نگاهی مقایسه ای به مسأله بازنگری قانون اساسی
مجلس خبرگان 1358 و شورای بازنگری 1368
محسن خلیلی
خلاصه مقاله
مجلس خبرگان در بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به سال 1358 ه .ش به هنگام بحث و بررسی دربارۀ پیش نویس قانون اساسی، اصلی را که نشان دهندۀ زمان، شیوه و چگونگی تجدیدنظر در متن قانون اساسی باشد، به میان نیاورد. تا اینکه در بازنگری سال 1368 ه .ش قانون اساسی، فصل چهاردهم و اصل یکصد و هفتاد و هفتم به زمان، شیوه و چگونگی تجدیدنظر اختصاص یافت. در این مقاله کوشش شده است یک بررسی مقایسه ای بین مجلس خبرگان قانون اساسی و شورای بازنگری قانون اساسی در زمینۀ اصل تجدیدنظر صورت گیرد. در این رهگذر از چهار مقوله مقام پیشنهاد کننده و آغازگر بازنگری، ترکیب اعضای شورای بازنگری، محدودیتهای بازنگری و تصویب نهایی بازنگری سخن به میان آمده است.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که در همه پرسی یازدهم و دوازدهم آذرماه سال 1358 ه.ش، به تأیید ملت رسیده بود، دگر بار در سال 1368 ه.ش، پس از گذشت
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 489
ده سال از تدوین و تصویب نخستین و مسبوق شدن به پیشینه ها و تجربه های تقنینی، اجرایی و قضایی، مورد بازنگری همه جانبه قرار گرفت و در همه پرسی مرداد ماه همان سال، به تأیید ملت رسید. نامه تاریخی امام خمینی(س) در چهارم اردیبهشت ماه همان سال زمینه ورود به روند بازنگری را فراهم آورد. با تشکیل شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و تصویب آیین نامه داخلی در چهارمین جلسه آن، کار بازنگری قانون اساسی رسماً آغاز گشت. کمیسیون های چهارگانه ای تشکیل شد که در آن میان، کمیسیون چهارم عهده دار طرح ریزی اصلی شد که در بند هفتم حکم امام خمینی(س) با عنوان «راه بازنگری به قانون اساسی» از آن، سخن گفته شده بود.
قانون اساسی مصوب سال 1358 ه.ش، فاقد اصلی بود که نشان دهد در هنگام نیاز به چه شیوه ای بایستی و می توان در متن قانون اساسی اقدام به بازنگری نمود. کمیسیون چهارم شورای بازنگری قانون اساسی در شور اول طی دو جلسه شانزدهم و هفدهم، و در شور دوم طی سه جلسه بیستم، بیست و یکم و چهل و یکم به بحث و بررسی و تصویب درباره شیوه بازنگری در قانون اساسی پرداخت که محصول آن افزون شدن فصل چهاردهم و اصل یکصد و هفتاد و هفتم به متن اصلی قانون اساسی بود. این مقاله، مکتوبی موسع درباره مقایسه متن مذاکرات مجلس خبرگان بررسی نهایی قانون اساسی و شورای بازنگری قانون اساسی حول و حوش اصل بازنگری در قانون اساسی است که بر شش پیکره استوار گشته:
1ـ درآمد
سخنی است درباره آنچه که درباره بایستگی بازنگری در قانون اساسی و برخی زمینه های بروز آن گفته و نوشته شده است.
2ـ مجلس خبرگان بررسی نهایی قانون اساسی و مسأله بازنگری
در آن درباره شیوه موضع گیری و برخورد خبرگان حول محور بودن یا نبودن چنین اصلی در متن قانون اساسی سخن گفته خواهد شد.
3ـ شورای بازنگری قانون اساسی و مسأله بازنگری
مقام پیشنهاد کننده و آغازگر روند بازنگری به این معنا که چه مقامی حق دارد به شروع بازنگری اقدام کند.
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 490
4ـ شورای بازنگری قانون اساسی و مسأله بازنگری
ترکیب و اعضای شورای بازنگری به این معنا که پس از تأیید ضرورت بازنگری، افراد و اعضایی که بایستی این کار را انجام دهند چه کسانی هستند و چگونه انتخاب می شوند.
5ـ شورای بازنگری قانون اساسی و مسأله بازنگری
محدودیت های بازنگری به این معنا که آیا شروط و حدودی برای بازنگری وجود دارد و آیا می توان در همه زمینه ها به تجدید نظر دست یازید و یا اینکه ورود به برخی زمینه ها ممنوع شده است و بازنگری در آنها مسموع نخواهد بود.
6ـ شورای بازنگری قانون اساسی و مسأله بازنگری
تصویب نهایی به این معنا که تصویب و تأیید انجامین محصول روند بازنگری به عهده چه مقامی است و چه آمیزه و شیوه ای در این زمینه به کار رفته تا محصول نهایی شورای بازنگری از حیثیت و وجهه عام تر و آبرومندانه ای برخوردار گردد.
سخن یک) درآمد
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ماه سال 1357، هم بسیار شگفت آور و شعف انگیز و هم غافلگیرکننده بود. نیازمندی نظام جدید به یک قانون اساسی که رتق و فتق امور و شؤون کشور بر پایه آن استوار گردد، باعث شد تا پیروزمندان انقلاب با شتاب در پی بنیادافکندن نظم قانونی جدید برآیند. لازمه این کار پدید آوردن قانون اساسی نوینی بود که جایگزین قانون اساسی پیشین باشد. مگر نه این است که انقلاب اسلامی ایران، نظم حقوقی پیشین را که مبتنی بر قانون اساسی مشروطیت بود، نمی پذیرفت و خود مدعی نظم قانونی نوین، بهتر و کارآمدتری بود، بنابراین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به شتاب پی افکنده شد که پیامدهایی را نیز به دنبال داشت:
«تردیدی نیست که سرعت در تصویب چنین قانون بنیادین که کلیه امور و شؤون جامعه بر پایه آن استوار می گردد، بدون اشکال و ایراد نمی توانست باشد.»1
یکی از آن کاستی ها، عدم وجود اصلی مبنی بر بازنگری در قانون اساسی و چگونگی و شیوه آن بود. واضعین قانون اساسی سال 1358، مسأله تجدید نظر در قانون
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 491
اساسی را به ابهام گذراندند و یافتن یک شیوه و راه حل قطعی و یقینی را به رخدادهای بعدی روزگار، احاله دادند. برخی اشاره می کنند که خبرگان تدوینگر قانون اساسی نمی خواسته اند چنین هنجار حقوقی والایی را به دست طوفان ها و هوس های زودگذر زمانه بسپرند و قانون اساسی را در معرض تلاطمات روزگار قرار دهند:
«سکوت قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در مورد اینکه چگونه و از چه طریق قانونی می توان کلمات یا اصول قانون اساسی را تغییر داد بدون تردید ناآگاهانه نبوده [است].»2
در حقیقت، عدم وجود اصلی در قانون اساسی مبنی بر وجود و لزوم بازنگری و چگونگی و شیوه آن، کم و بیش بین حقوقدانان نمونه عدم کمال قانون اساسی محسوب می گردد.3 از همان ابتدای طرح و تدوین قانون اساسی، لزوم وجود متمم، روش اصلاح و ترمیم اصول قانون اساسی، مورد پذیرش بود ولی در شیوه و چگونگی آغاز و انجام آن ابهام وجود داشت و گاه آن را به ملت نسبت می دادند و گاه به رهبری، اما نهایتاً شیوه ملموس اجرایی آن روشن نبود. عدم ذکر چنین اصلی را در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1358 می توان به بی توجهی، تازه کاری و انقلابی وار عمل کردن، شرایط ناشی از عدم استقرار همه جانبه و کامل نظام و حضور امام خمینی(س) به عنوان رهبری مقتدر و ممتاز نسبت داد. اما حقوقدانانی نیز هستند که به شیوه ای دیگر اندیشیده اند:
«در قانون اساسی جمهوری اسلامی مطلبی در مورد تجدید نظر در قانون اساسی [وجود] ندارد و همین موضوع هم بر استحکام و قدرت و دوام آن می افزاید.»4
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 492
به هر حال در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب سال 1358 ه.ش، اصلی که نشان دهد در چه زمان، چگونه، به چه دلیل و شیوه ای می توان در قانون اساسی اقدام به بازنگری کرد، قید نشد و همۀ این امور به رخدادهایی وانهاده شد که آینده نظام سیاسی کشور را رقم زد. اما به راستی چرا و چگونه چنین اصل مهمی در قانون اساسی قید نشد؟ پاسخ به این پرسش را به پیکره دوم مکتوب وامی نهیم.
