاء فرد و بازسازی شخصیت انسانی او و قرار دادن وی در مدار تکامل است. در این بخش، با ادبیاتی انفسی- اعترافی روبرو می‌شویم که ناشی از آگاهی، شناخت و شعور فرد است (ن. ک: دعای مکارم‌الاخلاق و مناجات خمس‌عشر).
سبک یا روش گویش و انشاء ادبیات عاشوراء سبک والای عقیدتی تعلیمی- تبلیغی است که جملات آن کاملاً متناوب و متصل می‌باشند. نثر ادبیات عاشورا، عموماً نثر تعلیمی است و از یکسانی همانندی در سبک و سیاق و ریتم برخوردار است و طبیعت آن مقید به رعایت صناعات لفظی خاصی نیست اما برخی مضامین عالیه آن با نثری کاملاً بدیع و بلیغ و آراسته به صناعات لفظی، وزن، قافیه و سجع است (ن. ک: زیارت جامعۀ ائمةالمؤمنین و دعای عالیةالمضامین).
در ادبیات عاشورا به ریتم توجه خاصی شده زیرا هدف انتقال حالات عاطفی و روحی و القاء مضامین عالیه بوده است. بنابراین ریتم ادبیات عاشورا ریتم تندی است که از وقار خاصی برخوردار است و حاصلش بیقراری و سبکبالی می‌باشد؛ نمونه:
«السلام علیک یا ثارالله و ابن ثاره و الوتر الموتور، السلام علیک و علی الارواح التی حلّت بفنائک، علیکم منی جمیعاً سلام الله ابداً ما بقیت و بقی اللیل و النهار... لقد عظمت الرزیة و جلت و عظمت المصیبة بک علینا و علی جمیع اهل الاسلام... فلعن الله امة اسست اساس الظلم و الجور علیکم اهل البیت و... اشهدانک طهر طاهر مطهر، من طهر طاهر مطهر طهرت و طهرت ارض انت بها...»
در ادبیات عاشورا نگاه و زاویه دید بگونه‌ای است که روزنه‌ای به حقیقت و واقعیت تاریخی - زمانی حادثه پیش روی می‌گشاید؛ نمونه:
«لعن الله من رماک، لعن الله من طعنک، لعن الله من احتزّ رأسک لعن الله من حمل رأسک، لعن الله من نکت بقضیبه بین ثنایاک و... السلام علی الشیب الخضیب، السلام علی الخدّا التّریب، السلام علی البرن السّلیب، السلام علی الرأس المرفوع، السلام علی الاجسام العاریه فی الغلوات...»
این بدیهی است که هر اثر ادبی باید از عدالت ادبی برخوردار باشد، در ادبیات عاشورا، عدالت ادبی بگونه‌ای است که اوصاف مثبت و منفی مطابق با واقعیت تاریخی- زمانی است یعنی شهیدان و شاهدان بگونه‌ای توصیف شده‌اند که بوده‌اند و دژخیمان و حرامیان اوصاف شایسته خویش را دارند. و دقیقاً به همین دلیل در ادبیات عاشورا مبالغه، اغراق و غلو در صفت و موصوف وجود ندارد.
حماسه عاشورا قلمرو جهانی- تاریخی دارد و حماسۀ انسانی است و نه پهلوانی و المپیائی و
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 85
اودیسه‌ای، ترسیم حوادث و تصاویر آن منطبق با واقع است، پس زبان حماسه کاملاً رئالیستی است.
حماسه عاشورا، تراژدی به معنای ارسطوئی کلمه نیست بلکه اگر نقطه اوج آن را تراژدی تلقی کنیم یک تراژدی صرفاً انسانی است که تأثیر عقیدتی- سیاسی تاریخی مثبت بر جای هشته و می‌نهد.
ادبیات عاشورا غمنامه نیست چرا که عاشورا فاجعه از نوع تراژدی که با مرگ قهرمان تحقق می‌یابد نیست بلکه تجدید حیات حق و حقیقت و تضمین جاودانه و جهانی آن است.
در ادبیات عاشورا شکوائیه بصورت نقد عقیدتی، سیاسی- اجتماعی و نکوهش انسانی و اعتراض تاریخی علیه وضع موجود هر عصر و نسل تجلی کرده است. نمونه:
«لعن الله امة دفعتکم عن مقامکم و ازالتکم عن مراتبکم التی رتبکم الله فیها و لعن الله امة قتلتکم و لعن الله الممهدین لهم بالتمکین من قتالکم، برئت الی الله و الیکم منهم و اشیاعهم و اتباعهم و اولیائهم... انی سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم الی یوم القیامة... و بالبرائه ممن اسست اساس ذلک و بنی علیه بنیانه و جری فی ظلمه و جوره علیکم و علی اشیاعکم... اللهم العن کل غاصب و ظالم...»
مراثی عاشورا در عین حال که دربردارنده تألمات روحی و احساسی و عقیدتی شیعه است در عین حال فریاد اعتراضی است علیه جور و جهل موجود هر عصر و نسل در طول تاریخ.
در ادبیات عاشورا تداعی معانی فراوانی است؛ تداعی فلسفی، کلامی، تاریخی، سیاسی؛ تداعی تاریخی غصب، تداعی تاریخی استبداد، تداعی تاریخی تزویر. در ادبیات عاشورا اصولاً از سمبولیسم و شیوه‌های ادبی آن اثری نیست ولی نمادهای تاریخی جریان غصب و خیانت بصورت سمبلیک بیان شده تا علاوه بر مصداق مشخص زمانی- عینی، رهنمود و مفهوم سیاسی- تاریخی عام خود را حفظ کرده باشد.
نمونه: «اللهم خصّ انت اول ظالم باللعن منی و ابدأ به اولآً ثم الثانی و الثالث و الرابع و... و...»
در ادبیات عاشورا شیوه بیان حدیث نفس است که گاه به صورت اول شخص مفرد و گاه بصورت اول شخص جمع ظاهر می‌شود. در ادبیات عاشورا تکرار به معنای تأکید بسیار است و از حسن تعبیر ویژه‌ای برخوردار است. آن گونه که حسن تناسب در روایت حادثه مشهود می‌باشد یعنی گزارش حادثه بر اساس حقیقت تاریخی است و شیوه روایت ادبیات عاشورا مراسله‌ای است یعنی از مصدر خاصی به مخاطب یا مخاطبان انشاء شده است.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 86
ویژگی منحصر بفرد ادبیات عاشورا خلوص است یعنی یکرنگی و بی‌غل و غشی گزارش حادثه و آموزش و تبلیغ تعالیم و مفاهیم و پیامهای تاریخی آن که از خلوص مطلق برخوردار می‌باشد و به همین دلیل ادبیاتی درون حسی است که فرد خود را با آنچه می‌خواهد همدرد و همزمان احساس می‌کند.
ویژگی دیگر ادبیات عاشورا، پویائی و کارائی تاریخی آن است، یعنی با وجود گذشت زمان و دسترسی عوام، عوام‌زده، کهنه، بی‌خاصیت و حالت و روح نشده و همچنان اصالت، عظمت، اهمیت، معنویت، قداست و حقیقت خود را حفظ کرده و بکر و تازه است.
