پژوهشی دربارﮤ یک شعار معروف «ان الحیوة عقیدة و جهاد»
عنایت الله مجیدی
به یاد عزیزان
این مقاله که تحقیقی است دربارﮤ کلام معروف «ان الحیوة عقیدة و جهاد» به یاد دو عزیز صدیق، حسن جانی احسانی‌نژاد و محمد جهانخواه انتشار می‌یابد؛ این دلیران جانباز بر «باور خویش» نیک صادق بودند و جان بی‌همتا را در راه نگهبانی عقیده و ایمان خود بر کف اخلاص نهادند و نثار جانان کردند. گرچه برای این بندﮤ نگارنده که از این نازنینان مروتها دیده‌ام و خاطرات بسیار دارم، یاد آنان سخت جانکاه است، بی‌یاد آنان دم زدن نیز غفلت است و ناسزاوار.
به نام خداوند جان و خرد
شاید عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» برای خوانندﮤ این تحقیق، ناآشنا نباشد. این عبارت در سالهای اخیر، در نوشته‌های فارسی به صورت یک «شعار» فراوان آمده است و بنیادها و گروههای مختلف با ایده‌ئولوژیهای متفاوت در کتابها و اعلامیه‌های خود از آن سود جسته‌اند.
عده‌ای آن را به عنوان یک شعار زیبا برای انسانهای موحد و مؤمن پذیرفته‌اند و عده‌ای دیگر، آن را برای تبلیغ عقیدﮤ خود (بر هر مبانی) مناسب یافته و پشتوانه مقاصد خویش قرار داده‌اند. اما می‌توان گفت- صرف نظر از مفهومی که از آن خواسته‌اند- آنچه بیش از همه مایۀ شهرت و اعتبار این عبارت شده منسوب کردن آن به حضرت حسین بن علی(ع) است.
پس به لحاظ اهمیت مسئله، مخصوصاً از دیدگاه اعتقادات اسلامی، بر آن شدیم تا با تفحص در متون قدیم و آثار جدید، دو نکته را دربارﮤ این عبارت روشن گردانیم:
1- آیا انتساب جملۀ «ان الحیوة عقیدة و جهاد» به حضرت حسین(ع) مبنای استواری دارد یا
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 51
خیر؟
2- آیا مفهوم این عبارت منطبق بر مبانی و اعتقادات اسلامی هست؟
به منظور یافتن پاسخ درست و استوار برای پرسش نخستین، به بسیاری از متون و منابع اصیل و معتبر اسلامی مراجعه شد، و بر ارباب تحقیق پوشیده نیست که چنین پژوهشی در دریای گستردﮤ فرهنگ اسلامی و ادب عربی چه مایه صعب است و با آنکه کارهای عظیمی از جانب شرق‌شناسان و محققان و دانشمندان مسلمان به ویژه در سالهای اخیر در زمینۀ فهرست‌نگاری برای کتابهای متون اسلامی و عربی انجام شده، هنوز نشانه‌ها و راهنماهای کافی برای تحقیق در چنین مواردی وجود ندارد.
اکنون به لحاظ آنکه بتوانیم در پایان این تحقیق، پاسخ روشنی به دو سئوال مطرح شده داده باشیم و همچنین از دامنۀ گسترش این کلام و تفاسیر متفاوتی که از آن به عمل آمده، آگاه شویم ضروری است که در آغاز آنچه را در کتابها، مقالات و سخنرانیها در باب این کلام ابراز شده و ما تا کنون بدانها دست یافته‌ایم، با رعایت ترتیب تاریخ نشر آنها، عرضه کنیم.
مقدمه در چهار بخش ارائه می‌شود:
1- کسانی که به نقل عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» پرداخته‌اند بی‌آنکه آن را به کسی منسوب نمایند.
2- کسانی که بدون ارائه مأخذ عبارت «ان... » را به امام حسین(ع) نسبت داده‌اند.
3- کسانی که عبارت «ان... » را از امام حسین(ع) نمی‌دانند.
4- کسانی که عبارت «ان... » را از شوقی می‌دانند.
1- کسانی که به نقل عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» پرداخته‌اند بی‌آنکه آن را به کسی منسوب نمایند.
1- شیخ عبدالله العلایلی مصری.