سخن دو) مجلس خبرگان قانون اساسی و مسأله بازنگری
اصل یکصد و چهل و هشتم پیش نویس قانون اساسی مختص تجدید نظر در قانون اساسی بود:
«هرگاه اکثریت نمایندگان مجلس شورای ملی یا رئیس جمهور به پیشنهاد هیأت وزیران لزوم تجدیدنظر در یک یا چند اصل از قانون اساسی را عنوان کنند، طرح یا لایحه تجدیدنظر از طرف مجلس یا هیأت وزیران تهیه و مورد بررسی مجلس شورای ملی واقع می شود. این متن پس از تصویب سه چهارم نمایندگان مجلس باید توسط رفراندوم مورد تأیید ملت قرار گیرد. اصل اسلامی بودن نظام حکومتی کشور مشمول این مطلب نیست.»5
این اصل در گروه شماره چهار بررسی اصول پیش نویس قانون اساسی مرکب از ده نفر از فقها و غیر مجتهدین، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. پس از بررسی های اولیه، گروه تصمیم گرفت که اصلی دیگر را به جای اصل 148 پیش نویس پیشنهاد کند که با شماره 1 / 73 در جلسه شصت و سوم مجلس بررسی نهایی قانون اساسی به بحث و بررسی گذاشته شد:
«هر گاه مجلس شورای ملی تجدید نظر یا تغییر در یک یا چند اصل معین از اصول قانون اساسی را لازم بداند می تواند با اکثریت دو سوم آرا و تأیید رهبری، تشکیل
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 493
مجلس خبرگان را تصویب نماید. این مجلس مرکب از تعداد هفتاد نفر از حقوقدانان و مجتهدان در مسایل اسلامی است که از طرف مردم انتخاب می شوند و اختیارات آن محدود به تجدیدنظر در همان اصل یا اصول معین است و تصمیمات آن با دو سوم آرا معتبر می باشد. اصولی که در بخش کلیات قانون اساسی آمده از این حکم مستثنی است و قابل تجدید نظر نمی باشد.»6
درونمایه بنیادین مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی درباره چنین اصلی:
«نشان می دهد که مجلس خبرگان هم وجود چنین اصلی را قبول داشته و هم اینکه مایل نبوده است صراحتاً به آن اشاره ای کند.»7
هم اصل یکصد و چهل و هشتم پیش نویس قانون اساسی و هم اصل 1 / 73 گروه بررسی اصول که در شصت و سومین جلسه مجلس خبرگان، مورد بحث و امعان نظر بوده، به همراه خود طیفی از آرا را آورده که بهتر است موجز آن را بدانیم:
1ـ ضرورت وجود متمم برای تکمیل قانون اساسی،8
2ـ ضرورت تصریح به چگونگی انتخاب هفتاد نفر حقوقدان و مجتهد و نیز افزودن برخی اصول مهم دیگر به محدوده غیر قابل بازنگری،9
3ـ انکار تلویحی ضرورت وجود چنین اصلی در قانون اساسی،و غیر مفید دانستن این کار در شرایط فعلی10
4ـ انکار صریح ضرورت وجود چنین اصلی در قانون اساسی:
«اولاً عرض کنم که این اصل لازم نیست و اما راجع به این قانون اساسی که به حسب وضع موجود روز تصویب می شود، چون نظر این اصول است، اگر چنانچه یک وقتی خواستند رفراندوم بکنند این رفراندوم ها اینجا تصریح شده است، در اختیار یک شخصیت هایی هست، این هم یکی از آن موارد هست و روی این موضوع می توانند تصمیم بگیرند، از هم اکنون که قانون اساسی را تصویب نکرده اید این را دچار اضطراب و تشویش می کنید.»11
5ـ نایب رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی، آیت الله دکتر بهشتی، ضمن اذعان به اینکه ایرادها و پیشنهادها بسیار زیاد است، اصل بحث وجود اصل تجدید نظر در قانون اساسی را مورد شک جدی قرار می دهد:
«اصولاً من خودم با بودنش مخالف هستم، البته نمی دانم که چه تعداد از دوستان با من همفکر باشند، به هر صورت من فکر می کنم هیچ لزومی ندارد و راه تجدید نظر را خود ملت می داند.»12
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 494
6ـ با ورود جدی دکتر بهشتی به روند مذاکره درباره وجود یا فقدان چنین اصلی در قانون اساسی، مباحثه ها پخته تر و در عین حال حادتر می شود. عقیده ای نیز مبنی بر ضرورت وجود چنین اصلی با پیکره و شیوه معلوم در قانون اساسی، از سوی عبدالکریم هاشمی نژاد ارائه می گردد که کاملاً مخالف نظر قبلی است:
«این اصل لازم است که باشد زیرا ما معتقدیم که کار ما ممکن است نقص داشته باشد و مسلماً نقص خواهد داشت. برای اینکه نشان بدهیم که واقعاً ما تصمیمی نداریم و آماده پذیرش حق هستیم باید یک اصلی در این مورد باشد، منتها با این شرایط و این قیود لازم نیست، فقط نوشته شود به رفراندوم بگذراند با فرمان رهبر.»13
7ـ دکتر بهشتی در پاسخ، قانونیت قانون اساسی را با رفراندوم و قانونیت بازنگری را نیز با رفراندوم می داند و باز هم بر عدم لزوم وجود چنین اصلی تأکید می کند و پاسخی می دهد که کم و بیش سرنوشت کلی و نهایی چنین اصلی در آن، پی ریزی می گردد، زیرا چنین پاسخی، کاری می کند که دیگران کمتر می توانستند با سخنان او مخالفت کنند:
«آقایان توجه ندارند، آقا یک قانونی که اعتبار قانونی و حقوقی اش را از نظر موازین حقوقی از یک مبنایی می گیرد حالا این مبنا هر چه می خواهد باشد، این مبنا اگر مجلس مؤسسان است، مجلس مؤسسان، اگر رفراندوم است، رفراندوم. یک چیزی که اعتبار قانونی خودش را از یک مبنایی می گیرد، هیچ وقت نمی تواند نفی کننده اعتبار همان مبنا برای نوبت بعدی باشد، اصلاً این محال است.»14
8ـ به نظر می رسد پس از رد و بدل شدن دو جمله بسیار مهم، نظری و تاریخی بین دو شهید بزرگوار، سرنوشت نهایی بحث معلوم می شود و به رأی گیری درباره بودن یا نبودن چنین اصلی در قانون اساسی، ختم می گردد. از یکسو هاشمی نژاد معتقد بود:
«اگر آن مبنا بگوید غیر قابل تغییر است، غیر قابل تغییر می شود.»15
و از سوی دیگر دکتر بهشتی معتقد بود که:
«مگر ما می توانیم برای آیندگان تکلیف معین کنیم، هر مکلفی خودش می داند.»16
9ـ نتیجه رأی گیری نهایی چنان است که از میان پنجاه و پنج رأی دهنده، سی و یک
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 495
نفر موافق، نه نفر مخالف و پنج نفر ممتنع هستند، بنابراین مردود اعلام می شود.17
برخی از نمایندگان روند رأی گیری را نوعی «بازی»18 تلقی می کنند و نایب رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی را متهم به اعمال نفوذ شخصی و عمل خلاف قانون و آیین نامه داخلی می نمایند:
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 496
«می خواهم بگویم چون شما با این مسأله مخالف بودید بالله و تالله ، خودتان هم می دانید خواستید این طور عمل بشود.»19
پس از تصویب قانون اساسی در همه پرسی، برخی از عالی مقامان سیاسی و مذهبی کشور درباره کاستی های قانون اساسی، سخن گفتند. اما موضع گیری محکم آیت الله بهشتی و قول قاطع امام خمینی(س)، به عنوان فصل الخطاب بر تمام سخن ها چیره گشت. دکتر بهشتی این چنین معتقد بود که:
