حادثۀ کربلا در آیینۀ آمار و ارقام
□ عباس جعفری
اشاره
واقعه بزرگ و تاریخی کربلا در سال شصت و یک هجری، یکی از وقایع مهم تاریخ اسلام است که تاکنون از طرف علما و محققان اسلامی پیرامون اهداف و نتایج آن بحثهای زیادی صورت گرفته و کتابها و مقالات متعددی چاپ و منتشر شده است.
مسئله آمار و ارقام در این نهضت باشکوه و حماسی یکی از مسائلی است که ابهامات و سؤالات فراوانی پیرامون آن مطرح است. اگرچه در این موضوع مورخان اسلامی آرا و دیدگاههای متفاوتی دارند و در بعضی یا بیشتر موارد به درستی نمی‌توان نظر قاطعی ابراز کرد، ولی در این مقاله سعی شده است تا حد توان، اقوال مورخان جمع‌آوری و گوشه‌هایی از تاریخ پرشکوه و سرنوشت‌ساز کربلا روشن شود.
1ـ تعداد یاران حضرت امام حسین(ع) هنگام خروج از مدینه
مرحوم شیخ مفید (م 413 هـ) می‌نویسد:
«فخرج الحسین(ع) فی لیلة الاحد لیومین بقیا من رجب متوجهاً نحو مکة و معه بنوه و بنواخیه و اخوته و جُلّ اهل بیته الا محمد بن الحنفیة...» یعنی: سیدالشهدا علیه السلام در شب یکشنبه 27 رجب در حالی که با ایشان فرزندان، فرزندان برادرش، برادرانش و اکثر اهل بیتش غیر از محمد بن حنفیه بودند، به سوی مکه حرکت کرد.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 83
مرحوم خوارزمی (م 568 هـ) می‌گوید:
«و خرج الحسین(ع) فی جوف اللیل یرید مکة فی جمیع اهل بیته...» یعنی امام حسین(ع) در تاریکی شب به همراه تمامی اهل بیتش حرکت کرد...
تاریخنویسان دیگر اسلامی و صاحبان مقاتل و تاریخ، عباراتی روشن‌تر از آنچه که ذکر شد، ندارند و اکثراً با اجمال و ابهام، تعداد یاران و همراهان حضرت را ذکر کرده‌اند.
مرحوم سید امین عاملی صاحب اعیان الشیعه همین مضامین را با اندکی اختلاف ذکر فرموده است.
به هر حال آنچه که به طور قطع می‌توان گفت، این است که امام حسین(ع) را برادران، خواهران و فرزندان برادرش و تعدادی از اصحاب همراهی کردند، ولی شخصاً نمی‌توان یک یک آنها را مشخص کرد.
2ـ تعداد نامه‌های نوشته شده توسط کوفیان به امام(ع)
بعد از مرگ معاویه، شیعیان کوفه از بیعت با یزید امتناع کردند و وقتی مطلع شدند که امام حسین(ع) نیز از مدینه خارج شده‌اند، شروع به نگاشتن نامه به ایشان کردند و در آن نامه‌ها از امام(ع) خواستند تا به کوفه سفر کند. و نیز اعلام کردند که حاضرند در رکاب امام(ع) علیه یزید و دستگاه جبار و ستمگر اموی مبارزه کنند.
شیخ مفید(ره) می‌نویسد:
«... و انفذوا قیس بن مسهر الصیداوی و عبدالله و عبدالرحمان ابنا شداد الارجبی و عمارة بن عبدالله السلونی الی الحسین(ع) و معهم نحو مأة و خمسین صحیفة من الرجل و الاثنین و الاربعة ثم لبثوا...» یعنی: کوفیان قیس، عبدالله و عبدالرحمان را به سوی امام حسین(ع) روانه ساختند، در حالی که با آنها حدود یکصد و پنجاه نامه از طرف یک، دو و چهار نفر بود...
وی در ادامه می‌افزاید: در نوبتهای بعدی نیز هانی بن عروه و... نیز نامه‌هایی نوشتند تا اینکه تعداد آنها خیلی زیاد شد و امام حسین(ع) وقتی انبوه نامه‌ها را مشاهده کردند، تصمیم به فرستادن نماینده خود حضرت مسلم بن عقیل(ع) به سوی کوفه برای به دست آوردن واقعیت جریان و وفاداری کوفیان و اتمام حجت بر آنها گرفتند.
سیدبن طاووس (م 664 هــ) می‌گوید:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 84
«فورد علیه فی یوم واحد ستّمأة کتاب و تواترت الکتب حتی اجتمع عنده فی نوب متفرقة اثنی عشر الف کتاب». یعنی: در یک روز (ششصد) نامه به دست حضرت رسید و آن‌قدر نامه‌ها زیاد شد تا اینکه در چند نوبت 12 هزار شد.