جوهره، فکر اصلی، مضمون و روح مسلط بر ادبیات عاشورا، آگاهی‌بخشی، ایمان، آزادگی، آزادی، قسط انسانی و عدالت اجتماعی است.
واژگان ویژه، راز و رمزها و کلیشه‌های تاریخی ادبیات عاشورا
تاریخ اسلام امامت مشخصاً به دو دوران کلی تقسیم می‌شود؛ دورﮤ حضور پیامبر و امامان و دورﮤ غیبت. دورﮤ حضور عموماً عصر عقیدتی است و دورﮤ تکوین و تبیین و تعلیم عقاید اسلامی. در این دورﮤ مشخص وجود غلبۀ پان‌عربیسم اموی- عباسی و عوارض دردناک آن، زبان عربی یک زبان ایدئولوژیک بوده و نه یک زبان قومی و نژادی، بنابراین از هر گونه پیرایه‌های قومی- نژادی پان‌عربیستی بدور می‌باشد. این حقیقت در روح حاکم بر ادبیات عاشورا نمودار است، بگونه‌ای که خواننده تنها احساسی که می‌کند یک احساس عقیدتی- انسانی است. گوئی زبان، زبان روح و روان مشترک انسانی است و نه زبان عربی. این حقیقت در متون عالیه ادبیات عاشورا (زیارات و ادعیه امام سجاد) قابل لمس و حس است آن گونه که امامان معصوم(ع) تعلق قومی و نژادی ندارند و مظاهر عالی انسانی جلوه می‌کنند.
ادبیات عاشورا از واژگان ویژه‌ای برخوردار است که هر کدام وضع ابتدائی، تعیینی- تعینی و مفاد و مفهوم و دلالت خاص خود را دارند و بدون پیشینه کاربرد می‌باشند؛ نمونه:
«ثار، ثائر، ثارالله، وابن ثاره، وابن ثائره، وتر، الموتور، وارث، الشهید، القتیل، قتیل الله، وتر الله، التراث، الشاهد، المشهود، المستشهد، کلمة التقوی، باب الهدی، العروة‌الوثقی، الحجة، البارالتقی، المظلوم المهتضم، و...»
در ادبیات عاشورا به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر دورﮤ حضور و با توجه به استراتژی امامان و رعایت تاکتیک تقیه در اشاره به رژیم سیاسی خلافت و خلیفه، از رمزهای خاص و ساده‌ای
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 87
استفاده شده است: الاول، الثانی، الثالث، الرابع، ولد س ا ب ع=عباس. (ن. ک: کامل الزیارات، 198. باب 79).
کلیشه‌های تاریخی ادبیات عاشورا شامل مضامین و مفاهیم زمان شمول و تاریخی می‌باشند؛ نمونه:
«قتل الله من قتلک بالایدی و الالسن، لعن الله من قتلک و من اشرک فی دمک و من بلغه ذلک فرضی به، اللهم العن اول ظالم ظلم حق محمد و آل محمد و آخر تابع له علی ذلک. اللهم العن کل ظالم و غاصب. اشهد انک امرت بالقسط و دعوت الیه و انک ثار الله فی ارضه حتی یستشیر لک من جمیع خلقه، و انک ثار الله فی الارض من الدم الذی لایدرک ثاره من الارض الا باولیائک. اللهم العن الجبت و الطاغوت و العن اشیاعهم و اتباعهم، اللهم اجعل ما اقول بلسانی حقیقة فی قلبی و شریعته فی عملی، اللهم توفنی مسلماً و اجعل لی قدماً مع الباقین الوارثین الذین یرثون الارض من عبادک الصالحین، اللهم حبب الی مشاهدهم و شهادتهم حتی تلحقنی بهم. اشهدانک قد بلغت... و مضیت للذی کنت علیه شهیداً و مستشهداً و شاهداً و شهوداً. فوزتم و الله، فلیت انی معکم فافوز فوزاً عظیماً، اللهم العن جوابیت هذه الامة و العن طواغیتها و العن فراعنتها، اشهد ان الجهاد معک جهاد و انّ الحق معک و الیک، اشهدانکم قد بلغتم و نصحتم و صبرتم و قتلتم و غصبتم و اسئ الیکم فصبرتم، لعنت امة قتلتکم و امة خالفتکم و امة جحدت و لایتکم و امة ظاهرت علیکم، و امة شهدت و لم تستشهد. (ن. ک: کامل الزیارات 193-200)
2- ادبیات عاشورا؛ شناسائی و طبقه‌بندی منابع
الف: زیارت
قرن اول و دوم هجری؛ نمونه:
1- عبدالعزیز بن یحیی الجلودی / کتاب المناسک [والزیارات].
2- حمزة بن ابی القاسم / کتاب الزیارات و المناسک.
3- عبدالله بن عبدالرحمن المستقمی / کتاب المزار.
4- عبیدالله بن احمدبن نهیک / کتاب المناسک [و الزیارات].
5- علی بن مهزیار اهوازی / کتاب المزار.
6- حسین بن سعید بن حماد اهوازی / کتاب المزار.
7- ابوالفضل شیبانی / مزار ابی عبدالله‌الحسین(ع).
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 88
قرن سوم هجری؛ نمونه:
1- علی بن اسباط / کتاب المزار.
2- سعدبن عبدالله اشعری / کتاب المزار.
3- محمدبن رهبان / کتاب المزار.
4- محمدبن حسن صفار / کتاب المزار.
5- محمدبن احمدبن یحیی اشعری / کتاب المزار.
6- محمدبن اورمه / کتاب المزار.
7- محمدبن عباس بنی عیسی / کتاب زیارة ابی عبدالله(ع).
8- حسین علی الخراز قمی / کتاب الزیارات.
9- داود الرقی / المزار.
میراثهای قرون اولیه راه یافته به قرن چهارم و پنجم هجری؛ نمونه:
1- ابن قولویه / کتاب الزیارات*[=کامل الزیارة].
2- محمدبن احمد بن ابی داود / کتاب المزار.
3- محمدبن علی بن فضل / کتاب الزیارات.
4- محمدبن علی بابویه قمی / کتاب الزیارات.*
5- محمدبن عبدالله بهلول / کتاب مزار الحسین(ع).
6- محمدبن نعمان المفید / کتاب المزار*.
7- محمدبن مسعود عیاشی / کتاب المزار.
8- محمدبن علی کراجکی / کتاب المزار.
9- احمدبن محمد القمی / کتاب الزیارات.
10- موسی بن بابویه قمی / کتاب المدینة و زیارات النبی و الائمه.
11- حسن‌بن احمد زیرویه قمی / کتاب المزار.
12- حسین بن عبیدالله / کتاب المزار.
13- عبیدالله بن ابی زید انباری / کتاب المزار.
14- محمد بن الحسن طوسی / کتاب المزار.*
15- عبدالله بن محمد الغاضری / مزار ابی عبدالله الحسین(ع).
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 89
16- محمدبن ابی قرة غیثائی / کتاب المزار.