«... بدین سان شجاعانه تن به مرگ داد. امام [حسین(ع)] در راه عقیدﮤ خود شرافتمندانه و مجاهدانه گام نهاد.
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
امام به جهاد نیز پرداخت تا اعلام دارد که زنده‌ای کامل است، نه نیم‌زنده:
عقیدۀ بدون جهاد، چون جهاد بدون عقیده است. جهاد بی‌عقیده عبارت می‌گردد از توحش
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 52
و ایجاد وحشت و راهزنی، همچنانکه عقیدﮤ بدون جهاد، وجدانی است که در کالبد مرده‌ای خفته و هر یک از آن دو، تنها می‌توانند از معنایی پرده بردارند که کامل نیست...»
2- روزنامۀ الحیاة
«ان الحیوة عقیدة و جهاد»
3- استاد جعفر سبحانی.
«... و حیات حقیقی و زندگی واقعی را در چهره و پیشانی نورانی مرگ مشاهده می‌کنند و این جمله را میان دو لب زمزمه می‌نماید که «انما الحیوة عقیدة و جهاد»»
یک محقق و یک انجمن دیگر که مشخصات آن را در اینجا ذکر می‌کنیم بدون آنکه عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» را به کسی منسوب کنند در نوشتۀ خود از این کلام سود برده‌اند:
1- انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و اروپا
2- بنی‌صدر
2- کسانی که بدون ارائه مأخذ عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» را به امام حسین(ع) نسبت داده‌اند.
1- ابوالقاسم سحاب
«و به دیگران نشان می‌داد که او [حسین(ع)] روی عقیده راسخ و استوار و ایمانی کامل، ثابت و پایدار است و بدینگونه خویشتن را می‌ستود که:
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
2- زین‌العابدین رهنما
«... ارینب: ... آری او را [حسین بن علی(ع)] را دیده‌ام.
... حتی این شعر او را هم که موافق احساسات دل و روح من است حفظ کرده‌ام.
در زندگی رزم کنان بر ایمانت تکیه‌بده
زیرا زندگی عبارت از عقیده و جهاد است
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
3- مهندس مهدی بازرگان
«... جوان برومند این مکتب و شهید صادق آن حسین بن علی است که در طلیعۀ قیام کربلا اعلام می‌نماید: ان الحیوة عقیدة و جهاد...»
4- استاد یحیی نوری
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 53
«در این کتاب (فلسفۀ انقلاب حسین) به اندیشه‌های (عقاید) حسینی و چگونگی جهاد در راه عقیده واقف می‌شویم. و به حقیقت گفتار بلند و عمیق امام: انما الحیوة عقیدة و جهاد» ضمن بررسی کردار او آگاه می‌گردیم»
5-خسرو گلسرخی
«ان الحیوة عقیدة و جهاد»، «سخنم را با گفته‌ای از مولا حسین، شهید بزرگ خلقهای خاورمیانه آغاز می‌کنم. من که یک مارکسیست- لنینیست هستم برای نخستین بار عدالت اجتماعی را در مکتب اسلام جستم و آنگاه به سوسیالیسم رسیدم».