«پس از تجربه اصل قانون، متمم باید باشد. این قانون باید اجرا شود. اگر در اثنای اجرای قانون احساس شد کمبودی هست این کمبودها از راه صحیح به تصویب ملت می رسد. نه اینکه فردا برایش متمم درست کنیم. این معنی ندارد.»20
امام خمینی(س) نیز ضمن پذیرش محترمانه آرای برخی از مذهبیون عالی مقام و صاحب عنوان، در اولین روز بهمن ماه سال 1358 ه.ش، چنین اذعان داشتند:
«ترمیم این اصل [اصل 12] و بعضی اصول دیگر که در متمم قانون اساسی نوشته می شود و تصویب آن در صلاحیت ملت است و به رفراندوم گذاشته می شود، از نظر اینجانب بلامانع است.»21
با چنین قول و قراری، سخن ها کم و بیش خاموش گشت. تجربه های قانونی ده ساله در کشور پدید آمد، جنگ عراق و ایران شعله ور گشت و برخی رخدادهای اختلاف انگیز و آشفتگی زای دیگر، همگی دست به دست هم دادند تا سخن درباره تجدید نظر در قانون اساسی و لزوم وجود متمم برای آن خاموش گردد و در هنگامه سال 1368، در زمانه ای مناسب، بحث بر سر بازنگری در قانون اساسی دوباره در افکنده شد و این بار به بهره نشست و ثمره آن قانون اساسی بازنگریسته شده سال 1368 بود. گرچه واضعین قانون اساسی به نوعی پذیرش احتمالی و عقلایی تجدیدنظر در قانون اساسی در اصل یکصدوسی و دوم دست یازیده و بخت وقوع آن را حدس زده بودند با این همه، اشارتی صریح به شیوه و زمان آن صورت نگرفت. می توان به برخی براهین تکیه کرد و نشان داد که چرا خبرگان قانون اساسی اصلی ممتع در این زمینه پدید نیاوردند و تنها به اشاره ای گذرا، مبهم و بدون وضوح شیوه قانونی، اکتفا کردند. نخستین برهان آن است که با پیروزی انقلاب اسلامی، نظام سلطنتی برافتاده بود. فضای باز سیاسی شگرفی پدید آمد که پیشینه ای از آن بسیار کم یافت می شد. نیک معلوم است که در واکنش به آن وضعیت
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 497
استبداد زده، نوعی لجام گسیختگی در آزادیهای سیاسی پدید آمد. چنین وضعیتی می توانست با شتابی تمام، به آشفتگی و هرج و مرج تبدیل شود که در آن صورت هیچ وضعیت استوار و عقل پسندی نمی توانست بنیاد گیرد. شیوه بایسته آن بود که به تعجیل باید دست به اقدام زده می شد تا ثبات به کشور بازگردانده شود. یکی از نخستین و کامیاب ترین گام ها، تعیین وضعیت نظام سیاسی کشور بود که به جمهوری اسلامی ختم گشت و دست کم واضح شد که در آینده چه نظام سیاسی بر کشور بایستی حاکم گردد. اما در بحث و بررسی درباره قانون اساسی که از قول و قرارهای انقلاب اسلامی محسوب می شد و به طرزی بنیادی هم هر انقلابی مدعی نظم نوین قانونی بسیار بهتر و کارآمدتری نیز هست، وسعت مشارب و دیدگاهها، احتمال وقوع تزلزل را دامن می زد. این واهمه وجود داشت که امکان دارد اگر اصلی را در قانون اساسی بگنجانیم که به طرزی دقیق نشان دهد در چه زمانی، چگونه و به چه شیوه ای می توان دست به بازنگری در متن قانون اساسی زد، بسیار زود مورد استفاده قرار گیرد و هر گروهی و هر دیدگاهی مدعی شود که بخشی از قانون اساسی کاستی و کژی دارد و بایستی اصلاح گردد. گرچه این وضعیت، سرانجامی جز آشفتگی نداشت، اما از سوی دیگر، سایه ترس و دلهرۀ بازگشت وضعیت ترسناک استبداد پیشین نیز همچون یک بختک دلهره آور، دامنه و گستره وسیعی داشت و بر روح ملت و خبرگان ملت سایه افکنده بود. چنان به نظر می آمد که ملت نیز پی جوی ثبات و استقرار است و از اینکه به شتاب آلوده گردد و تجدید نظر را در اصولی ترین و بنیادی ترین قانون زندگانی سیاسی بپذیرد، گریزان بود. این همان ترسی است که مشروطه طلبان نیز دچار آن شدند و از ترس مرگ زودهنگام مظفرالدین شاه و روی کار آمدن مستبد کار کشته ای چون محمدعلی میرزا (که انقلابیون با طرز حکومت داری مستبدانه او در ولایت تبریز آشنایی کامل داشتند) در قانون اساسی مشروطیت نیز هیچ اصلی مبنی بر چگونگی و شیوه تجدید نظر در قانون اساسی بنیاد ننهادند. این ترس عقلانی و منطقی، سایه خود را بر مجلس خبرگان قانون اساسی نیز گستراند و آنها را نیز به عملی همانند مشروطه طلبان واداشت. دومین برهان متکی به سطح تحلیل شخصیت گراست، به این معنا که قدرت استدلال و راهبری دکتر بهشتی یک تنه کامروا گشت و نظر خبرگان را با خود همسو ساخت و به طرزی بسیار کامیابانه،
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 498
مدیریت کرد، قاطع و متین سخن گفت و جو کلی مجلس خبرگان قانون اساسی را به دست گرفت و روح نخبگان آن مجلس را با خود همسخن کرد. به حق می توان گفت که نه تنها در این مورد، بلکه در بسیاری از موارد دیگر نیز این او بود که مجلس را مجاب می کرد و نظر خود را با متانت به کرسی می نشاند. او روحیه انقلاب اسلامی را درک کرده و آن را به درون مجلس خبرگان قانون اساسی تسری داده بود. شاید بهترین دلیل بر قدرت مدیریت او همین بس باشد که خبرگان ملت او را به نیابت ریاست انتخاب نموده بودند ولی شیوه مرسوم چنان شده بود که او ریاست می کرد و رئیس بر جایگاه نیابت می نشست. سخنوری، مدیریت، زبان دانی، اجتهاد و سیادت، از ایشان نمونه ای کم و بیش آرمانی ساخته بود تا بتواند پایه ای ترین مجلس بنیادساز قانونمندی پس از انقلاب اسلامی را راهبری کند. برهان سومی را نیز می توان افزود، زیرا به واقع رهبری انقلاب اسلامی و بنیادگذاری جمهوری اسلامی برایند تدبیرهای تاریخی شخص امام خمینی(س) بود. وجود ایشان، سخن و پیام، مدیریت و تدبیر، مرجعیت و پذیرش همگانی ایشان باعث شده بود که همگان مگر تعدادی اندک، به تفکر در باب بحران ها نپردازند، چه آن که، ملت و نخبگان مردم ایمان قطعی داشتند که با وجود ایشان خواهند توانست آشفتگی ها و بحران هایی را که حتی در فکر هم نمی گنجند و خطیر محسوب می گردند، به سادگی از سر بگذرانند. حتی اگر چنین وضعیت بحرانیی بخواهد در ساختار قانون اساسی مؤثر واقع گردد، باز چشم ها و گوشها، متوجه اقدام و پیام ایشان خواهد شد. چنین تصوری در اردیبهشت ماه سال 1368 یعنی زمانیکه که حضرت امام(س) با مشورت گیری از نمایندگان مجلس شورای اسلامی و همچنین شورای عالی قضایی و سایر مقام های عالیه مملکتی، مسیر منتج به بازنگری در قانون اساسی را معلوم کردند، صورت واقع به خود گرفت. در حقیقت، چون در این زمینه هیچ تجربه پیشینی وجود نداشت، راهنمایی ها، اختیارات و اقتدارات ناشی از رهبری ایشان چاره ساز شد.