همانطور که اشاره شد بسیاری از این مصادر از گزند حوادث دورﮤ حضور و مقطع انتقال به عصر غیبت مصون نمانده و آنچه به دورﮤ غیبت راه یافته و دچار حادثه نگشته می‌تواند در مجموعه‌های زیارتی خطی و چاپی موجود یافت شود از جمله: کامل الزیاره ابن قولویه، مزار مفید مندرج در مقنعه، مزار طوبی مندرج در تهذیب‌الاحکام (ج 6)، مصباح طوسی، مزار شهید، مزار ابن مشهدی، اقبال ابن طاووس، مصباح المتهجد، مصباح کفعمی، ثواب الاعمال، و مزار مجلسی (بحار الانوار جلدهای 100، 101، 102).
در کتابخانه مرحوم آیةالله نجفی مرعشی این مجموعه خطی زیارتی موجود است:
مزار خطی شماره 245، مزار مشهدی خطی4903، مزار خطی 365، مزار خطی 129، مزار خطی 3331، مزار قدیم 462، مزار خطی 245، مزار خطی 4062، مزار خطی 4542، زاد السالک 82، 1430، 6835، زاد الروح 7951، زاد المؤمنین 6711، مصباح المؤمنین 7532.
ب: ادعیه
قرن اول و دوم هجری؛ نمونه:
1- الامام علی بن الحسین السجاد(ع) / الصحیفة السجادیة. *
2- معاویة بن عمار الدهنی / کتاب الدعا.
3- عبدالعزیز الجلودی / کتاب الدعا.
4- ابو حمزه ثمالی / الدعا عن الامام زین العابدین(ع)
5- یحیی بن علی الرقی / الدعا.
قرن سوم هجری:
1- علی بن مهزیار اهوازی / کتاب الدعا.
2- علی بن حسن فضال / کتاب الدعا.
3- محمد بن عباس / کتاب الدعا.
4- محمد بن حسن صفار / کتاب الدعا.
5- محمد بن احمد الصابونی / کتاب الادعیه.
6- محمد بن رهبان / کتاب الدعا.
7- هارون بن مسلم / کتاب الدعا.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 90
8- جابر بن حیان / کتاب الدعا.
9- علی بن حسن طائی / کتاب الدعا.
10- ابو طاهر رازی / کتاب الدعا.
11- محمد بن هارون / کتاب الدعا.
12- ابویعقوب فقیه / کتاب الدعا.
13- السراجی / کتاب الدعوات المأثوره.
قرن چهارم و پنجم هجری:
1- حمید بن زیاد / کتاب الدعا.
2- سعد بن عبدالله اشعری / کتاب الدعا.
3- محمد بن مسعود عیاشی / کتاب الدعا.
4- محمد بن عبدالله بهلول / کتاب الدعا.
5- ابراهیم بن سلیمان / کتاب الدعا.
6- احمد بن محمدبن حسین قمی / کتاب الدعا.
7- احمد بن عبدالعزیز / کتاب الدعا.
8- محمد بن عباس / کتاب الدعا.
9- محمد بن الحسین / کتاب الدعا.
10- محمد بن یعقوب کلینی / کتاب الدعا.
11- محمد بن عمران / کتاب الدعا.
12- ابراهیم العلوی / ادعیه الامام زین العابدین(ع).
مصادر ادعیه شیعۀ امامیه نیز همان سرنوشت زیارات و دیگر کتب را داشته و طبعاً دچار حادثه گردیده است، ولی خوشبختانه نورانی‌ترین بخش ادعیه شیعه یعنی صحیفه شریفه سجادیه که بحق پشتوانه معنوی نیرومند شیعه در طول تاریخ بوده و می‌باشد از گزند حوادث مصون مانده و در دسترس است و معرف روح و فرهنگ دعاء شیعی می‌باشد بخش دیگری از ادعیه در کتب دعاء شیعه گردآوری شده از جمله در: امالی صدوق، امالی مفید، امالی طوسی، مصباح الشریعة، معانی الاخبار، تهذیب، استبصار، مصباح کفعمی، اقبال الاعمال، مصباح الزائر، ثواب الاعمال، مکارم الاخلاق، بلدالامین، منهج الدعوات و... و گزیده‌ای از مصادر دعاء شیعه در کتاب الدعاء مرحوم
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 91
مجلسی: بحارالانوار جلدهای 93، 94، 95 تدوین و تألیف گردیده است.
ج: مقاتل
قرن اول و دوم هجری؛ نمونه:
1ـ اصبغ بن نباته / مقتل الحسین.
2ـ جابر جعفی / مقتل الحسین.
3ـ سلمة بن خطاب / کتاب مولد الحسین و مقتله.
4ـ عبدالعزیز جلودی / مقتل الحسین.
5ـ هشام بن محمد / مقتل الحسین.
6ـ محمد بن ابراهیم / کتاب المقتل.
7ـ عوام بن حوشب / کتاب مقتل الحسین بن علی.
8ـ لوط بن یحیی ازدی / کتاب مقتل الحسین.
9ـ ابواسحاق نهاوندی / کتاب مقتل الحسین بن علی.
قرن سوم هجری:
1ـ محمد بن علی بن فضل / کتاب مقتل الحسین.
2ـ نصر بن مزاحم / کتاب مقتل الحسین.
3ـ محمد بن زکریا / مقتل الحسین.
4ـ ابراهیم ثقفی / مقتل الحسین.
5ـ محمد بن عبدالله / المقتل.
6ـ محمد العلابی / مقتل الحسین.
7ـ محمد بن علی بن حمزه / مقاتل الطالبین.
8ـ محمد بن احمد اشعری / مقتل الحسین.
قرن چهارم و پنجم هجری:
1ـ محمد بن علی بابویه / کتاب مقتل الحسین.
2ـ محمد بن حسن الطوسی / کتاب مقتل الحسین.
3ـ ابوالحسن الشافعی / المقتل.
4ـ محمد بن علی فضال / مقتل الحسین.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 92
د: مراثی
قرن اول و دوم هجری؛ نمونه:
1ـ خالدبن همدان. سال 61 هجری (وقتی سر امام حسین(ع) را در شام آویخته دید، مرثیه‌ای سرود) / له مرثیة.
2ـ عقبة بن عمیق سهمی / له مرثیة. گویا نخستین مرثیه را بر مزار امام حسین(ع) او سروده است: مررت علی قبر الحسین بکربلا ـ ففاض علیه من دموعی غریزها.
3ـ ابوالاسود دئلی (69هـ) / له دیوان فی المراثی.
4ـ زینب بنت فاطمه و علی(ع) / لها قصائد و مراثی.
5ـ عمیر بن مالک خزاعی (م 100 هـ) / له مرثیة.
6ـ کثیربن عبدالرحمن (کثیر عزة) (م 105 هـ) / له مراثی.
7ـ فرزدق بن غالب ابوفراس / له دیوان فی المراثی.
8ـ سلیمان بن قته خزاعی (م 126 هـ) / له مراثی.
9ـ جعفربن عفان طائی (م 150 هـ) / له مراثی.