ابن سعد یکی دیگر از مورخان اسلامی می‌گوید: حضرت مسلم در نامه‌ای که به امام(ع) نگاشت، خبر از بیعت دوازده هزار نفر داد و فرستادگان اهل کوفه نزد حضرت رسیدند و دیوانی را آوردند که اسامی صد هزار نفر در آن بود.
به هرحال تعداد نامه‌ها بسیار زیاد بوده است، اگرچه مقدار دقیق آنها را نمی‌توان معین کرد.
3ـ تعداد کسانی که با حضرت مسلم(ع) بیعت کردند
مورخان در این مورد، اقوال مختلفی دارند که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود: ابن عساکر (م 571 هـ) می‌نویسد:
«و کان یسیر الحسین(ع) من مکة الی العراق بعد ان بایع له من اهل الکوفة اثنی عشر الفاً علی یدی مسلم». یعنی حضرت امام حسین(ع) بعد از اینکه خبر بیعت کردن دوازده هزار نفر با نماینده خودشان در کوفه را شنیدند، به سوی عراق حرکت کردند.
مرحوم شیخ مفید«ره» می‌گوید:
«حتی بایعه (مسلم) ثمانیة عشر الفاً فکتب الی الحسین(ع) یخبره ببیعة ثمانیة عشر الفاً و یأمره بالقدوم...» یعنی، هیجده هزار نفر با مسلم(ع) بیعت کردند و ایشان به امام(ع) خبر داد و از حضرت خواست که به عراق سفر کند...
ابن قتیبه دینوری (م 276 هـ) می‌گوید:
«و بایع له مسلم بن عقیل اکثر من ثلاثین الفاً من اهل الکوفة» یعنی بالغ بر سی هزار نفر از اهل کوفه با حضرت مسلم بیعت کردند.
اینها نمونه‌هایی از اقوال تاریخنویسان اسلامی بود که به نظر می‌رسد مردم به خاطر علاقه‌ای که به خاندان پیامبر(ص) داشتند با نماینده ایشان بیعت کردند. از طرف دیگر مردم احتمال این را نمی‌دادند که حضرت امام حسین(ع) در قیام خودشان با شکست (ظاهری) مواجه شوند و به شهادت برسند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 85
4ـ تعداد یاران حضرت(ع) هنگام خروج از مکه
مورخان اسلامی درباره این موضوع، عبارات کلی و مبهمی دارند که بعضی از آنها به شرح زیر است:
شیخ مفید(ره) می‌نویسد:
«و کان قد اجتمع الیه(ع) مدّة مقامه بمکة نفر من اهل الحجاز و نفر من اهل البصرة انضافوا الی أهل بیته و موالیه... فخرج(ع) مبادراً باهله و ولده و من انضُم الیه من شیعته ولم یکن خبر مسلم قد بلغه...» یعنی، امام حسین(ع) در مدت اقامتشان در مکه پذیرای عده‌ای از اهل حجاز و بصره شدند که آنها به اهل بیت و دوستداران ایشان اضافه شدند... و حضرت با تمامی آنها (قبل از اینکه خبر کشته شدن حضرت مسلم(ع) را دریافت کند) به سوی کربلا حرکت کرد.
ابن سعد (کاتب واقدی) می‌گوید:
«و بعث حسین الی المدینة فقدم علیه من خفّ معه من بنی عبدالمطلب و هم تسعة عشر رجلاً و نساء اوصبیان من اخواته و بناته و نسائهم، فخرج متوجهاً الی العراق فی اهل بیته و ستین شیخاً من اهل الکوفة». یعنی، حضرت امام حسین(ع) را جماعتی اندک از فرزندان عبدالمطلب که نوزده مرد و زن و بچه بودند همراهی کردند و امام(ع) با آنها و شصت تن (پیرمرد) از کوفیان به طرف عراق (کربلا) حرکت نمود.
ابن اعثم کوفی می‌نویسد:
«و خرج الحسین من مکة یوم الثلثاء یوم الترویة لثمان مضین من ذی الحجة و معه اثنان و ثمانون رجلا ً‌من شیعته و اهل بیته...» یعنی امام(ع) در روز ترویه (هشتم ذی الحجه) به همراه هشتاد و دو تن از شیعیان و اهل بیت خودشان به سوی عراق حرکت فرمودند.