بنابراین اگر نگاهی به عقب بیفکنیم متوجه خواهیم شد که شاید قرارندادن اصل مربوط به بازنگری در قانون اساسی، اقدامی مناسب بود به ویژه آن که در التهابات و هیجانات زمانه تدوین آن، معلوم نبود که چه بر سر قانون اساسی تازه پیدا می آمد. گر چه به لحاظ صوری و نیز «فن نوشتن قانون اساسی» می توان به نوعی کاستی اشاره کرد اما
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 499
رهبری امام خمینی(س) و مناسبت های زمانی فراهم آمده، روند بازنگری را بدون آشفتگی به پیش برد. با تشکیل شورای بازنگری قانون اساسی، یکی از دستاوردهای عملی آن افزوده شدن اصل یکصد و هفتاد و هفتم در ضمن فصل چهاردهم بود. یک نظر معتقد بود که شورای بازنگری «منتظر خدمت» دائمی با یک ترکیب «پابه جفت» در هیچ کجا سابقه ای ندارد، بنابراین بایستی با آن مخالفت کرد.22 اما نظر دیگری که موافق محسوب می شد، معتقد بود که بقا و دوام قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و نجات آن از گزند فرسودگی و عدم کارآیی، بستگی به وجود شیوه و شورای بازنگری دارد.23 اما در مجموع فضای کلی شورای بازنگری با وجود اصلی که بیانگر زمان و شیوه بازنگری در قانون اساسی باشد، موافق بود:
«به اعتقاد من اگر نتیجه کار شورای بازنگری در قانون اساسی چیزی جز این نباشد که راه بسیار منطقی و عقلایی برای بازنگری در قانون اساسی پیش بینی بکند، برای کار این شورا با تمام عظمت و مقامش کافی است.»24
پردازش اصل یکصد و هفتاد و هفتم قانون اساسی به عهده کمیسیون چهارم شورای بازنگری گذاشته شد و مخبر این کمیسیون یک گزارش کار ارائه کرد که به نحوی موجز و منجز بیان شد:
«اول اینکه چه کسی این را اعلام کند و چه کسی پیشنهاد کند؟ دوم اینکه چه محتوایی
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 500
قابل تغییر در قانون اساسی نیست؟ سوم اینکه چه کسانی این تغییر را و این اصلاح را بدهند؟ چهارم اینکه پس از اینکه آن افراد این اصلاحیه را به عمل آوردند آیا به تأیید رهبر برسد یا نه؟ پنجم اینکه پس از تأیید رهبر آیا رفراندوم و همه پرسی بشود یا نه؟»25
سخن سه) مقام پیشنهادکننده و آغازگر تشخیص ضرورت بازنگری در قانون اساسی
دومین جمله اصل 177 قانون اساسی از قرار زیر است:
«مقام رهبری پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام طی حکمی خطاب به رئیس جمهور موارد اصلاح یا تتمیم قانون اساسی را به شورای بازنگری قانون اساسی ... پیشنهاد می نماید....»
از نخستین و دومین جمله صدر اصل یکصد و هفتاد و هفتم می توان چند مطلب را برداشت نمود:
1ـ بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در موارد ضروری صورت می گیرد.
2ـ تشخیص چنین ضرورتی به عهده مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
3ـ تأیید ضرورت بازنگری در قانون اساسی به عهده مقام رهبری است.
4ـ مشورتی را که مجمع تشخیص مصلحت نظام در زمینه بازنگری قانون اساسی ارائه می دهد می تواند مبتنی بر دو پایه باشد:
یک) ایجاب و ضرورت بازنگری را به مقام رهبری گوشزد نماید،
دو) موارد اصلاح یا تتمیم قانون اساسی را برشمارد.
5ـ مشورتی را که مقام رهبری از مجمع تشخیص مصلحت نظام می گیرد، در ایشان نوعی الزام عقلایی به پذیرش ضرورت بازنگری و موارد آن را پدید می آورد. چنین الزامی هم وجهه قانونی دارد و هم استدلال عقلایی؛ زیرا از یکسو در اصل 177 آمده: مقام رهبری پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام ...، و این مورد نشانگر آن است که مقام رهبری به دلیل عدم اشراف یک تنه و کامل بر کلیه امور کشوری و لشگری که ناشی از وسعت حیطه کار زمامداری کشور بزرگی چون ایران است، خود را عاقلانه ملزم به پذیرش مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام می بیند اما از دیگر سو، بند یک اصل
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 501
110 به تعیین سیاست های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام توسط مقام رهبری اشاره می کند. اگر بازنگری در قانون اساسی را موردی مهم از تعیین سیاست های کلی نظام جمهوری اسلامی تلقی کنیم که عقلاً و منطقاً نیز چنین است، باز به نوعی الزام عقلایی و قانونی مشورت پذیری مواجهیم. در عین حال بند هشتم اصل 110 از محکمات دیگری است که نشان می دهد نقش مجمع تشخیص مصلحت نظام در امر بازنگری قانون اساسی، تشریفاتی نیست. اصل یکصد و دوازدهم قانون اساسی نیز دلیل دیگری است که نقش مشاوره را در اموری که رهبری به آنان ارجاع می دهد به عهده مجمع تشخیص مصلحت نظام گذاشته است. آیا می توان پذیرفت که این مشورت گیری مقام رهبری از مجمع تشریفاتی است و می توان به آن وقعی ننهاد؟ تصور اولیه چنان است که امکان وقوع چنین احتمالی کمتر وجود دارد. اگر به حکم انتصاب اعضای تازه مجمع به تاریخ 27 / 12 / 1375 به طرزی دقیق نگاه کنیم، عباراتی متین بر چنین استدلالی خواهیم یافت:
یک) نقش مشاور کارآمد و مورد اعتماد رهبری را ایفا کردن،
دو) جایگاه مجمع به عنوان هیأت مستشاری عالی مقام رهبری،
سه) الزام مجمع به کسب ظرفیت های لازم برای ایفای نقش برجسته خود در مشاورت رهبری.
اکنون آیا می توان چنین توصیف های مؤکدی را حمل بر تشریفاتی بودن جایگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام دانست؟ زیرا از یک سو اعضای مجمع عبارتند از سران سه قوه، فقهای شورای نگهبان و افراد دیگری به انتخاب مقام رهبری که همگی سوابق مدیریت های اجرایی، قضایی و تقنینی دارند و بیش و کم به زیر و بم اداره امور کشور واقفند. مشورت گیری از نخبگان کشوری و لشگری و عمل به آن، هم پایه عقلی و هم پایه شرعی دارد و روح قانون اساسی نیز به آن اشارتی محکم کرده است. از سوی دیگر، واقعاً اداره کشوری چون ایران به شیوه ای یک تنه هم صعب است و هم آشفته ساز. فرض محققی که در ذهن جای می گیرد آن است که مقام رهبری علی رغم وجود امکانات قانونی فراوان در حیطه های اجرا، تقنین و قضا، خود را ملزم و مطیع مشورتهای کارآمدی می بیند که معتمدین و مشاوران بلند پایه به ایشان ارائه می دهند. بنابراین
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 502
آغازگر رسمی و قانونی روند بازنگری در قانون اساسی، مقام رهبری است که این کار را پس از مشورتهای لازم با مجمع صورت خواهد داد. موارد اصلاح یا تتمیم را نیز مقام رهبری پس از کسب نظرها و مشورتهای لازم به شورای بازنگری پیشنهاد می کند.