10ـ منصور بن سلمة نمری (مقتول توسط هارون 190 هـ) / له مراثی.
11ـ کمیت بن زید / له مراثی.
12ـ حبیب بن اوس طائی / کتاب الحماسه.
13ـ ابن حمادبن عمربن کلیب / مراثی الحسین.
14ـ ابن اعرابی محمد بن زیاد / مراثی الحسین.
15ـ اسماعیل الحمیری / له دیوان فی المراثی.
قرن سوم و چهارم هجری؛ نمونه:
1ـ عبدالله بن عمار برقی (مقتول 245 هـ. زبانش را بریدند و دیوانش را سوختند) / له مراثی.
2ـ دعبل بن علی خزاعی (م 246 هـ) / له مراثی.
3ـ محمود بن حسین کشاجم (م 250 هـ) / له دیوان فی المراثی.
4ـ سری الرفاء (م 366 هـ) / له دیوان فی المراثی.
5ـ علی بن وصیف (م 366 هـ) / له مراثی.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 93
6ـ محمد بن عبدالعزیز السوسی (م 370 هـ) / له مراثی.
7ـ ابوالحسن علی بن احمد الجوهری (م 380 هـ) / له مراثی.
8ـ صاحب بن عباد (م 385 هـ) / له مراثی.
9ـ طلحة بن عبدالله ابی عون (م 390 هـ) / له مراثی.
10ـ علی بن الحسین الدوادی / له قصیدة طویله.
11ـ احمد بن الحسین همدانی (مسموم 398 هـ) / له مراثی.
12ـ احمد بن منصور قطیعی (م 480 هـ) / له مراثی.
13ـ شریف مرتضی / له مراثی.
14ـ شریف رضی / له مراثی.
15ـ ابوالعلا، موی / له مرثیة.
16ـ عبدالسلام بن رغبان (دیک الجن) / له مراثی.
هـ: قلمرو ادبیات عاشورا در منابع مذاهب و فرقه‌ها
1ـ زیدیه؛ نمونه:
1ـ ابو الفرج علی بن الحسین الاصفهانی / مقتال الطالبین.
2ـ ابو جعفر محمدبن عیسی / الدعاء المأثو / عند اهل البیت.
3ـ عبدالرحمن بن عبیدالله / ادعیه النجاح.
4ـ عبدالله بن حمزة الحسنی / الزیارات.
2ـ اسماعیلیه؛ نمونه:
1ـ نعمان بن محمد بن منصور / کتاب الدعاء. (؟)
3ـ فرقۀ نصیریه؛ نمونه:
1ـ الهفت الشریف.
4ـ مذاهب اربعه سنّیان، نمونه:
1ـ محمدبن ادریس شافعی / له مراثی.
2ـ معمر بن مثنی / له مراثی و مقتل الحسین.
3ـ ابن واضح یعقوبی / مقتل ابی عبدالله الحسین.
4ـ سمارة الحیوانی / مقتل الحسین.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 94
5ـ واقدی / مقتل الحسین.
6ـ موفق بن احمد مکی خوارزمی / مقتل الحسین.
3ـ ادبیات عاشورا؛ روایات زیارات
در نگاه قرآنی، امامان معصوم اسلام مصداق عینی: «و جعلنا منهم ائمّة یهدون بامرنا» هستند. اصل عصمت در آن حضرات، مشعل فروزان هدایتشان را جاودانه ساخته، چه آنان خود را «معالم الطریق» (نشانه‌های پر فروغ راه هدایت انسان) معرفی کرده‌اند: از این رو آنان اسوه‌های جاودانه کمال انسانی می‌باشند که در حیات و ممات الهام بخش و قابل پیروی هستند. از دیگر طرف به تصریح امامان و بنا به اعتراف و گواهی تاریخ، کلیه راهبران معصوم عقیدتی اسلام امامت توسط دشمن سه چهره تاریخی قاسطین، ناکثین، مارقین در قالب خلافت غصب و رژیمهای جور و جهل زمانشان به شمشیر یا به سم شهید شده‌اند. در فرهنگ تشیع امامیه که از دل این شهادتها برخاسته و شکل گرفته، زیارت یک فریضه است چرا که در تلقی کلامی شیعه، مزور یک اسوه جامع و مانع عقیدتی ـ انسانی در حیات و ممات است و زائر نیازمند آموزش و الهام و کسب فیض، و مزار نشانه و نماد عقیدتی ـ فرهنگی اسلام و کانون معنوی عهد و پیمان با ارزشهای عالی انسانی و گرفتن الهام است. و از همین رو دشمن در همیشۀ تاریخ می‌کوشیده و می‌کوشد تا این حقیقت را لوث و بی‌اعتبار و آلوده سازد. و از آنجا که دورۀ حضور امامان، عصر حقیقت و حرمت و همت و حسرت ایدئولوژیک و دورۀ آموزش عقیدتی بوده توجه به این مهم بخشی از آموزشهای امامان را تشکیل می‌داده است. کاملاً بدیهی است که عاشورا به عنوان خاستگاه اصلی و پایگاه اساسی فرهنگ عقیدتی شیعه همیشه مرکزیت داشته و مورد توجه خاص امامان(ع) بوده است، از این رو روایات مرویه از آن حضرات، به سه دسته و موضوع کلی تقسیم می‌شود:
1ـ روایات تأکیدی، تشویقی ـ ترغیبی زائر.
2ـ روایات تعلیمی ـ ارشادی زائر.
3ـ روایات ترویجی ـ تعمیمی عاشورا.
روایات دسته نخست، زیارات امام حسین(ع) را یک فریضه می‌دانند و زائر را به لحاظ روحی و روانی بسیار مصمم و شیفته می‌سازند. این بخش از روایات بطور اصولی و منطقی زائر را به زیارت امام(ع) تشویق و ترغیب می‌نمایند و در مجموع به فلسفۀ قیام امام و روح و جهت و هدف زیارت اشاره دارند و در ضمن نشان‌دهنده وضعیت شیعه امامیه دورۀ حضور و رنج و شکنجۀ شیعیان و
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 95
استبداد سیاسی خلافت می‌باشند و به معرفی اصحاب و تیپ‌های گوناگونی که پیرامون امامان بوده‌اند می‌پردازند. در این روایات تأکید می‌شود که در سختترین شرایط، زیارت امام حسین(ع) نباید ترک شود، و نیز نشان می‌دهد که هر چه دایرۀ محاصره از سوی دشمن تنگتر می‌شده، امامان بیشتر به ترغیب و تشویق شیعیان می‌پرداخته‌اند و تأکید بسیاری بر زیارت امام حسین(ع) داشته‌اند. در این بخش از روایات تأکید شده که هر اندازه که شرایط هولناک و مشهد امام حسین(ع) در محاصره و جاسوسان خلافت در کمین باشند، زیارت امام حسین(ع) سالی یک مرتبه واجب است. تأکید فوق‌العاده بسیار امامان(ع) بر زیارت امام حسین(ع) مبین این واقعیت است که برای رژیمهای خلافت، یاد و نام امام حسین(ع) بسیار خطرناک و مرگبار بوده است و به همین دلیل دستگاه تبلیغاتی دشمن زیارت امام حسین(ع) را بدعت و ضلالت معرفی می‌کرده است.