6- حسین انصاریان
«انسان و مبارزه: «جمله‌ای را از امام سوم، پیشوای مجاهدین و مبارزین نقل می‌کنند که حضرت فرمود: ان الحیوة عقیدة و جهاد» زندگی سراسر ایمان عشق و مبارزه و کوشش است»
7- احمد رضائی
«... که بر حسب آن امام(ع) مفهوم حیات را جز عقیده و جهاد در راهش نمی‌دانست و می‌گفت. «ان الحیوة عقیدة و جهاد»
8- محمد حسین مشایخ فریدنی
«... در صورتیکه اسلام دین آهن و کتاب، عقیده و جهاد است و مسیحیت دین انزوا و رهبانیت...» حسین بن علی فرموده است: «ان الحیاة عقیدة و جهاد». «زندگی یعنی جهاد در راه عقیدت بشرط آنکه قصد مجاهد نشر توحید و اعلای کلمة الله باشد ولی اگر برای کشور گشائی و تصرف اراضی دیگران باشد حرام است»
9- شهید محمد علی رجائی
«... همه به این جملۀ امام حسین(ع) عقیده داریم که می‌فرماید: «ان الحیوة عقیدة و جهاد»
برای پرهیز از طولانی شدن این مقاله از نقل نظرهای دیگر کسانی که بدون ذکر مأخذ شعار مورد بحث این تحقیق را به امام حسین(ع) منسوب کرده‌اند خودداری کردیم اما به دست‌دادن اسامی این گروه و مشخصات مآخذ کار آنها را ضرور می‌بینیم:
غلامحسین شیرازی واعظ، احمد شریعتی «بیدار» ، مجلۀ مکتب تشیع، محمدرضا صالحی کرمانی، مجلۀ مکتب اسلام، محمد جواد باهنر، دکتر فضل الله
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 54
صلواتی، نعمت الله قاضی، محمدباقر راستگو، ناشر کتاب مبارزه با نفس یا جهاداکبر، عباس راسخی، جواد محدثی، حسن نامی، احمد پیرنیانی، حسن قاضی، دکتر محمد مهدی کرانی، حسین باهر، م. رهرو، عبدالحسین ساشادین، واحد تبلیغات حزب جمهوری اسلامی بابلسر، شهدای پاکباز، دکتر سمنانی، طه حجازی، مدرسۀ عالی شهید مطهری، ویژه‌نامۀ کیهان، روزنامۀ جمهوری اسلامی، عزت الله رادمنش.
3- کسانی که عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» را از امام نمی‌دانند.
1- ابو حازم احمد الشرباصی
«الحیاة عقیدة و جهاد»
«... این گفتار در حقیقت شعاری است ارزنده و عالی از جمله شعارهای امت متعهد و موحدی که می‌خواهد با عزت و شرف زندگی کند و خود را «از هر گزند و آسیب‌پذیری» مصون و در امان نگهدارد و یکی از سرایندگان مؤحد این اشعار را در بیتی تضمین نموده چنین گوید:
2- شهید دکتر علی شریعتی
«زندگیت بصورتی درمیآید که اوجش را حسین(ع) تعریف می‌کند و برای ما قابل تصور نیست».
«زندگی، عقیده است و مبارزه [این جمله مصراع یک شعر است از شاعری متأخر، اما مضمون آن در سخن حسین هست] و دیگر هیچ، که چنین تعریفی در عمل بسیار شگفت‌انگیز است».
3- رضا گلسرخی
«این گفتار [ان الحیوة عقیدة و جهاد] در برخی از نوشته‌های فارسی به رهبر آزادگان حضرت امام حسین(ع) نسبت داده شده است با اینکه جملۀ بسیار محکم و متینی است ولی تا کنون ما در متنی از متون حدیث بر نخورده‌ایم که این گفتار را از آن امام بزرگوار نقل کرده باشند».
4- استاد شهید محمد مفتح
«... از استاد شهید مطهری خاطرات زیادی دارم از جمله روزی خدمت ایشان بودم دربارﮤ عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» می‌گفت: این جملۀ معروف «ان...» از معصوم نیست، سند ندارد و محتوی هم درست نیست».
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 55
5_استاد شهید مرتضی مطهری
«یک جمله منسوب شده است به امام حسین (علیه‌السلام)، این جمله نه معنایش درست است و نه در هیچ کتابی وجود دارد که این از امام حسین(ع) باشد و این چهل یا پنجاه سال هم بیشتر نیست که در دهانها افتاده است می‌گویند امام حسین(ع) فرموده است: «ان الحیوة عقیدة و جهاد» حیات یعنی یک عقیده داشتن و در راه آن عقیده هم جهاد کردن این با فکر غربیها و فرنگیها جور درمیآید که انسان بایستی یک عقیده‌ای داشته باشد و در راه عقیده‌اش هم بایستی بجنگد، قرآن سخن حق را به میان می‌آورد، جهاد در قرآن و حیات از نظر قرآن این است که حق‌پرستی و جهاد در راه «حق»، نه عقیده و جهاد در راه «عقیده».
عقیده ممکن است حق باشد و ممکن است باطل باشد عقیده انعقاد است، این یک مکتب دیگری است که می‌گویند انسان بالاخره بایستی یک عقیده‌ای یک آرمانی و یک ایده‌ای داشته باشد و در راه آرمانش هم بایستی کوشش بکند حالا آن عقیده چه باشد هر چه می‌خواهد باشد.