متن مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی درباره مقام آغازکننده و پیشنهاد دهنده بازنگری، دارای چنین بن مایه هایی است:
1ـ بازنگری در قانون اساسی از باب مصلحت نظام است و با تناسب حکم و موضوع، مجمع می تواند بهترین مقام پیشنهاد دهنده به رهبر باشد.26
2ـ اهمیت بازنگری در قانون اساسی چون بسیار بالاست، تناسبی که می تواند بیابد فقط با مقام رهبری و ولایت فقیه است.27
3ـ نظر دیگر آن است که مقام پیشنهاد دهنده، رهبر؛ مقام تصویب کننده، مجلس؛ و مقام عامل، شورای بازنگری باشد.28
4ـ عقیده ای دیگر بر آن است که شیوه اقدام به بازنگری سال 1368 را نهادینه کنیم و مقام مصوب اصلی، فقط رهبر باشد حال پیشنهاد کننده هر کسی می تواند باشد چه حقیقی چه حقوقی.29
5ـ برخی دیگر معتقدند ضمن آنکه تشخیص ضرورت را بایستی به عهده رهبر گذاشت، در عین حال نباید دست رهبر را بست و ایشان نبایستی منتظر باشند که پیشنهاد برسد بلکه حتی خودشان نیز رأساً باید بتوانند.30
6ـ نظر دیگر آن است که نقش مجلس شورای اسلامی مهم و مکفی است چه به صورت طرح و چه به صورت لایحه و مقام رهبری نیز خود می تواند چنین کاری را مستقلانه انجام دهد اما به هر حال بهتر آن است که از معبر مجلس بگذرد.31
7ـ برخی نیز معتقدند نبایستی دست رهبری بسته شود چون ممکن است مردم و مجلس تحت فشار قرار گیرند و اشتباه کنند در عین حالی که امن ترین مکان آغاز بازنگری همان مقام رهبری است.32
8ـ نظر کلی شورای بازنگری آن بود که مقام رهبری و مجمع تشخیص مصلحت نظام هم ضرورت بازنگری و هم موارد اصلاح یا تتمیم را احصا کنند در عین حال اقتدارات مقام رهبری محدود هم نشود و شورای بازنگری تنها عامل به آن مواردی باشد که
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 503
برایش تعیین شده است.33 در زمینه مقام آغازگر بازنگری و تشخیص دهنده نخستین، دو نظر حقوقی بیان گردیده:
«قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با قایل شدن اهمیت استثنایی برای موضوع تجدید نظر در واقع نقش دست اول را برای مقام رهبری قایل شده و سکان قانون اساسی را به کف او سپرده است. اولاً مقام رهبری ضمن تشخیص ضرورت بازنگری، حق ابتکار در این موضوع را بر عهده دارد، به این معنی که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام طی فرمانی که خطاب به رئیس جمهور است، هم اجازه شروع عملیات برای تشکیل شورای بازنگری را صادر و هم موارد تجدیدنظر را به شورای مذکور پیشنهاد می نماید... کار شورا محدود به همان مواردی است که قبلاً در پیشنهاد مقام رهبری گنجانیده شده است. آن گاه مصوبات نهایی شورا پیش از ارائه به همه پرسی از مردم باید به تأیید و امضای مقام رهبری برسد.»34
حقوقدان دیگری خلاف دیدگاه صرفاً حقوقی و قانونی نقل قول بالا، به تحلیل دیگری دست می زند که کم و بیش جامعه شناسانه است و از دایره تنگ تحلیل صرف حقوقی بیرون آمده و به نوعی فرهنگ سیاسی را نیز دخیل کرده است:
«باید توجه داشت که در آرای عمومی، مردم نقشی در تدوین و انشای قانون ندارند بلکه صرفاً موارد تدوین شده را با رأی آری یا نه، تأیید و یا رد می نمایند. بنابراین ابتکار عمل در بازنگری همچنان عملاً در دست شورای بازنگری می باشد.
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 504
تنها نقطۀ امید، در این خصوص، بلوغ فکری و رشد سیاسی مردم است که می تواند به آرای عمومی از این قبیل اصالت و در نتیجه به قانون مورد نظر حقانیت ملی و مردمی ببخشد.»35
اما می توان برای به فرجام رساندن این بخش از نوشته از دایره دو تحلیل مذکور بیرون آمد و تحلیل دیگری را ارائه کرد:
یک) آنچه که در اصل 177 آمده، شیوه حقوقی و طریقه قانونی بازنگری است و نه آن چیزی که واقعاً در عمل اتفاق خواهد افتاد. به یاد آوریم که در اولین بازنگری قانون اساسی به سال 1368، امام خمینی(س)، خود رأساً اقدام به بازنگری نکردند بلکه نامه های نمایندگان مجلس شورای اسلامی و شورای عالی قضایی و دیگر مقام های عالیه مملکتی، حضرت ایشان را به جایی رساند که بازنگری در قانون اساسی را یک ضرورت اجتناب ناپذیر جامعه اسلامی و انقلاب دانستند که تأخیر در آن موجب بروز آفات و عواقب تلخ خواهد شد. اگر بپذیریم که چنین رویه ای یک عرف مستحکم حقوقی و سیاسی است به ویژه آن که توسط شخصیتی بزرگ با قدرت تأسیس سیاسی و حقوقی، معمول شده است، پس استفاده دوباره از آن نه تنها دور از شأنیت حقوقی نیست، بلکه هم عقلایی و هم منطبق بر روح قانون اساسی است. از سوی دیگر ایشان در حکم تاریخی شان درباره تشکیل شورای بازنگری به دو نکته مهم اشارت فرموده اند که بسیار مهم است:
یک) خوشبختانه مسأله تتمیم قانون اساسی پس از یکی دو سال مورد بحث محافل گوناگون بوده است؛
دو) من نیز بنابر احساس تکلیف شرعی و ملی خود از مدتها قبل در فکر حل آن بوده ام.
می توان این گونه استنباط کرد که ایشان هم خود را مستغنی از مشورت و آرای دیگران نمی دانند و حتی مشورت دیگران را تکلیف زا و الزام ساز تلقی می کنند. از افتخارات مهم و اجتهادگونه ایشان همین بس که در متن و بطن رخدادهای جامعه قرار داشتند و نیازمندیهای اجتماع را ادراک می کردند. دایره تنگ تحلیل صرفاً حقوقی معتقد است که رهبر خود به تنهایی تصمیم می گیرد، خود اقدام می کند، خود پیشنهاد می دهد و
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 505
خود همه کار انجام می دهد. چنین تحلیلی توانایی سنجش این نکته را ندارد که آیا اصلاً می توان از محیط زیست اجتماعی فارغ البال بود و هر تصمیمی را اتخاذ کرد؟ عقل سلیم چنین منطقی را برنمی تابد. بنابراین تحلیل دیگری نیاز است تا شایستگی مقام آغازگر خوب نمایانده شود. چنین تحلیلی برخاسته از تار و پود فرهنگ سیاسی جامعه است زیرا مقام رهبری وظیفه راهبری کشور را دارد. شکی نیست که هر رهبری می خواهد به بهترین نحو بر بهترین وضعیت امور کشور، زمامداری کند. با اوضاع امروز و چنین دامنه پهناوری در کشورداری، راهبری یک تنه محال است. تنها راه عبارت از مشورت گیری از نخبگان و صالحان و آمیختن آن با قدرت رهبری و سپس اعلام تصمیم و نظر است. مشورت گیری، یک عمل تشریفاتی نیست و عقل و شرع هم انسانهای مسئولیت پذیر را موظف به گوش سپاری می دانند. با مشورت گیری، نه تنها از قدرت و کیفیت اقتدار مقام رهبری چیزی کاسته نمی شود، بلکه هویت منسجم تر و مصمم تری به خود می گیرد که لازمه راهبری جامعه است و اتفاقاً از معبر چنین راهکاری است که مقام رهبری مظهر انسجام و وحدت کشور محسوب می گردد.
دو) اما بعد واقعی و عملی قضیه که بیشتر در تار و پود فرهنگ سیاسی جامعه ریشه دارد، از قرار دیگری است. آیا اگر قانون اساسی، مقام رهبری را پس از مشورت با مجمع، موظف به اعلام بازنگری نموده است، این شیوه مانع از آن خواهد شد که دیگران پیشنهادها، انتقادها و نظرهای خود را به نحو مقتضی و مناسب ارائه نکنند؟ پاسخ منفی است زیرا جامعه ما هیچ گاه تهی از سرآمدان درست کردار و دانشمندان اندیشه ورز نبوده است. همانان هستند که با ابزارهای گوناگون آگهی رسانی عمومی می توانند معضلات جامعه را برشمارند، راه حل ارائه دهند و روندهای آغازین بازنگری را رقم زنند. این تحرک عمومی اگر هوشمندانه، دلسوزانه، کشور دوستانه و دین مدارانه باشد، خواه ناخواه تأثیرات فراوان خود را بر روحیه عمومی سیاسی جامعه و کارکردهای حقوقی اجتماع از صدر تا ذیل خواهد گذاشت. جامعه منسجم و دارای هویت یکپارچه، شکفتگی سالم روند آغازین بازنگری را آسان خواهد کرد. بنابراین هر چه رشد و بلوغ فکری و سیاسی جامعه، افزون تر شود، قدرت تأثیرگذاری بر روندهای عمومی اجتماع زیادتر خواهد گشت و یک وضعیت پسندیده معطوف به آینده نسبت به موقعیت کمتر
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 506
مقبول که در گذشته موجودیت داشته است خواهان خواهد داشت. در این روند، قانون اساسی فقط راهکارها را نشان می دهد تا جامعه قانون روا بتواند همه تقاضاهایش را از درون شیوه های قانونی بیابد. با این وصف است که پیکره ملت و کشور منسجم خواهد گشت و مردم رهبر را از آن خود محسوب خواهند کرد و مقام رهبری هم بر مردمی متعهد و وفادار حکم خواهد راند.