و نیز پیداست که زائران بسیاری در راه زیارت شهید می‌شده‌اند و امامان به این واقعیت واقف بوده‌اند.
روایات تعلیمی زائر؛ در این بخش از روایات بر صحت عقیدتی، سلامت اخلاقی و معرفت و اخلاص زائر تأکید بسیار شده است و چنین می‌آموزد که زائر باید مزور را به درستی بشناسد و لیاقت و شایستگی لازم را برای زیارت داشته باشد و بطور نسبی در ایمان و عمل با مزور هماهنگ باشد. در این روایات به زائر آموزش داده می‌شود که از چهار چوب حرکت تشکیلاتی شیعۀ امامیه و استراتژی امامان نباید تخطی کند و از هر گونه تظاهر که موجب شناسائی و تعقیب و دستگیری او و سایرین شود خودداری نماید. در این روایات زائر می‌آموزد که زیارت او نوعی جهاد است و اینکه چگونه باید اخلاص در نیت و حرکت و عمل داشته باشد و از هرگونه شائبه دنیوی پیراسته باشد. در این روایات نیز شرایط اجتماعی ـ سیاسی شیعه عصر حضور بخوبی روشن می‌گردد و نشان می‌دهد که زیارت امام حسین(ع) کار بسیار دشوار و سختی بوده و شیعیان بر اساس یک حرکت تشکیلاتی سازمان یافته و رعایت کلیه مسایل امنیتی به زیارت می‌رفته‌اند و نیز نشان می‌دهد که گاه وضع آنچنان سخت و شرایط آنچنان هولناک بوده که زائر از فاصلۀ دور و شبانه زیارت می‌کرده است. در بخش دیگری از این روایات به زائر آموزش داده شده که چگونه و در چه زمانی زیارت کند. این روایات نشان می‌دهند که امامان می‌کوشیده‌اند تا هر طور شده فرهنگ و مفاهیم و پیامهای عاشورا را به شیعیان منتقل کنند. در این بخش از روایات به زائر آموزش داده می‌شود که چگونه غسل کند و چگونه حرکت نماید و در صورت لزوم تاکتیک تقیه را رعایت کند و هنگام غسل و حرکت چه
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 96
دعاهائی بخواند و هر چه به مشهد امام حسین نزدیک می‌شود چه آداب و اعمالی را انجام دهد: نکته بس مهم و قابل توجه در کلیه این روایات این است که امامان کوشش بسیار و تأکید زیاد نموده‌اند که زیارت، عوام‌زده، تفریحی ـ تعیشی نشود. بلکه از آغاز تا انجام یک حرکت عقیدتی باشد نه یک سفر تجارتی. در این روایات بر نظافت و طهارت جسمی و روحی زائر تأکید بسیار شده و از هر گونه خودآرائی نهی گردیده است. دسته سوم روایات مرویه از امامان(ع) می‌کوشند تا عاشورا و فرهنگ آن را در زندگی روزانۀ شیعیان تعمیم دهند. از این رو است که می‌بینیم در تمام ایام سال و به مناسبتهای مختلف تأکید شده که زیارت عاشورا و زیارت امام حسین و زیارات و ادعیۀ مربوطۀ دیگر خوانده شود و در صورت امکان مشهد امام(ع) زیارت گردد. و شگفت آنکه با توجه به استبداد خونبار خلافت و ممنوعیت مطلق شیعۀ امامیه، امامان(ع) می‌کوشیده‌اند تا شیعیان را به بزرگداشت روز عاشورا و زیارت امام حسین در آن شب و روز تشویق کنند و در این رابطه دستورالعملهایی صادر کرده‌اند. این تعلیم و تعمیم و تأکید تا آنجاست که سر زمین کربلا حریم الهی و حول و حوش شهادتگاه امام، حائر حسینی و خاک آن بس مقدس و شفابخش معرفی می‌گردد. و از اینجاست که کام کودکان شیعه امامیه با تربت مقدس امام حسین(ع) برداشته می‌شده و می‌شود و این سنت سخت پُرمعنا، در زندگی و سرنوشت عقیدتی اجتماعی شیعیان بسیار تعیین کننده بوده و می‌باشد. و براستی که در آن روزگاران سیاه و سخت و در همۀ تاریخ، یاد و نام و تربت مقدس امام حسین(ع) پشتوانه معنوی نیرومند و شکست ناپذیر شیعه امامیه بوده و می‌باشد و خواهد بود. و شگفتا که شیعه با داشتن تربت امام حسین(ع) و با یاد و نام او چگونه یک تنه به قلب حوادث می‌تاخته و می‌تازد!
«السّلام علی الحسین و علی الارواح الّتی حلّت بفنائه طوال التاریخ الدّمویّ المضطرب»
زیارات
زیارات به مثابه متون عقیدتی ـ آموزشی تشیع امامیه، آکنده از آموزه‌های ناب توحیدی است به گونه‌ای که آموزگار امام معصوم است و آموزیده شیعۀ خالص و مخلص و آگاه مؤمن، و آموزه‌ها: توحید ناب، اخلاص در پرستش، اخلاص در معرفت، توجه و توسل مطلق به خداوند، امام‌شناسی، درک حقایق، کشف حقایق، دریافت واقعیتهای تاریخی، شناخت عمیق دشمن سه چهرۀ تاریخی، فاسطین، مارقین، ناکثین، کسب آمادگی لازم روحی، عقیدتی برای ستیز مستمر با بی‌عدالتی و جور و جهل حاکم بر زمان و تاریخ، شناخت عمیق و دقیق خیانت و جنایتی که علیه حق و حقیقت و عدالت و انسانیت صورت گرفته و می‌گیرد، ایجاد کینه و بغض تاریخی نسبت به دشمن غدار مکار، و تجدید
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 97
عهد و پیمان با امام معصوم و امامت منصوص و اعلام آمادگی برای جهاد مسلحانه در رکاب امام معصوم. ایجاد حسرت شهادت و رسیدن به رستگاری جاودانه.