من در یک جلسه‌ای گفتم که این جمله‌ای که اخیراً معروف شده به نام امام حسین(ع) که «ان الحیوة عقیدة و جهاد» در هیچ مدرکی از مدارک اسلامی چنین مطلبی نقل نشده است، بنابراین سند ندارد معنایش هم درست نیست با منطق امام حسین(ع) جور درنمی‌آید، منطق اسلام این نیست که زندگی این آدم یک عقیده‌ای. و جهادی در راه عقیده، صحبت عقیده در اسلام نیست، صحبت حق است در اسلام، زندگی این است که انسان حق را پیدا کند و در راه آن جهاد کند، این مسئله که در راه عقیده باید جهاد کرد این یک فکر فرنگی است که بعدها در میان مسلمین آمده است...
من می‌گویم این جمله از امام حسین(ع) نیست، صدی نود و نه یقین دارم که نیست حال اگر کسی پیدا کرد مدرکش را من قول می‌دهم که بالای همین منبر اعتراف کنم که اشتباه کرده‌ام...»
6_شهید محمد حسین بهشتی
«... ما نخواستیم بگوئیم که این کلامی است از امام(ع). چون این را در هیچ سندی نیافتیم. این کلامی است از یکی از نویسندگان مصری که شیفتۀ امام حسین(ع) بود و دربارۀ او می‌نوشت و می‌گفت و این شعار «ان الحیوة عقیدة و جهاد» این را در یک شعر کوتاه آورده با همین تعبیر «ان الحیوة عقیدة و جهاد». ولی این روایت نیست البته، اما درایت هست.
به این معنی که برداشت بنده این است که زندگی انسان اصلاً وقتی انسانی است که به یک
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 56
آرمانی معتقد و دل بسته باشد و در راه او تلاش شبانه‌روزی بکند.
حالا اگر این آرمان، آرمان الهی باشد، انسان ملکوتی است، اگر آرمان زمینی باشد، انسان خاکی است ولی بالاخره از حیوان بخور و بخواب فراتر رفته، در مقابل انسان روزمرگی...»
7-استاد محمد تقی جعفری
«عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» مصراع بیت زیر است:
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
و از امام حسین«ع» نیست، معنای آن با بیت زیر (که از یک تن از بنی‌الاوس- است و امام در کربلا خوانده) هماهنگی دارد.
سأمضی و ما بالموت عار علی الفتی اذا مانوی حقاً و جاهدمسلماً
8-آیةالله علی مشگینی
«آنچه من می‌گویم جمله‌ای است از آن حضرت [حسین بن علی(ع)] و آن اینکه از حضرت معروف است «ان الحیوة عقیدة و جهاد» البته من این روایات را جائی نیافته‌ام که در کتابهای خودمان مستند بوجود اقدس آن حضرت باشد اما این استناد را من معتقدم و درست است زیرا این جمله، جمله‌ای است با عظمت و پر محتوی و با مقام شامخ امام می‌خورد چون معنی این جمله این است که زندگی سراسر اعتقاد است و تلاش باور است و کوشش این دو معنی را دارد...»
4_کسانی که عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» را از احمد شوقی می‌دانند.
1_أحمد الجندی
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
«شوقی»
2_الدکتور محمد صبری
«شعار الجهاد»
صدرت (الجهاد) للصحفی الکبیر توفیق دیاب فی 17 سبتمبر سنة 1931 و کان شعارها:
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
3_نصوح بابیل
«... گویی زبان من به تکرار این سرودۀ شوقی می‌پردازد که:
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 57
نتیجۀ گفتار
حال که خوانندگان را با نظرهای ارائه شده در این باب آشنا ساختیم، خوب است به عنوان نتیجۀ بحث و هم پاسخی به دو سئوال مطرح شده در آغاز مقاله، نظر خود را بطور فشرده بیان کنیم:
چنانکه از متون بخش یک، دو و سه این مقاله مستفاد می‌شود، گروهی از نویسندگان معاصر، بدون ارائۀ مأخذ و سند، عبارت «ان الحیوة عقیدة و جهاد» را بصورت یک جمله یا مصراعی شعر به امام حسین(ع)
نسبت داده‌اند، اما عدم ارائه مأخذ در تمامی نظرات، این انتساب را از نظر اهل تحقیق بی‌ارزش و بی‌اعتنا می‌سازد و نمودار کیفیت و میزان ارزش برخی سکه‌های رایج در بازار تحقیق ما نیز تواند بود. به ویژه آنکه به استناد تحقیق جمعی دیگر از نویسندگان و صاحب‌نظران اسلامی از جمله شهید مطهری و محمد حسین بهشتی و دکتر علی شریعتی، ابو حازم الشرباصی، استاد محمد تقی جعفری و آیةالله مشگینی و نیز با تحقیقاتی که خود شخصاً انجام داده‌ام معلوم می‌شود که این عبارت قطعاً از امام حسین(ع) نیست، بلکه مصراع دوم یک بیت است. صورت کامل بیت چنانکه در جای جای این تحقیق خواندید چنین است:
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
به عبارت روشن‌تر در میان متون اسلامی مطلقاً مأخذی به دست نیامد که بتوان به استناد آن، این مصراع را از امام حسین(ع) دانست.