سخن چهار) ترکیب و اعضای شورای بازنگری قانون اساسی
اصل یکصد و هفتاد و هفتم قانون اساسی طی بندهای یک تا نه، اعضای شورای بازنگری را معین کرده و شیوه کار و کیفیت انتخاب و شرایط آن را به قانون عادی احاله داده است. کمیسیون چهارم شورای بازنگری طرحی را در نظر گرفته بود که طی آن اعضای شورای بازنگری از دست اندرکاران نظام و برخی اقشار دیگر متشکل می شد. آنچه که در این باره در شورای بازنگری بحث به میان آمد نشانگر وجود طیفی از آرا و نظرها بود که دسته بندی آن کار را ساده می کند:
1ـ برخی معتقد بودند تعداد اعضای شورا زیاد است و برخی معتقد بودند، مناسب است،36
2ـ برخی معتقد بودند از دانشگاهیان تعداد کمی نباید انتخاب شوند به ویژه متخصصین حقوق عمومی بایستی حضور داشته باشند،37
3ـ برخی معتقد بودند بهتر است برای احترام به حق مردم، نیمی از اعضای شورای بازنگری را مردم و نیمی دیگر را رهبر انتخاب کنند،38
4ـ برخی معتقد بودند چون قانون اساسی ایران، اسلامی است بهتر است اکثریت اعضای شورای بازنگری، اسلام شناس و فقیه باشند،39
5ـ برخی معتقد بودند در انتخاب اعضای شورا بایستی قید و ضابطه ای خاص وجود داشته باشد،40
6ـ برخی معتقد بودند ضمن آن که تداخل اعضای شورا بسیار زیاد است نقش بانوان اهمیتی در خور نیافته است،41
7ـ نظر دیگری بر آن بود که ذکر چنین گروهها و صنف هایی برای عضویت در شورای
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 507
بازنگری علاوه بر آن که اصلاً لزومی ندارد و می توان به قانون عادی احاله نمود، موجب نگرانی و دلخوری گروههایی است که از آنها نامی به میان نیامده است،42
8ـ نظر دیگری اعتقاد بر این نکته داشت که نبایستی با حالت دلجویی و ملاطفت از همه گروهها نام برده شود بلکه معیار تخصص و صلاحیت در امر بازنگری قانون اساسی بایستی مهم تلقی گردد،43
9ـ رأی دیگر آن بود که معیارها را قانون معین کند و مردم از بین نامزدهای گوناگون، تعدادی را برگزینند،44
10ـ نظر دیگر آن بود که گزارش کمیسیون چهارم رعایت همه جنبه های تخصصی را نموده است و نه رهبر و نه سایر گروهها، فردی را که مهارت در فهم قانون اساسی نداشته باشد، طبیعتاً انتخاب نخواهند کرد.45
11ـ از بین چهار پیشنهاد:
الف) جمعیت خاصی باشند،
ب) جمعیت محدودی باشند و مردم از بین آنها انتخاب کنند،
ج) عده ای را مردم و عده ای را رهبر انتخاب کنند،
د) شیوه ای مردمی ـ تخصصی و احاله شیوه انتخاب اعضا به قانون عادی؛
پیشنهاد چهارم، کم و بیش پذیرفته می شود.46
12ـ البته نظری نیز وجود داشت که مایل بود انتخاب همه اعضاء را به رهبر بسپارد47 که مخالفت دیگری را برانگیخت با این استدلال که حضور قشرها و گروههای گوناگون
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 508
باعث پختگی کار خواهد شد.48
13ـ نظر دیگر بر آن بود که یک شورای هشتاد نفره باشد که سی نفر آن را مقام رهبری و پنجاه نفر را مردم مستقیماً انتخاب کنند.49
14ـ نظر مخالف آن بود که دوبار مردم را پای صندوق های رأی کشیدن نه متعارف و نه کم هزینه است.50
15ـ اصرار برخی از نمایندگان شورای بازنگری مبنی بر اینکه اسلام شناسان و فقها بایستی اکثریت اعضای شورای بازنگری را داشته باشند،51 نظر مخالفی را به دنبال آورد که اسلام شناسی فقط به عمامه نیست و نباید قانون اساسی را آخوندی کرد زیرا عرف هم بایستی راهی به درون مقوله بازنگری قانون اساسی بیابد.52
در زمینه ترکیب اعضای شورای بازنگری آن چنان تفرقه و اختلاف رأی وجود داشت که معلوم نمی شد آیا می توان به شیوه ای که مورد قبول اکثریت باشد دست یافت یا خیر. کلاً رأی گیری روی این قسمت از اصل 177، کاملاً خلاف آیین نامه و به شکل بده و بستان و ریش سفیدی، دوباره آغاز می گردد و در نهایت به شکل کنونی به تصویب می رسد.
شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تنها در موارد ضروری تشکیل می شود. ترکیب اعضای این شورا، کم و بیش، فن و تخصص را در خود لحاظ کرده است. اگر دقت کنیم از قوای سه گانه، بیشترین تعداد افراد انتخاب شده اند:
یک) قوه مقننه مجموعاً بیست و سه نفر (دوازده نفر عضو شورای نگهبان، رئیس قوه مقننه، ده نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی).
دو) قوه قضاییه مجموعاً چهار نفر (رئیس قوه قضاییه، سه تن از قوه قضاییه).
سه) قوه مجریه مجموعاً چهار نفر (رئیس جمهور، سه تن از هیأت وزیران).
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 509
اما در کل، مجموع اعضای شورای بازنگری قانون اساسی به هفتاد و چهار نفر می رسد که البته با توجه به متغیر بودن اعضای ثابت مجمع تشخیص مصلحت نظام، این رقم می تواند کمتر یا بیشتر نیز بشود. نقش مردم به صورت مستقیم و غیر مستقیم در انتخاب اعضای شورای بازنگری دخیل شده است. چنین نقشی به چهار حالت در اصل یکصد و هفتاد و هفتم قید شده که مراتب آن از قرار زیر است:
الف) انتخاب مستقیم مردم 12 نفر (رئیس جمهور، رئیس مجلس شورای اسلامی و ده نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی).
ب) انتخاب غیر مستقیم مردم 15 نفر (پنج نفر از مجلس خبرگان رهبری، ده نفر به انتخاب مقام رهبری).
پ) انتخاب مبتنی بر مشارکت مردم متغیر بین 35 تا 38 نفر (اعضای دوازده نفرۀ شورای نگهبان، رئیس قوۀ قضاییه و اعضای ثابت مجمع تشخیص مصلحت نظام)
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 510
ت) انتخاب به شیوه نامعلوم و محول شده به قانون عادی 9 نفر (سه نفر از هیأت وزیران، سه نفر از قوه قضاییه و سه نفر از دانشگاهیان).
حال اگر به انتخاب مستقیم مردم بیست امتیاز، به انتخاب غیر مستقیم مردم ده امتیاز و به انتخاب مبتنی بر مشارکت مردم پنج امتیاز بدهیم مجموع امتیازهای حضور مردمی به رقم 580 خواهد رسید. اگر امتیاز حضور مردمی را در شورایی که مسئولیت مهم بازنگری قانون اساسی را بر عهده دارد و ما آن را به صورت تقریبی هفتاد و دو نفر فرض کنیم که نیمی از آن را مقام رهبری [انتخاب غیر مستقیم مردم] و نیم دیگر را مستقیماً مردم [انتخاب مستقیم مردم] گزینش می کنند، مجموع امتیازی که خواهیم داشت عبارت از 1080 خواهد بود. بنابراین رقم تصوری 580 امتیازی در شیوه کنونی ترکیب شورای بازنگری قانون اساسی بیشتر از اکثریت مطلق است. بنابراین حضور مردمی در ترکیب شورای بازنگری کمابیش محسوس است. مخصوصاً آن که موارد احاله شده به قانون عادی، اگر حالت مردمی و انتخابی بیابد، امتیاز بسیار خوبی خواهیم داشت که نمودگر ترکیب مردمی شورای بازنگری خواهد بود.