علامه مجلسی (م 1111 هـ) در روایتی که از امام صادق(ع) نقل کرده می‌نویسد:
«سئل الصادق(ع) عن مقتل الحسین(ع) قال: حدثنی ابی عن ابیه علیهما السلام قال: فانتبه الحسین(ع) من نومه عند قبر النبی(ص) باکیاً فأتی اهل بیته فأخبر هم بالرؤیا و ودّعهم و حمل اخواته علی المحامل و بناته و ابن اخیه القاسم بن الحسن بن علی(ع) ثم صار فی أحد و عشرین رجلاً من أصحابه و اهل بیته منهم ابوبکر بن علی و محمدبن علی و عثمان بن علی و العباس بن علی و عبدالله بن مسلم بن عقیل و علی بن الحسین
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 86
الاکبر و علی بن الحسین الاصغر...» یعنی، امام صادق(ع) (در جواب سؤالی که راجع به امام حسین(ع) از ایشان شد) فرمودند: حضرت سیدالشهدا (در کنار قبر مطهر جدشان) از خواب بیدار شدند در حالی که گریه می‌کردند و آنگاه نزد خانواده و اهل بیتشان آمدند و خوابی را که دیده بودند برای آنها تعریف کردند و سپس خواهران، دختران و فرزند برادرشان یعنی قاسم را سوار بر مرکبها کردند و به همراه بیست و یک تن از اصحاب و خویشان خود که از جمله آنها: ابوبکر، محمد، عثمان و عباس از فرزندان (امام) علی(ع) و عبدالله فرزند مسلم(ع) و علی بن الحسین (علی اکبر) و علی بن الحسین(ع) بودند به طرف عراق حرکت کردند.
از اقوال مختلف مورخان نمی‌توان نظر قطعی و مشخصی در مورد یاران و همراهان امام(ع) هنگام خارج شدن از مکه به سوی کربلا ابراز کرد، ولی به طور قطع می‌توان گفت: تعدادی از اهل بیت (مانند افرادی که در روایت نام برده شده‌اند) و اصحاب نزدیک، ایشان را همراهی می‌کرده‌اند.
5ـ تعداد اصحاب و یاران سیدالشهدا(ع) در کربلا
تاریخنویسان و صاحبان مقاتل در مورد تعداد سپاهیان حضرت در روز عاشورا و مراحل قبل از شروع نبرد حماسی و تاریخساز کربلا، اقوال متفاوتی دارند که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود:
ابی مخنف از مورخان مشهور حوادث کربلا، می‌نویسد: «... حتی انتهوا الی زبالة... فأخرج للناس کتاباً: بسم الله الرحمن الرحیم اما بعد؛ فقد أتانا خبرٌ فضیع! قتل مسلم بن عقیل و هانی بن عروة و عبدالله بن بقطر، و قد خذلتنا شیعتنا فمن احب منکم الانصراف فلینصرف، لیس علیه منّا ذمام، فتفرق الناس عنه تفرقاً، فاخذوا یمیناً و شمالاً...» یعنی، امام(ع) بعد از خارج شدن از مکه به هیچ آبادی (منطقه‌ای) گذر نمی‌کرد مگر اینکه اهالی آنجا ایشان را همراهی می‌کردند، تا اینکه به زباله (یکی از منازل بین راه) رسیدند و خبر شهادت (کشته شدن) برادر شیری خود (عبدالله) و سپس خبر شهادت مسلم و هانی ... به ایشان رسید، حضرت از مردم و همراهان خواستند که اگر دوست دارند متفرق شوند، در نتیجه عده‌ای به طرف راست و چپ روانه شدند و فقط همراهانی که از مکه (و مدینه) با ایشان آمده بودند باقی ماندند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 87
ابو حنیفه دینوری (م 327 هـ) می‌گوید:
«و قد کان صحبه قومٌ من منازل الطریق، فلما سمعوا خبر مسلم، و قد کانوا ظنّوا انه یقدم علی انصارٍ و عضدٍ تفرقوا عنه» یعنی گروهی که همراهان حضرت را تشکیل می‌دادند و در مسیر به ایشان پیوستند، گمان می‌کردند که امام(ع) را یاران و سپاهیان زیادی است، اما پس از اطلاع از مرگ و شهادت مسلم(ع) متفرق شدند.
لازم به توضیح است که تعداد همراهان امام(ع) قبل از شروع جنگ، همواره در نوسان (کم و زیاد شدن) بوده است. گاهی عده زیادی به سپاه حضرت ملحق می‌شدند و گاهی در بعضی از منازل (توقفگاهها) و قبل از رسیدن به سرزمین کربلا و یا در شب عاشورا تعدادی از ملحق‌شدگان به علل گوناگونی از سپاه حضرت جدا می‌شدند و لذا در این مورد عدد ثابت و مشخصی را برای انصار و یاران امام(ع) نمی‌توان مشخص کرد. اینک به نقل عباراتی از نوشته‌های مورخانی که در آنها، اعداد و ارقام معینی ذکر شده است می‌پردازیم. لازم به یادآوری است که این رقمها بیشتر از روی حدس و تخمین بیان شده‌اند و هرگز بر مبنای شمارش دقیق و محسوس استوار نیست.