اما در باب اینکه چگونه این شعار را به امام(ع) نسبت داده‌اند شاید نتوان نظر قطعی ابراز داشت، لیکن با مراجعه به نوشتۀ ابوالقاسم سحاب و سیاق کلام شیخ عبدالله العلایلی مصری دربارﮤ امام حسین(ع) در همین مقاله، به نظر می‌رسد که این انتساب از این دو مأخذ به دیگر نوشته‌های فارسی راه یافته باشد، خاصه آنکه از لحاظ زمانی نیز دو مأخذ مذکور مقدم بر مآخذ دیگر است که این خود می‌تواند تأییدی بر این نظر باشد و از آنجا که زندگی حماسه‌آفرین آن حضرت خود عقیده و جهاد بوده، انتساب این عبارت به وی قبول عام یافته است. و بدین سان مصراع دوم بیت، به جهت زیبائی، سلاست و استقلال معنی، به صورت یک شعار شهرت یافته است.
اکنون که با توضیحات بالا، انتساب عبارت «ان...» را به امام(ع) منتفی دانستیم، ببینیم گویندﮤ این بیت کیست؟
در بخش چهارم این تحقیق شما را با سه قول آشنا ساختیم. در این سه قول سراینده بیت مذکور به صراحت معرفی شده است. مجدداً یکی از این سه نوشته را که از کتاب «الشّوقیّات المجهوله، آثار
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 58
شوقی...» نقل کردیم، از نظر می‌گذرانیم:
«شعار الجهاد»
صدرت (الجهاد) للصحفی الکبیر توفیق دیاب توفیق دیاب فی 17 سبتمبر سنة 1931 و کان شعارها:
قف دون رأیک فی الحیوة مجاهداً ان الحیوة عقیدة و جهاد
که ترجمۀ عبارت فوق چنین است:
شعار مجلۀ «الجهاد»
مجلۀ (الجهاد) به سردبیری روزنامه‌نگار بزرگ توفیق دیاب بیت زیر را [از احمد شوقی] در تاریخ 17 سپتامبر سال 1931م. به چاپ رساند که شعار الجهاد شد.
در زندگی نسبت به عقیدﮤ خود استوار و پابرجا باش و به جهاد برخیز که زندگی عقیده (آرمان مقدس) و جهاد است.
از این نوشته بر می‌آید که شاعر بزرگ مصر، امیرالشعرا احمد شوقی (1868- 1932م.) بیت بالا را برای توفیق دیاب ساخته و به او تقدیم کرده است. توفیق دیاب که سردبیری مجلۀ الجهاد را عهده‌دار بود، این بیت را در 17 سپتامبر 1931م. شعار مجله ساخت. توفیق دیاب از وفادارترین دوستان احمد شوقی و از معدود کسانی بود که در واپسین روزهای حیات وی در کنارش بود.
بنابراین، به استناد چنین مأخذب معتبر، باید گوینده و سراینده بیت «ان... » را احمد شوقی بدانیم. در میان کسانی که این شعر را از امام حسین(ع) (ندانسته‌اند، استاد مطهری با ذکر این عبارت از همه بیشتر به واقعیت نزدیک شده است آنجا که می‌گوید: «... این جمله... چهل یا پنجاه سال هم بیشتر نیست که در دهانها افتاده است...»