گرچه مخاطب حکم مقام رهبری در اصل یکصد و هفتاد و هفتم، رئیس جمهور است ولی او در میان اعضای شورای بازنگری، تقدم و برتری ندارد و قانونگذار تنها به اجرا درآوردن تمامی مراحل بازنگری قانون اساسی اعم از تشکیل شورا، تقدیم مصوبات شورا به مقام رهبری، دستور برگزاری همه پرسی و امضای نتیجه همه پرسی را به عهده دومین مقام رسمی کشور گذاشته است تا روند کار بازنگری با استحکام بهتری صورت گیرد. نکته مهم آن است که ترکیب و اعضای شورای بازنگری در تاریخ حقوق
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 511
اساسی ایران گامی رو به جلو است و نشان از بلوغ فکری و پختگی اندیشه نسبت به گام های پیشین دارد. همین نکته ما را بس که بدانیم مجلس خبرگان قانون اساسی هیچ موردی را در این زمینه قید نکرد ولی در شورای بازنگری بحث های اندیشمندانه ای در این زمینه درافکنده شد که کمتر پیشینه ای از آن موجود بود. به هر حال، نقش و جایگاه مقام رهبری در روند آغازین و ترکیب شورای بازنگری بسیار محسوس است زیرا نزدیک به چهل نفر از ترکیب هفتاد و سه نفره شورای بازنگری مستقیماً منتخب مقام رهبری هستند. اما نقش و جایگاه مردم در ترکیب شورای بازنگری کمتر محسوس است و از این نظر آغاز کار و ترکیب شورای بازنگری بیشتر به مقام رهبری سپرده شده است تا مردم. به نظر می رسد مردم عمدتاً در دورنهایی می توانند مستقیماً در روند بازنگری، نفیاً یا اثباتاً دخیل شوند.
سخن پنج) محدودیت های بازنگری در قانون اساسی
انتهایی ترین بند اصل یکصد و هفتاد و هفتم بیانگر این نکته است که در چه زمینه هایی نمی توان دست به بازنگری زد و این حیطه ها از مناطق ممنوعه ای است که حق ورود به آن وجود ندارد و هیچ گونه تغییر و تجدید نظری در آن مسموع نیست. محدودیت های بازنگری به طور کلی بر سه نوع است: محدودیت موضوعی، محدودیت به خاطر اوضاع و احوال خاص و محدودیت زمانی که دو مورد نخست در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به کار رفته ولی از مورد سوم ذکری به میان نیامده است.
قسم یک) محدودیت موضوعی
قانون اساسی مجموعه ای به هم بسته از اصول گوناگونی است که از آن برای انتظام دهی به امور عمومی اجتماع در عین رعایت حقوق شهروندی، بهره برداری می شود. اما امکان دارد به دلیل وجود برخی ضرورتها، قانون اساسی نیازمند بازنگری باشد که در این زمینه بایستی اقدامات مناسب انجام گیرد. اما:
«در خصوص اصول تعیین کننده نظام و ارزشهای اساسی آن، تغییر آن حتی از
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 512
طریق بازنگری نباید میسر باشد، زیرا این امر وفاداری نسبت به نظام سیاسی را عملاً مخدوش می سازد. مثلاً جامعه ای که با خود عهد کرده است نظام سلطنتی را طرد کند و به جای آن نظام جمهوری را برگزیند، وفاداری به نظام ایجاب می کند که برای همیشه نظام جمهوری را تغییرناپذیر بداند.»53
بنابراین در هر قانون اساسی یک سری از بنیادی ترین اصل ها غیر قابل بازنگری محسوب می شوند تا از نظام ارزشی جامعه به طرزی قانونمندانه نگاهبانی شود. در شورای بازنگری قانون اساسی نیز بر سر چنین محدودیت هایی، آرای مختلفی وجود داشته است:
1ـ برخی معتقدند که آنچه که نشانگر محتوای اسلامی بودن نظام است به صورت کلی بیان شود و استقلال و آزادی نیز مخصوصاً قید گردد،54
2ـ برخی معتقدند که ولایت فقیه و اصل دوازدهم قانون اساسی به طرزی مخصوص تنصیص شود،55
3ـ برخی معتقدند که آزادیها و حقوق اساسی مردم نیز بایستی قید گردد و همچنین نبایستی دوره ریاست جمهوری را بتوان مادام العمری کرد،56
4ـ یک نظر بر آن است که اصل به اصل محدودیت را قید کنیم ولی رأی دیگر معتقد است که باید محتوا را اعلام کنیم و شکل و شیوه کار به عهده قانون اساسی و مرور زمان گذاشته شود،57
5ـ نظر دیگری بر آن است که برخی از امور که از باب مصلحت و تأیید ولی فقیه، شرعی شده است و گرنه به خودی خود خلاف اسلام است باید معلوم شود که سرنوشت آنها از چه قرار است،58
6ـ نظر شاذّ دیگری هم هست که اصلاً محدودیت ها قید نشود و دست رهبر کاملاً باز باشد تا او هر اصلی را که می خواهد بتواند با یک شورای تخصصی بازنگری، مورد تجدید نظر قرار دهد،59
7ـ رأی دیگر بر آن است که مقومات بنیادین انقلاب اسلامی و امامت و اسلام مانند اصول دوم و سوم قانون اساسی مخصوصاً به صورت صریح نام برده شود،60
8ـ نظر کلی و مجموعه ای شورای بازنگری آن است که سه مجموعه اصلی محتوای
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 513
اسلامی بودن نظام، حاکمیت اسلام در جامعه و حاکمیت ملت و آرای عمومی به طور کلی قید شود و برخی از اصول مهم مانند جمهوریت، آرای مردمی، ولایت فقیه و امامت به صورت صریح قید گردد.61
9ـ یک رأی قابل تأمل نیز به چشم می آید که گرچه عمومیتی نمی یابد ولی نکته مهمی را در درون خود نهفته دارد:
«الان ما مشروعیت مان را از کجا گرفته ایم؟ این شورای بازنگری که الان آمده مشروعیتش را از رهبر گرفته، خود قانون اساسی هم رهبر آمدند گفتند شما در این اصل و این اصل و این اصل بیایید بازنگری کنید، حالا شما اینجا نوشته اید که این چهار تا اصل این پنج تا اصل قابل تغییر نیست. حالا اگر رهبر بعدی آمد گفت که نه خیر این اصل و آن اصلی را که اینها استثنا کرده اند، بروید بنشینید و بازنگری بکنید، چه فرقی می کند، چه امتیازی ما بر آنها داریم که ما می خواهیم جلوی آنها را ببندیم؟»62
در پایان این اظهار نظرها، سرانجام تغیرناپذیر بودن محتوای اصول مربوط به «اسلامی بودن نظام»؛ «ابتنای کلیه قوانین و مقررات بر اساس موازین اسلامی»؛ «پایه های ایمانی»؛ «اهداف جمهوری اسلامی ایران»؛ «جمهوری بودن حکومت»؛ «ولایت امر و امامت امت»؛ «اداره امور کشور به اتکاء آراء عمومی» و «دین و مذهب رسمی ایران»؛ به عنوان محدودیتهای موضوعی در امر بازنگری قانون اساسی به تصویب رسید.