مسعودی (م 345 هـ) می‌نویسد:
«... فعدل الی کربلا و هو فی مقدار خمس مأة فارس من اهل بیته و أصحابه و نحو مأة راجل...» یعنی امام حسین(ع) به کربلا رسیدند در حالی که ایشان را پانصد سواره از اهل بیت و اصحاب و حدود صد پیاده همراهی می‌کردند.
مسعودی با اینکه در ثبت وقایع و نقل اعداد و ارقام معروف به دقت است، ولی این نقل او قابل قبول نیست. زیرا اولاً با اکثر روایات مخالف است و امتیازی هم ندارد و ثانیاً احتمال اشتباه در ثبت «خمسمأه» هم بعید نیست.
مرحوم مفید «ره» می‌فرماید:
«و کان معه اثنان و ثلاثون فارساً و اربعون راجلاً...» یعنی با حضرت سیدالشهدا(ع) سی و دو سواره و چهل پیاده همراه بودند تعدادی را که شیخ مفید ذکر کرده، مشهور دیگر مورخان نیز هست، گو اینکه بعضی عدد بیشتری را هم گفته‌اند.
در روایتی که مرحوم سیدبن طاووس از امام باقر(ع) نقل می‌کند، به تعداد بیشتری اشاره شده است:
«انهم کانوا خمسة و اربعین فارساً و مأة راجل...» یعنی چهل و پنج سواره و صد
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 88
پیاده همراه امام(ع) بودند.
چنانکه قبلاً اشاره شد، در بین راه تعدادی از همراهان حضرت از ایشان جدا می‌شدند. باید توجه کرد که تعداد زیادی نیز به سپاه حضرت امام حسین(ع) ملحق می‌شدند که بعضی از تاریخنویسان بر این مسئله تأکید کرده‌اند:
ابن سعد می‌گوید:
«... و کان مع الحسین(ع) یومئذ خمسون رجلاً و اتاهم من الجیش عشرون رجلاً و کان معه من اهل بیته تسعة عشر رجلاً» یعنی با امام(ع) در آن روز (عاشورا) پنجاه مرد بود و بیست نفر نیز از سپاه دشمن به ایشان پیوستند و از اهل بیت امام نیز نوزده نفر همراه حضرت بودند.
سیدبن طاووس می‌نویسد:
«فصبر الیهم فی تلک اللیلة من عسکر عمر بن سعد اثنان و ثلاثون رجلا و کذا کانت سجیة الحسین» یعنی در شب عاشورا سی و دو نفر از سپاه دشمن به سپاه امام(ع) پیوستند... یکی دیگر از مورخان حتی اسامی بعضی از کسانی را که به نیروهای امام(ع) پیوستند، مانند حر بن یزید ریاحی، ابوالشعشاء و غلام ترک را ذکر کرده است.
مسلم این است که اضافه و یا کم شدن لشکر امام(ع) بارها تکرار شده است.
مرحوم سید امین عاملی در مورد تعداد یاران حضرت عبارت جامعی دارد که ذکر می‌شود:
«واصبح الحسین(ع) فهیّأ اصحابه بعد صلاة الغداة و کان معه اثنان و ثلاثون فارساً و اربعون راجلاً و قیل: ثمانیة و اربعون راجلاً و (فی روایة) ثمانون راجلاً و عن الباقر(ع): انهم کانوا خمسة و اربعین فارساً و مأة راجل و قیل: کانوا سبعین فارساً و مأة راجل...» یعنی امام حسین(ع) بعد از نماز صبح اصحاب خود را که سی و دو نفر سوارکار و چهل پیاده و بنابر قولی چهل و هشت پیاده و یا قولی دیگر هشتاد پیاده بودند آماده کرد. و در روایتی از امام باقر(ع) آمده است که چهل و پنج تن اسب سوار و صد پیاده، و بنا بر قولی دیگر هفتاد سوارکار و صد پیاده بودند.
در مورد تعداد واقعی لشکریان حضرت امام حسین(ع) در سرزمین کربلا نظر قاطعی نمی‌توان ابراز کرد، ولی به هرحال تعداد آنها بیش از صدتن (اهل بیت و انصار) بوده است.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 89
6ـ آمار سپاهیان دشمن اموی به فرماندهی عمر بن سعد
اگرچه پرداختن به این مسئله اهمیت چندانی ندارد، ولی از جهت اینکه اوج حادثه و عظمت حماسه خونین عاشورا و فداکاری یاران امام حسین(ع) با تعداد اندک، بیشتر روشن شود به مواردی در این باره اشاره می‌شود.