در زیارات مطلقه و مخصوصۀ امام حسین(ع) آموزه‌های نابی وجود دارد که بسیاری از تحریفات کلامی ـ تاریخی را محو می‌سازد و چهرۀ حق و حقیقت را آشکار می‌نماید. از جمله اینکه در این زیارات شیعه می‌فهمد که قیام امام حسین(ع) یک قیام کاملاً عقیدتی بوده و هدف غائی و نهائی آن نجات و احیاء توحید و اسلام محمد(ص) از مرداب الحاد خلافت غصب و رژیم امویان و اشباه و اخلاف تاریخی آن و تضمین جاودانه و تاریخی حقیقت بوده است و نیز می‌آموزد که قیام آن حضرت، سیرت و صورت حکومتی قدرت‌طلبانه نداشته بلکه قیام ذاتاً ضدسلطه بوده و چنین می‌رساند که اصولاً تشیع امامیه تئوری قدرت نیست بلکه در تمام ذات و بنیان فلسفی ـ کلامی خود منادی آزادی و عدالت است؛ جانمایه‌ای پُرجاذبه و ایده‌آل و سخت حسرت‌آفرین، لبریز از آرمانهای متعالی انسانی سرشار از آگاهی عرفانی، روح و روانی مسلط بر انسان و تاریخ که تحقق عینی جامع و مانع آرمانهای خود را مشروط و منوط به تکامل عقلانی انسان در قیام قائم موعود می‌داند و پیش از آن در چهارچوب استراتژی تاریخی اصل امر به معروف و نهی از منکر، حرکتی است ستم‌ستیز و ستم‌سوز و فریاد اعتراضی است علیه جور و جهل حاکم بر زمین و زمان و حذف و محو آن. دعوت و بیت با امام حسین(ع) به معنای ارزیابی آگاهی و آمادگی جامعه اسلامی است و گرنه امام آگاه‌تر از آن است که در چنان زمان و زمینه‌ای به فکر تأسیس حکومت باشد. چه در اسلام حکومت فرع است و وسیله‌ای در خدمت تعالی انسان. و آنک اسلام و انسانیت در شرف انهدام تاریخی بود و می‌رفت تا فروغ توحید در مرداب جاهلیت شرک محو شود و نجات احیاء و تبرئه حقیقت از زندان اتهام واقعیت به چنان شهادتی شکوهمند و تاریخی مشمول محتاج بود.
در این زیارات، شیعه می‌فهمد که جوابیت و طواغیت تاریخی می‌توانند در زیر اسم و رسم اسلام پنهان شوند و نسبت به این فاجعه کاملاً آگاه و هوشیار می‌گردد و نیز در می‌یابد که بر اسلام محمد(ص) چه گذشته و می‌گذرد. فضای آموزشی زیارات بگونه‌ای است که زائر گذشته را در حال می‌بیند و این ویژگی منحصر به فرد زیارات است. یعنی تصاویر زیارات سه بعدی هستند و گذشته در حال و آینده رخ می‌نماید.
زیارت وارث به زائر می‌آموزد که اسلام امامت، رسالت تاریخی ادیان توحیدی را بر دوش دارد و به همین دلیل خاتم‌الادیان و پیامبرش خاتم‌الانبیاء است و در اینجاست که معنای امامت را می‌یابد.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 98
زائر در این زیارت رسالت همۀ پیامبران بزرگ تاریخ توحید را بر دوش امام حسین(ع) می‌یابد و چنین می‌فهمد که گویی عاشورا نقطه اوج نبرد همۀ توحید تاریخی با همۀ شرک تاریخی است.
در مجموعۀ زیارات عاشورا و امام حسین(ع) شیعۀ امامیه به روشنی هر چه تمام می‌آموزد که تحریف سیرت و سیمای انسانی تشیع که تجلی عینی اسلام محمد(ص) است به معنای کشتن مذهب و حقیقت امام حسین و دیگر امامان معصوم(ع) است، لذا با تمام وجود فریاد می‌زند: «قتل الله من قتلک بالایدی و الالسن، اللهم العن الّذین کذّبوا رسولک... و حرّفوا کتابک... و افسدوا عبادک و استذلّوهم.»
اصول مشترک کلیه زیارات عبارت است از:
1ـ توحید ناب؛ یعنی تمام زیارات با اوراد و اذکار و شعائر توحیدی خالص آغاز و پایان می‌یابد.
2ـ اسلام‌شناسی؛ در کلیه زیارات بر اصول اساسی و زیر بنائی اسلام (آگاهی، ایمان، شناخت، آزادی، آزادگی، عدالت، عدالت‌خواهی و...) تکیه و تأکید شده است.
3ـ امام‌شناسی؛ در تمام زیارات جهان بینی متعالی، گسترده و زمان شمول امامان معصوم اسلام نمودار می‌شود و افقهای بلند دید انسانی و تاریخی آن حضرات، زائر را به وجد می‌آورد و حقیقت وجودی آن بزرگواران را به درستی هر چه تمام می‌شناسد و به پیروی از آنان افتخار می‌کند.
4ـ مشخصه‌های تاریخی باطل و ترسیم دقیق دشمن سه چهرۀ تاریخی در کلیه زیارات آمده است.
5ـ همۀ زیارات آموزه‌های اخلاقی ـ تربیتی، انسانی هستند که زائر را در اقیانوسی از طهارت نفسانی و خلوص فکری و ذهنی و فضای روحانی و ملکوتی قرار می‌دهند و او را آنچنان سبکبار و سبکبال می‌سازند که احساس بیقراری می‌کند.
ادعیه
ادعیه بخش بزرگی از فرهنگ و ادبیات عاشورا و پشتوانۀ نیرومند معنوی ـ عرفانی و مجموعه متون غنی عقیدتی تشیع امامیه است. دعاهای شیعی بازتابهای عرفانی عاشورا است که توسط امامان معصوم اسلام مخصوصاً حضرت امام علی‌بن الحسین السجاد(ع) انشاء شده است. ادعیه شیعۀ امامیه و در رأس آنها دعاهای صحیفۀ سجادیه، جانمایه‌های عرفانی جاودانه‌ای است که بلحاظ عقیدتی تشیع را در تاریخ ممتاز و شیعیان را در برابر وزش هولناک طوفانهای سرخ و سیاه الحاد
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 99
کلامی ـ فلسفی و یأس سیاسی ـ اجتماعی مصون ساخت. شیعه با تکیه بر صحیفه هرگز شکست را نپذیرفته و نمی‌پذیرد و در بحرانهای حاصله از خیانت و غصب منفعل و مأیوس نمی‌شود و در سیاه‌ترین ایام و دشوارترین شرایط، به پیروزی و رستگاری امیدوار است. دعاهای صحیفه و ادعیه دیگر ائمه در روزگار سرد و سیاهی انشاء شده که شیعه بودن جرم و ممنوع بوده، در دورانی که خلافت غصب و رژیمهای حاصله از آن و متحدان ترک و تاتار آن زمین و زمان را بر شیعه تنگ ساخته بودند، در چنان روزگاری حیات و بقاء تشیع و شیعیان مرهون همین ادعیه است.
مجموعه دعاهای اصیل شیعی مرویه از امامان(ع)، هر کدام علاوه بر جوهره عرفانی خاص خود، مجموعه‌ای است از معارف توحیدی و اصول اعتقادی اسلام که خواننده را ضمن آموزش سخت بی‌قرار می‌سازد. این بخش از ادعیه اصیل شیعه امامیه دارای عالیترین مضامین خدا‌شناسی، خود‌شناسی و انسان‌شناسی می‌باشد و همین اصول، روح، محور، جهت و هدف ادعیه را تشکیل می‌دهند.