اما در پاسخ سئوال دوم یعنی معنا و مفهوم مصراع و انطباق آن با موازین اسلامی باید گفت: از مجموع نظرهای ابراز شده، دو گونه برداشت متمایز بدست می‌آید، که هر کدام به نوعی شایسته دقت و تأمل است: نخستین آن دو، که متکی بر معنای اصطلاحی کلمۀ «جهاد» است، نظر کسانی است که معتقدند: مراد گویندﮤ این عبارت از عقیده «عقیدﮤ توحید» و از «جهاد» «جهاد دینی» بوده است، زیرا لفظ جهاد (جهاد دینی) در این شعار، خود قرینه است بر اینکه گوینده از «عقیده» «عقیدﮤ توحید» را در نظر داشته، نه عقیده بطور عام را. و اگر کلمۀ «عقیده» را در اینجا بطور مطلق در نظر بگیریم، در آن صورت نیز، مطابق یک اصل پذیرفته شده که می‌گوید: هر گاه لفظی مطلق، بدون قید
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 59
و قرینه ذکر شود، منصرف به معنی کامل و تام آن لفظ است و با توجه به اینکه در میان عقاید و عرف مسلمین هم کامل‌ترین معنی عقیده «عقیدﮤ توحید» است لذا باید گفت هر جا کلمۀ «عقیده» بدون قید و قرینه ذکر شود، مراد «عقیدۀ توحید» است. با این حال و با توجه به معنای لغوی این دو کلمه نمی‌توان آن را در این معنای اصطلاحی منحصر دانست. ولی می‌توان گفت: هرگاه چنین برداشتی از این عبارت داشته باشیم: آنگاه شعار «ان الحیاة عقیدة و جهاد» با موازین اعتقادی اسلام منطبق است.
برداشت دوم که بر معنای لغوی کلمۀ «عقیده» و «جهاد» متکی است، نظر کسانی است که معتقدند منظور گوینده «عقیده و مبارزه بطور عام» است نه «عقیده‌ای خاص». آنچه این نظر- نظر متکی بر معنای لغوی- را تأییر می‌کند، این استدلال است که گفته شود: اینکه شاعر از سرودن این بیت چه نیت و کدامین مقصود را منظور نظر داشته است اولاً روشن و مشخص نیست ثانیاً نمی‌تواند ملاک معنی برای ما باشد. مهم این است که آنچه از ظاهر و منطوق این مصراع و عبارت برمی‌آید چیست؟ زیرا هیچ شاعری نمی‌تواند شخصاً بدنبال گفته خود برود و آنچه در دل داشته در تکمیل سخن خود بیان دارد، بلکه سخن وقتی به میان مردم رفت به سان سندی باید گویای مکنونات قلبی شاعر باشد، بنابراین، آنچه از این شعار مستفاد می‌شود «عقیده و مبارزه بطور عام» است، نمونه‌هایی از این نوع برداشت را در متن مقاله –از جمله در عبارت منقول از استاد مطهری- خواندید. حال کدام یک از این دو نظر و رأی بطور قطع مورد نظر گویندﮤ این شعار بوده است، اصولاً برای ما ملاک عمل نیست، نکتۀ درخور دقت این است که ببینیم «تلاش در راه هر عقیده» از نظر اسلام «مقدس» است، یا نه؟
با استناد به بعضی نظرها در این تحقیق، که مبین موازین اسلامی در این زمینه است بطور اختصار می‌توان گفت: تفاوت زندگی انسان با حیوان منوط به داشتن عقیده است. بر این اساس، انسان در این مقطع از حیات خود، به عقیده‌ای پای‌بند می‌شود و در راه آن مبارزه می‌کند. اگر به برداشت دوم از این عبارت عنایت ورزیم، شعار مذکور بازگوکنندﮤ چنین واقعیتی است. با آنکه چنین انسانی –انسان عقیده‌مند و مبارز- بر انسان فاقد عقیده برتری دارد، انسان ملکوتی و ایده‌آل اسلامی نیست، زیرا در اسلام مبارزه تنها در راه «عقیدﮤ توحید» و اعلای آن «مقدس» است.
به دیگر سخن: در اسلام، مفهوم زندگی، ایمان داشتن به خداوند یگانه و تلاش در راه جلب رضای او «مقدس» است، لاغیر.
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 60
پای نوشتها:
مجموعه مقالات کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورادفتر اولصفحه 61