لوط بن یحیی معروف به ابی مخنف در تاریخ خود می‌نویسد:
«ان عبیدالله بعث (عمر بن سعد) علی اربعة آلاف من اهل الکوفة...» یعنی، عبیدالله بن زیاد چهار هزار نفر از مردمان کوفه را به فرماندهی عمر بن سعد برای جنگ به کربلا فرستاد... سپاهیان دشمن در واقع می‌بایست بیش از این تعداد باشد، چنانکه یکی از مورخان و محدثان در گزارش خود می‌نویسد:
«و خرج (عمر بن سعد) لقتال الحسین فی اربعة آلاف فارس و أتبعه ابن زیاد بالعساکر حتی تکملت عنده الی ستّ لیال خلون من المحرم عشرون الف فارس» یعنی عمربن سعد با چهار هزار جنگجو برای جنگ با حسین(ع) خارج شد و به دنبال او ابن زیاد حرکت کرد و تا شب ششم محرم تعداد یاران او به بیست هزار نفر رسید.
از ائمه معصومین علیهم السلام، روایاتی نقل شده است که در آنها تعداد لشکریان دشمن را بیش از این ذکر کرده‌اند. به طور مثال مرحوم شیخ صدوق (م 381 هـ) از امام صادق(ع) روایت می‌کند که فرمود:
«... انهم کانوا ثلاثون الفاً» یعنی، سپاهیان دشمن سی هزار نفر بودند. همین مقدار را سیدبن طاووس و دیگران نیز ذکر کرده‌اند. حتی محدثان و مورخانی مانند ابن شهر آشوب تعداد را 35 هزار نفر نوشته و مرحوم علامه مجلسی عدد پنجاه هزار نیرو را هم روایت کرده است.
اگر این رقمهای زیاد را برای سپاه دشمن نپذیریم و آنها را مبالغه‌آمیز بدانیم، ولی باید بدانیم که تعداد لشکریان دشمن بسیار زیاد بوده است، زیرا سعی و تلاش ابن زیاد و عمر بن سعد بر این بوده که با جمع‌آوری نیروهای فراوان خوف و وحشت در بین سپاهیان امام حسین(ع) به وجود آورند و تصور می‌کردند اصحاب و یاران حضرت با دیدن تعداد لشکر او قدرت مقابله را از دست خواهند داد. از سوی دیگر با توجه به آنچه رخ داد (شهادت قریب به یکصد تن از شجاعان و اصحاب دلاور امام حسین(ع) در کمتر از ده ساعت) پذیرش آمار و ارقام در حد آنچه که ذکر شد معقول و منطقی به نظر می‌رسد.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 90
7ـ آمار شهدا
اینک به بررسی تعداد شهدا از اهل بیت و انصار امام(ع) در روز عاشورا می‌پردازیم:
الف – آمار تمامی شهدا از سپاه امام(ع)
در این مورد چند قول بین مورخان و صاحبان مقاتل دیده می‌شود که به ذکر آنها می‌پردازیم.
1ـ قول مشهور که تعداد شهدا را 72 تن می‌داند (غیر از وجود مقدس سید الشهدا «سلام الله علیه»)
ابن سعد می‌نویسد:
«قُتل الحسین(ع) و قتل معه اثنان و سبعون رجلاً» یعنی امام حسین علیهالسلام به همراه هفتاد و دو تن از یارانش به شهادت رسیدند.
2ـ قول غیر مشهوری تعداد تمامی کشته‌ها را یکصد و هفت تن می‌داند.
فضیل بن الزبیربن درهم الکوفی (م 148 هـ) از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام در کتاب خودش نام یکصد و هفت تن از شهدا را ذکر می‌کند.
3ـ مرحوم علامه سید محسن امین عاملی از متأخرین معتقد است در کربلا یکصد و سی و نه تن از اهل بیت و اصحاب و لشکریان امام حسین(ع) به شهادت رسیدند.
ب – آمار شهدای اهل بیت(رض)
در این مورد نیز اختلاف زیادی در روایات تاریخی صاحبان مقاتل دیده می‌شود:
ابی مخنف اسامی شانزده تن و ابن اعثم نام چهارده تن را ذکر کرده‌اند. در این زمینه خوارزمی از حسن بصری نقل می‌کند که هفده تن از اهل بیت امام(ع) در روز عاشورا به شهادت رسیدند و این قول با روایتی که از امام باقر علیهالسلام نقل شده است مطابقت دارد.
ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین می‌نویسد:
«فجمیع من قتل یوم الطف من ولد أبی طالب سوی من یختلف فی امره اثنان و عشرون رجلاً» یعنی تمامی کسانی که از اهل بیت امام(ع) به شهادت رسیدند (غیر از افرادی که در مورد آنها اختلاف است) بیست و دو تن بوده‌اند.