می‌دانیم که اصولاً تشیع امامیه سرچشمه جوشان عرفان ناب توحیدی است و نیز می‌دانیم که عاشورا با نیایش آغاز می‌شود؛ از نیایش امام حسین(ع) در عرفات تا شب و روز عاشورا و تا واپسین لحظه شهادت و آخرین کلماتی که از لبان سرور شهیدان در تاریخ پیچیده است. از این رو، دعا چاشنی معنوی زندگی روزانه شیعه است و سراسر زندگی عقیدتی شیعه را فرا گرفته، شیعه از همان آغاز در تمام عرصه‌های زندگی شخصی، اجتماعی و سیاسی در نبرد با ستم و مظاهر آن با دعا و نیایش حرکت کرده است؛ دعاهای روزانه، دعاهای ویژۀ هر ماه، دعاهای ویژۀ روزهای خاص سال، و بدین سان فرهنگ عاشورا حضور نیرومند خود را در حیات معنوی شیعه اعلام می‌کند. بنابراین ادعیه اصیل شیعه را می‌توان به دو دسته و موضوع تقسیم کرد:
1ـ ادعیه نیایشی خاص. 2ـ ادعیه نیایشی عام. [ن. ک: بخش تعالیم ادبیات عاشورا]
حضور گسترده دعا و نیایش در فرهنگ و ادبیات عالیه شیعه امامیه در واقع چیزی جز تفسیر و تبیین و آموزش بخش دعا و نیایش قرآن نیست چرا که قرآن از سوئی خود کتاب نیایش است و آیات بسیاری دعوت به دعا و ذکر خداوند دارند.
از جوهره و جهت دعاها در بخش تعالیم ادبیات عاشورا باید سخن گفت. در اینجا به همین بسنده می‌شود که جوهره، روح، جهت و هدف دعاهای اصیل شیعی آموزش، تزریق و تعمیم توحید در بستره وجود و تصفیۀ آن از شرک ذهنی و آماده سازی عقیدتی، روحی، روانی، شخصیتی ـ تربیتی فرد
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 100
در جهت مبارزه با شرک عینی است.
در میان مجموعه ادعیه شیعی، متونی وجود دارد که از یک سو مبین سرنوشت و سرگذشت شگفت شیعه امامیه در دورۀ حضور و دیگر ادوار سخت و سیاه تاریخ است و از دیگر سو نشان‌دهنده قدرت ایمان و توکل مطلق امامان(ع) و شیعیان به خداوند متعال می‌باشد. در کتب دعاء شیعه متونی با عنوان تعویذات و احراز ثبت شده است. تعویذات و احراز به مثابه کمربندهای ایمنی معنوی و سنگرها و دژهای ناگشودنی بوده که پیشوایان معصوم و پیروانشان در همۀ شرایط محاصره و تعقیب و گریز و برخورد با دشمن بکار می‌برده‌اند. این متون دارای مضامین عالیه توحید ناب است و در آنها جانمایه‌های متعالی توحید و توکل به خداوند آمده است؛ نمونه:
«اللهم بک استعین و بک استغیث و علیک اتوکّل و انت ربّ العرش العظیم، اللهمّ صلّ علی محمد و آل محمد، و خلّصنی من کلّ مصیبةٍ نَزلتْ فی هذا الیوم و فی هذه اللیلة و فی جمیع الیالی و الایام... اللهمّ بک استفتح و بک استنجِح و بمحمد(ص) الیک اتوجه و بکتابک اَتوسّل اَن تلطفَ لی بِلطفک الخفّی انّک علی کل شئ قدیر...»
4ـ ادبیات عاشورا؛ امام حسین(ع) از ولادت تا شهادت
اشاره
در ادبیات تاریخی اسلام ترسیم موضوع بگونه‌ای است که تبیین و تحلیل آن، سرنوشت و سرگذشت و فلسفه‌ای شگفت و پیچیده را تداعی می‌کند. و همین پیچیدگی رمز آلود باعث بدفهمی بسیار و حتی تحریف تاریخی آن گردیده است. این پیچیدگی و راز و رمز در زبان و گزارش موضوع نیست، چرا که زبان گزارش کاملاً رئالیستی و مبتنی بر واقعیت است. این پیچیدگی در فهم پیام و دریافت کلامی و تلقی تاریخی موضوع است.
در ادبیات تاریخی اسلام شیعه و سنی سخن از یک پیشگوئی و پیش‌بینی شگفت است که پیامبر اسلام(ص) در پگاه ولادت امام حسین(ع) خبر از شهادت حتمی و قطعی او می‌دهد. می‌دانیم که ادبیات تاریخی اسلام مبین و مفسر متون عقیدتی اسلام است. کلید فهم این موضوع در پیشینۀ توحیدی ـ تاریخی آن و در ادبیات عاشورا (زیارات امام حسین(ع) زیارت عاشورا و زیارت وارث) نهفته است: ابراهیم(ع) بنیان گذار توحید نخستین است؛ توحیدی که اسلام مفسر، مبیّن و مکمل نهائی و تاریخی آن است. در آغاز تاریخ توحید اسماعیل(ع) داوطلب شهادت است و در انجام تاریخ توحید امام حسین(ع) به شهادت می‌رسد.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 101
این صدر و ذیل تاریخی کاملاً بدیهی و قابل فهم است؛ در آنجا فرمان سمبلیک ذبح اسماعیل مفاهیم، معانی و آموزه‌های زیربنایی خاص خود را دارد، در آنجا اسماعیل مظهر علائق و عواطف انسانی ابراهیم است و تضادی است ناسازگار میان خدا و خود، که باید ابراهیم یکی را انتخاب کند، و این آموزه اخلاص در پرستش و در رابطه با خدا از خود گذشتن است. یعنی ستیز تاریخی توحید با شرک ذهنی و ابراهیم اسوه و آموزگار نبرد با شرک ذهنی و عینی است. و در اینجا همان آزمون در سطح تاریخی و جهانی با افقهای بسیار گسترده و نتایج تام و تمام دیگر عینیت می‌یابد. به این صورت که در یک ترسیم هندسی دقیق؛ حرکت تاریخی و سیر صعودی توحید و نقطه اوج آن از یک سو، و حرکت مدار بسته تاریخی شرک و تورم تام و گرانیگاه آن از دیگر سو، یک نقطه تلاقی تاریخی دارند و آن دهم محرم سال 61 هجری است. یعنی پیشینۀ تاریخی «احقاد بدر و تراث احد» در این مقطع تاریخی به تورم نهائی خود رسیده و می‌خواهد بر توحید غلبه کند، لذا این مقطع تاریخی فصل تعیین سرنوشت است؛ فصل سرنوشت حق و باطل، توحید و شرک، اسلام و کفر، و امام حسین‌بن علی(ع) وارث همۀ پیامبران بزرگ تاریخ توحید از آدم تا ابراهیم و از ابراهیم تا محمد(ص)، باید به شرک و کفر تاریخی پایان دهد [ن. ک: زیارت وارث].
چنین رسالتی تاریخی مستلزم شهادتی تاریخی و آنچنان حساب شده و مظلومانه به معنای کلامی، فلسفی، انسانی کلمه است. شهادتی که بصورت یک قانونمندی حاکم بر زمان، تاریخ و حیات انسان همچون بهاری در پی هر خزان سرد و سیاه فرارسد و شکوفه‌های آگاهی و ایمان و امید و انسانیت بروید و حیات طیبه انسانی را تضمین تاریخی نماید. این است که امام حسین(ع) در تاریخ اسلام و انسان یک اسوه، اصل و استثنا است. بنابراین سخن گفتن از شهادت او در پگاه ولادتش کاملاً قابل هضم و فهم و تحلیل و تبیین است؛ باید همه بدانند که موضوع چیست و می‌بینیم که پیامبر اسلام می‌کوشد تا همه را از این موضوع باخبر سازد و می‌سازد و می‌بینیم که در خانه ام‌سلمه، عایشه، زینب، فاطمه و در حضور اصحاب و مسلمانان در سالگرد ولادت حسین، جشن شهادت او را می‌گیرد و همه را از حادثه و چگونگی و مکان آن آگاه می‌سازد. این موضوع در دورۀ حیات پیامبر اسلام آنچنان شایع بوده که بخش بزرگی از ادبیات تاریخ اسلام را بخود اختصاص داده و منابع سنیان بیش از منابع شیعیان به این موضوع پرداخته‌اند.
بنابراین شهادت امام حسین(ع) با چنین صدر و ذیلی، تراژدی و ملودرام نیست، یک فلسفه است، فلسفۀ تاریخ توحید. خاصیت شهادت، آشکار کردن حق و حقیقت و حقایق انکار شده و
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 102
تحریف گشته است: «اشهادات استظهاراً للمجاحدات»
و دوست و دشمن معترف است که چگونه آن شهادت شکوهمند تاریخی حقایق انکار شده را آشکار کرد و نقاب از چهره باطل فروافکند و رسوایش ساخت و توحید را در سیر تاریخی و انسانی آن تضمینی جاودانه نمود و آرمانهای توحیدی را که خداپرستی، آگاهی، ایمان، آزادی، عدالت و انسانیت هست، زنده ساخت و حقیقت آنها را بیمه نمود.
کرونولوژی حوادث مهم و تعیین کننده (10 تا 61 هجری)
18 ذوالحجه سال دهم هجری:
غدیر خم؛ در بازگشت از حجةالوداع، دخالت مستقیم وحی و ابلاغ امامت علی بن ابی‌طالب، توسط پیامبر اسلام و بیعت مسلمانان و اصحاب با امام علی، توطئه ترور نافرجام پیامبر در راه بازگشت به مدینه.
محرم سال یازده هجری:
مدینه، حومۀ شهر و گفتگوی پیامبر اسلام و امام علی بن ابی‌طالب؛ پیش بینی حوادث و توطئه‌ها و سرنوشت نهضت اسلام، خبر از کودتا، غلبه و غضب، اشاره به جوهره و ریشه‌ها: احقاد بدر و تراث احد.
صفر سال یازده تا جمادی الاول سیزده هجری:
صبح دوشنبه 28 صفر سال 11 هجری: شهادت پیامبر اسلام و آغاز بحران در مدینه. ظهر همان روز؛ پیروزی کودتای سیاسی نخبگان عرب در سقیفه بنی‌ساعده در میدان مرکزی مدینه. تلاش امام علی پس از کفن و دفن پیامبر اسلام، در جهت براندازی کودتا و نیافتن یار و یاوری برای این مهم. ایجاد خفقان شدید و رعب و وحشت و ترور. آغاز خانه‌نشینی و سکوت سرخ امام علی و تدوین و تألیف قرآن کریم. طرح ترور نافرجام امام علی و اجرای آن توسط خالدبن ولید و افشای آن توسط ام‌سلمه و اعتراف خالد. ترور سعد بن عباده در راه شام. حملۀ قهرآمیز و مسلحانه به کانون توحید (خانه علی و فاطمه) و به آتش کشیدن آن و مضروب ساختن فاطمه و به بند کشیدن امام علی و کشاندن وی به مسجد و تهدید جدی به قتل و گرفتن بیعت به زور. سخنرانی امام علی و اصحاب در مسجد مدینه و افشای سند سری طرح توطئه کودتا که در حجةالوداع در مکه و کنار کعبه امضاء شده بود. احیاء و اعداد روح جاهلیت و بازگشت نظام قبائلی و شکل‌گیری پان‌عربیسم بدوی به جاهلی. آثار و عوارض کودتا:
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 103
ارتداد سیاسی؛ برسمیت نشناختن کودتا و کودتاچیان از سوی مسلمانان، ارتداد کلامی: بازگشت برخی از اسلام. یأس فلسفی و اعتزال سیاسی: کناره‌گیری بسیاری از اصحاب از مسائل اجتماعی ـ سیاسی. بایکوت مطلق اقتصادی ـ اجتماعی امام علی و آل او و تصرف فدک. شهادت دردناک حضرت فاطمه (علیهاالسلام). آغاز کشور گشائی برای انحراف اذهان از اوضاع داخلی و رسیدن به اهداف پان‌عربیستی و مطامع اقتصادی.
13 تا 23 هجری:
سرکوب و قلع و قمع مخالفان سیاسی، ادامه قتل عام کسانی که کودتا را برسمیت نشناختند ، گسترش هرچه بیشتر کشورگشائی، فعالیت سری و گاه علنی حزب امویان به رهبری ابوسفیان، تقویت پان‌عربیسم، تدوین فکر و فرهنگ کودتا، وارونه سازی اسلام، تحریف حقایق، بخشنامه‌های سری ضد شیعه، شناسائی، دستگیری و کشتار پیروان امام علی در بلاد، بایکوت اصحاب وفادار به امام علی.
24 تا 35 هجری:
اقتدار کامل حزب امویان، زمینه‌سازی در جهت انتقال و تمرکز قدرت در خاندان اموی، مالکیتهای بزرگ، شدت تحریف هر چه بیشتر اسلام، رنج و شکنجه و تبعید و شهادت اصحاب وفادار به امام علی بن ابی‌طالب تنها نماینده و سخنگوی اسلام محمد(ص)، انقلاب اجتماعی مردم.
35 تا 40 هجری:
ظهور ناکثین (حزب طلحة و زبیر به رهبری عایشه)، غارت و تهاجم نظام علنی و رسمی قاسطین (حزب امویان)، ظهور مارقین و حوادث حرروا نهروان، شهادت امام علی بن ابی‌طالب(ع)، شهادت عمار یاسر.
40 تا 61 هجری:
ادامه و گسترش و شدت تبهکاریهای قاسطین، صلح شرافتمندانه امام حسن بن علی(ع)، پیمان‌شکنی آشکار معاویه و کودتای سلطنتی او، بخشنامه‌های سراسری معاویه مبنی بر قتل عام پیروان امام علی، تعقیب و دستگیری و شکنجه و اعدام شیعیان در سراسر قلمرو خلافت، اقتدار کامل پان‌عربیسم افسار گسیخته جاهلی، بخشنامه معاویه مبنی بر سب و لعن آشکار علی و آل بر فراز منابر و خطبه‌ها و... شهادت امام حسن بن
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 104
علی(ع)، شهادت حجربن عدی و یارانش، شهادت عمروبن حمق، شهادت رشید هجری، شهادت جویریة بن مسهر، و...
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 105
پای نوشتها:
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 106