بالاخره مرحوم سید محسن امین عاملی می‌گوید:
«... و قتل معه من اهل بیته ثمانیة عشر رجلا فیمکن ان یکون عدّ معهم مسلم بن عقیل
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 91
بالکوفة و اذا عددنا جمیع ما ذکره المورخین و منهم مسلم کانوا ثلاثین او اکثر...» یعنی، هجده مرد با امام(ع) به شهادت رسیدند و اگر حضرت مسلم بن عقیل و کسانی را که مورخان نام برده‌اند به آنها بیفزاییم تعداد شهدا به سی نفر و کمی بیشتر می‌رسد. که اسامی آنها را طبق آنچه که صاحب اعیان الشیعة ذکر کرده است می‌آوریم:
1ـ علی بن الحسین الاکبر(ع)، 2ـ عبدالله الرضیع، 3ـ ابراهیم بن الحسین، 4ـ ابوبکر بن علی، 5ـ عمر بن علی، 6ـ محمدبن علی الاصغر، 7ـ عبدالله بن علی، 8ـ عباس بن علی(ع)، 9ـ محمدبن العباس بن علی، 10ـ عبدالله بن العباس بن علی، 11ـ عبدالله الاصغر، 12ـ جعفر بن علی، 13ـ عثمان بن علی، 14ـ قاسم بن الحسن بن علی، 15ـ ابوبکر بن الحسن، 16ـ عبدالله بن الحسن، 17ـ بشر بن الحسن، 18ـ محمدبن عبدالله بن جعفر، 19ـ عون بن عبدالله بن جعفر، 20ـ عبیدالله بن عبدالله بن جعفر، 21ـ مسلم بن عقیل، 22ـ جعفربن عقیل، 23ـ جعفربن محمدبن عقیل، 24ـ عبدالرحمان بن عقیل، 25ـ عبدالله بن عقیل الاکبر، 26ـ عبدالله بن مسلم، 27ـ عون بن مسلم، 28ـ محمدبن مسلم، 29ـ محمدبن ابی سعید بن مسلم، 30ـ احمدبن محمد الهاشمی.
ج – آمار شهدای اصحاب و انصار
مرحوم امین عاملی(ره) اسامی یکصد و شش تن را به این صورت ذکر کرده است:
1ـ ابراهیم بن الحصین الاسدی 2ـ ابوالحتوف بن الحارث الانصاری 3ـ ابوعامر النهشلی 4ـ الادهم بن امیة العبدی 5ـ اسلم الترکی مولی حسین(ع) 6ـ امیة بن سعد الطائی 7ـ انس بن الحارث الکاهلی 8ـ انیس بن معقل البیحی 9ـ بریر بن خضیر الهمدانی 10ـ بشر بن عبدالله الحضرمی 11ـ بکربن حی التمیمی 12ـ جابربن الحجاج التمیمی 13ـ جبلة بن علی الشیائی 14ـ جنادة بن کعب الانصاری 15ـ جنادة بن الحارث السلمانی 16ـ جندب بن حجیر الخولانی 17ـ جون مولی ابی ذر 18ـ جوین بن مالک التمیمی 19ـ الحارث بن امریٔ القیس الکندی 20ـ الحارث بن بنهان مولی حمزه 21ـ الحباب بن الحارث 22ـ الحباب بن عامر الشیعی 23ـ حبشی بن قاسم النهمی 24ـ حبیب بن مظاهر الاسدی 25ـ الحجاج بن بدر السعدی 26ـ الحجاج بن مسروق الجعفی 27ـ الحربن یزید الریاحی 28ـ الحلاس بن عمرو الراسبی 29ـ حنظلة بن اسعد الشبامی 30ـ حنظلة بن عمرو الشیبانی 31ـ رافع مولی مسلم الازدی 32ـ
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 92
زاهر بن عمرو الکندی 33ـ زهیر بن بشر الخثعمی 34ـ زهیر بن سلیم الازدی 35ـ زهیر بن القین الجبلی 36ـ زیاد بن عریب الصائدی 37ـ سالم مولی بن المدینة الکلبی 38ـ سالم مولی عامر العبدی 39ـ سعدبن الحارث الانصاری 40ـ سعد مولی علی بن ابی طالب(ع) 41ـ سعد مولی عمروبن خالد الصیداوی 42ـ سعیدبن عبدالله الحنفی 43ـ سلیمان بن مضارب البجلی 44ـ سلیمان مولی الحسین(ع) 45ـ سواربن منعم النهمی 46ـ سویدبن عمرو 47ـ سیف بن الحارث 48ـ سیف بن مالک العبدی 49ـ شیب مولی الحارث 50ـ شوذب مولی بنی شاکر 51ـ الضرغامة بن مالک 52ـ عائذبن مجمع العائذی 53ـ عابس بن ابی شبیب الشاکری 54ـ عامر بن حسان بن شریح 55ـ عامربن مسلم العبدی 56ـ عبادبن المهاجر الجهنی 57ـ عبدالاعلی بن یزید الکلبی 58ـ عبدالرحمن الارحبی 59ـ عبدالرحمن بن عبد ربه الانصاری 60ـ عبدالرحمن بن عروة الغفاری 61ـ عبدالرحمن بن مسعود 62ـ عبدالله بن ابی بکر 63ـ عبدالله بن بشر الخثعمی 64ـ عبدالله بن عروة الغفاری 65ـ عبدالله بن عمیربن جناب الکلبی 66ـ عبدالله بن یزید العبدی 67ـ عبیدالله بن یزید العبدی 68ـ عقبة بن سمعان 69ـ عقبة بن الصلت 70ـ عمارة بن صلخب الازدی 71ـ عمران بن کعب 72ـ عماربن حسان الطائی 73ـ عماربن سلامة 74ـ عمرو بن عبدالله 75ـ عمرو بن خالد الازدی 76ـ عمرو بن خالد الصیداوی 77ـ عمرو بن قرطة الانصاری 78ـ عمرو بن مطاع الجعفی 79ـ عمرو بن جناده 80ـ عمرو بن ضبیعة 81ـ عمرو بن کعب 82ـ قارب مولی الحسین(ع) 83ـ قاسط بن زهیر 84ـ القاسم بن حبیب 85ـ کردوس التغلبی 86ـ کتانة بن عتیق 87ـ مالک بن ذودان 88ـ مالک بن عبدالله بن سریع 89ـ مجمع الجهنی 90ـ مجمع بن عبدالله انعاذی 91ـ محمدبن بشیر الحضرمی 92ـ مسعود بن الحجاج 93ـ مسلم بن عوسجة الاسدی (صحابی) 94ـ مسلم بن کثیر 95ـ مقسط بن زهیر 96ـ منجح مولی الحسن(ع) 97ـ الموقع بن ثمامة الاسدی 98ـ نافع بن هلال 99ـ نصر مولی علی(ع) 100ـ النعمان بن عمرو الراسی 101ـ نعیم بن عجلان 102ـ واضح الرومی مولی الحارث السلمانی 103ـ وهب بن جناب الکلبی 104ـ یزیدبن لبیط 105ـ یزیدبن زیادبن مهاصر الکندی 106ـ یزید بن مغفل الجعفی.
مرحوم سید محسن عاملی بعد از ذکر اسامی یاران امام حسین علیهالسلام که در کربلا شهید شده‌اند می‌فرماید:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 93
اگر اسامی 30 تن از شهدای اهل بیت را با این تعداد نامبرده شده از اصحاب جمع کنیم: تعداد شهدا به 136 تن می‌رسد و با اضافه کردن سه تن دیگر از شهدا یعنی: قیس بن مسهر الصیداوی، عبدالله بن بقطر و هانی بن عروه، کلاً 139 نفر می‌شوند.
8ـ تعداد کشته‌های سپاه دشمن
پیرامون کشته‌های لشکر عمر بن سعد در جریان نبرد تاریخی و حماسه ساز کربلا که توسط امام حسین(ع) و یاران فداکارش به هلاکت رسیدند، دو نوع روایت به چشم می‌خورد: در یکی آمار مشخصی از کشته‌ها دیده می‌شود و در نوع دیگر، بعضی مورخان هنگام تشریح جنگ تعدادی را که توسط جنگجویان سلحشور سپاه امام(ع) به جهنم فرستاده شدند نام می‌برند.
ابن سعد می‌نویسد: «و کان جعفربن محمد یقول: قتل من اصحاب عمر بن سعد ثمانیة و ثمانون رجلاً» یعنی، جعفربن محمد(ع) می‌فرمود: از یاران عمر بن سعد 88 نفر کشته شدند.
خوارزمی در تشریح جنگ می‌گوید: «حربن یزید ریاحی در نبرد خود با دشمن 40 جنگجوی سواره و پیاده را کشت و وهب بن عبدالله نیز طبق روایتی 24 سواره و 12 پیاده را کشت، نافع بن هلال 13 نفر را و...»
مسئله‌ای که می‌بایست توضیح داده شود این است که بنا نبوده در جریان کربلا خون زیادی از دشمنان فریب خورده و جاهل سپاه عمربن سعد (یزیدیان) ریخته شود، بلکه تمام سعی و تلاش حضرت امام حسین(ع) و یاران شجاع و وفادارش بر هدایت و آگاه نمودن آنان استوار بوده است. چنانکه در صحنه‌های زیادی از حادثه کربلا این مسئله به چشم می‌خورد و در غیر این صورت روشن است که امام(ع) که حجت خداست از چنان قدرت و شوکتی برخوردار است که بنابر اعتقاد ما در چند لحظه (ساعت) می‌توانست تمامی سپاهیان اموی را به جهنم واصل کند، ولی حکمت و مصلحت الهی بر این نبوده است، لذا به طور قطع می‌توان اذعان کرد که در تعداد کشته‌های دشمن نه آمار مبالغه آمیز غیر قابل قبول است و نه تعداد کم. به هرحال سنت الهی بر اتمام حجت و بیدار نمودن وجدانهای بیمار و خفته مردم نادان قرار گرفته بوده است و از طرف دیگر امام و یارانش با نهضت تاریخی خود درس مردانگی و عزت و آزادگی را تا قیامت به جهانیان داده‌اند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 94
9ـ تعداد سرهای مقدس و مطهر شهدا
مورخان در این موضوع متفق‌القول نیستند. گروهی می‌گویند: تعداد سرهای شهدا 72 عدد بوده است، چنانکه مرحوم شیخ مفید(ره) می‌فرماید: «و سرّح عمربن سعد برأس الحسین علیهالسلام و رؤس الباقین من أصحابه و اهل بیته فقطعت و کانوا اثنین و سبعین رأساً» یعنی، عمربن سعد سر مطهر امام حسین(ع) و بقیه شهدا را از بدن جدا کرد و جمعاً 72 تن می‌شدند. گروهی از مورخان مانند ابن شهر آشوب و ابی مخنف می‌گویند: تعداد آنها 70 تن بوده است و بالاخره گروه سومی از صاحبان مقاتل مانند سید بن طاووس و سبط بن الجوزی تعداد آنها را 78 و 92 عدد دانسته‌اند. آنچه که به طور یقین می‌توان اظهار داشت این است که عمربن سعد بعد از شهادت امام حسین(ع) دستور داد، سپاهیان او سرهای تمامی شهدای اهل بیت و انصار را از بدنهای مطهرشان جدا سازند و به سوی کوفه حمل کنند و به طور قطع می‌توان گفت: که سرهای شهدا به همراه سر مقدس و مطهر سیدالشهدا ـ سلام الله علیه ـ 73 تن بوده است.
10ـ آمار اُسرا و کسانی که از اهل بیت پیامبر(ص) و انصار امام(ع) زنده ماندند
ابی مخنف می‌نویسد:
«... و حمل معه بنات الحسین(ع) و اخواته و من کان من الصبیان و علی بن الحسین مریض...» یعنی، عمربن سعد بعد از کشتن امام حسین(ع) و یارانش دستور داد که اهل بیت ایشان و کسانی که زنده مانده بودند را به اسارت درآوردند که در بین آنها دختران حضرت، خواهران و بچه‌ها نیز بودند و علی بن الحسین(ع) بیمار بودند...
ابن قتیبه دینوری می‌گوید:
«حدثنی محمدبن الحسین بن علی علیهما السلام قال: دخلنا علی یزید و نحن اثنی عشر غلاماً مغللّین فی الحدید و علینا قمص...» یعنی، محمدبن حسین بن علی به من فرمودند: ما را در حالی که 12 تن بودیم و غل و زنجیر بر گردنمان گذارده بودند، بر یزید بن معاویه وارد شدیم...
اینک نام تعدادی از اسرا را که قطعاً طبق گزارش مورخان از کربلا به شام و بعداً به مدینه برگردانده شدند ذکر می‌کنیم:
1ـ علی بن الحسین(ع) 2ـ فاطمه بنت الحسین(ع) 3ـ سکینه بنت الحسین(ع)
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 95
4ـ زینب بنت علی(ع) 5ـ رباب (همسر امام علیه السلام) 6ـ حسن بن الحسن (معروف به حسن مثنی) 7ـ عمرو بن حسن بن علی 8ـ قاسم بن عبدالله بن جعفر 9ـ محمدبن عقیل الاصغر 10ـ محمدبن علی الباقر(ع) 11ـ ام محمد بنت الحسن(ع) 12ـ ام کلثوم 13ـ عقبة بن سمعان 14ـ مرقع بن ثمامة.
لازم به ذکر است که غیر از افراد نامبرده شده، طبق نوشته مورخان و صاحبان مقاتل، تعدادی موالی (غلامان و کنیزان) نیز زنده ماندند که به همراه اسرا به کوفه برده شدند.
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 96
پی نوشتها:
مجموعه مقالات دومین کنگره بین المللی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشورا و مجموعه مصاحبه هادفتر سومصفحه 97