قسم دو) محدودیت به خاطر اوضاع و احوال خاص
محدودیت موضوعی معطوف به آینده و مفهومی و نظری است، زیرا بنیادهای فکری، سیاسی و حقوقی یک نظام حکومتی را بیان می کند. اما قانون اساسی برای بازنگری نیازمند مناسبت های شکلی یا صوری نیز هست زیرا تا زمانه مساعد بازنگری نباشد، اقدام به آن، کار معقولی نیست. شرایطی مانند جنگ، بلایای طبیعی، اشغال نظامی یا مسایل حادی که امنیت ملی را مختل کرده از موقعیت هایی است که بازنگری در آن اصلاً معقول نخواهد بود. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چنین محدودیتی به واسطه اوضاع و احوال قید نشده، ولی وجود برخی قرینه ها و بعضی استنباط های عقلی و قانونی، چنین تلقی را پدید آورده است. بنابراین:
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 514
1ـ اصل یکصد و هفتاد و هفتم قانون اساسی، بازنگری را در شرایط ضروری قابل انجام می داند. عقل سلیم حکم می کند که ضرورت با اضطرار متفاوت است و بایستی در هنگامه ای دست به بازنگری زد که هم مردم و هم مسئولان در آرامش فکری و فضای مناسب قرار گرفته باشند. فضای ملتهب و واهمه آلود، مانع کارکرد درست و بهینه قوای عقلی است و نیز معلوم است که مهم ترین و خطیرترین تصمیم ها در هنگامی اخذ می شود که قوای ذهنی در نهایت آرامش به کاوش زمینه های تاریک بپردازند.
2ـ اگر طبق اصل شصت و هشتم قانون اساسی بتوان انتخابات مجلس شورای اسلامی را در شرایط خاص متوقف نمود، مسلم است که روند خطیر بازنگری قانون اساسی نیز مشمول همان قاعده توقف یا تأخیر می گردد. زیرا اگر بتوان جزیی از قانون اساسی را که اهمیتی کمتر از کل ساختار قانون اساسی دارد، متوقف کرد، کلیت ساختار را که در شرایط اضطراری بهتر می توان در معرض بازنگری قرار نداد.
3ـ اصل هفتاد و نهم قانون اساسی نیز بر برقراری موقت محدودیت های ضروری در هنگامه جنگ با تصویب مجلس شورای اسلامی صحه گذاشته است. قانون اساسی به عنوان برترین هنجار حقوقی نیز باید در وضعیت جنگی مصون از بازنگری باشد تا نتوان در فضای نامناسب آن را دچار هتک حرمت کرد.
4ـ حکم امام خمینی(س) برای تشکیل شورای بازنگری نیز بینه دیگری است که در آن جنگ را مانع بازنگری قانون اساسی دانسته بودند. مستفاد از فحوای حکم آن است که بازنگری در قانون اساسی بایستی در شرایط عادی و نه شرایط جنگ و اضطرار صورت پذیرد.
اما به هر حال در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران طبق اصل یکصد و سی و دوم یکی از نمونه های محدودیت ها، اوضاع و احوال قید شده است که طبق آن در هنگامه نبودن رئیس جمهور نمی توان اقدام به بازنگری در قانون اساسی نمود. اصل نود و نهم پیش نویس قانون اساسی نیز مشعر بر همین نکته بود. در مجلس خبرگان بررسی نهایی قانون اساسی عده ای بر آن بودند که در بودن یا نبودن رئیس جمهور بایستی بتوان در قانون اساسی بازنگری کرد ولی عده ای دیگر بر آن بودند که بازنگری در قانون اساسی نیازمند زمانه ای مناسب و آرام است و در نبود رئیس جمهور نوعی اضطرار بر کشور
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 515
حاکم است و نباید بتوان به چنین کاری اقدام کرد63 و به همان صورتی که در قانون اساسی مصوب 1358 آمده بود به تصویب می رسد. اما در شورای بازنگری در مورد اصل یکصد و سی و دوم بحث به میان می آید و یک نظر بر آن بود که بازنگری قانون اساسی در اختیار رهبر است، بنابراین بودن یا نبودن رئیس جمهور فرقی نمی کند. اما رأی مخالف بر آن بود که چون نبود رئیس جمهور برابر با وضعیت غیرعادی در کشور است، چنین استنایی وارد آمده است.64 برای مستثنی شدن چنین وضعیتی، یک رأی بر آن است که جامعه در التهاب تعیین رئیس جمهور جدید به سر می برد و حالت عادی بر کشور حاکم نیست،65 و رأی دیگر از ضربه خوردن به اساس حاکمیت سخن می گوید.66
قسم سه) محدودیت زمانی
گاهی اوقات در برخی از قوانین اساسی قید می شود که متن مصوب قانون اساسی پنج سال یا ده سال پس از تدوین و تصویب، غیرقابل بازنگری است. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران چنین قیدی به میان نیامده و تنها از موارد ضروری سخن گفته شده است که می تواند از یک ماه تا چندین سال پس از تدوین و تصویب را شامل شود و تشخیص آن نیز به عهده مقام رهبری پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام گذاشته شده است.
سخن شش) تصویب نهایی بازنگری قانون اساسی
در اصل یکصد و هفتاد و هفتم قانون اساسی چنین آمده است:
«... مصوبات شورا پس از تأیید و امضای مقام رهبری باید از طریق مراجعه به آرای عمومی به تصویب اکثریت مطلق شرکت کنندگان در همه پرسی برسد.»
بنابراین تصویب بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران سه گام دارد که به ترتیب عبارتند از:
یک) تصویب درونی در شورای بازنگری قانون اساسی،
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 516
دو) تأیید و امضای مقام رهبری،
سه) تصویب اکثریت مطلق شرکت کنندگان در همه پرسی.
تصویب درونی در شورای بازنگری قانون اساسی منوط به دو شرط است: یکی تشکیل شورای بازنگری در موارد ضروری و دیگری تصویب آیین نامه داخلی شورای بازنگری و مواد مربوط به چگونگی تأیید بازنگری در اصل یا اصولی از قانون اساسی. از سوی دیگر، تأیید و امضای مقام رهبری منوط به شرط و محدودیتی نیست، گرچه ایشان خود را از مشاوره بی نیاز نمی دانند. در واقع، مقام رهبری هم به تنهایی و هم با مشورت گیری از دیگران می توانند مصوبات شورای بازنگری را تأیید کنند و یا مردود بشمرند، اما به هر حال مشورت پذیری ایشان تنها به مجمع تشخیص مصلحت نظام محدود نیست و از افراد با صلاحیت دیگری نیز می توانند مشورت بپذیرند. تصویب نهایی بازنگری با رجوع به آرای عمومی است که آن هم منوط به دو شرط است: یکی آن که اکثریت مطلق شرکت کنندگان در همه پرسی بایستی رأی مثبت بدهند و دیگر آن که رعایت اصل پنجاه و نهم قانون اساسی در مورد اینکه رجوع به همه پرسی بایستی به تصویب دو سوم مجموع نمایندگان مجلس شورای اسلامی برسد در مورد بازنگری قانون اساسی لازم نیست. شورای بازنگری قانون اساسی در این زمینه نیز آرا و
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 517
نظرهای گوناگونی داشته است:
1ـ موارد مصوب شورای بازنگری را اگر مقام رهبری تأیید کند به همه پرسی ارجاع می گردد و اگر تأیید نکرد به شورای بازنگری برمی گردد. اگر شورای بازنگری نظر رهبری را نپذیرد، روند بازنگری مسکوت می ماند. در حقیقت نه شورای بازنگری بدون مقام رهبری و نه مقام رهبری بدون شورای بازنگری نبایستی بتوانند به تنهایی و بدون تأیید همدیگر، محصول کار را به همه پرسی بگذارند.67
2ـ فکر مسلط در شورای بازنگری آن است که مردم در آخر کار حضور جدی داشته باشند و نهایت کار به مردم سپرده شود،68
آنچه که در این زمینه مجموعاً به نظر می رسد از این قرار است:
«امر تجدید نظر از آغاز تا انجام در دست مقام رهبری و تحت نظارت وی می باشد. لکن در آخر اخذ نظر و تأیید نهایی مردم نیز مورد درخواست قانون اساسی است تا موافق با اصول مختلف قانون اساسی تجدید نظر در آن نیز ثمره آرای مردم بوده باشد. لذا قوه تأسیسی در این نظام آمیزه ای از مظاهر ولایت فقیه و اراده عام خواهد بود.»69
در تصویب نهایی بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران سه مقام دخالت دارند که عبارتند از:
الف) شورای بازنگری
در این مورد سه گزینه احتمالی وجود دارد: نخست آن که شورای بازنگری آنچه را که مقام رهبری پس از مشورت با مجمع پیشنهاد نموده است تصویب نماید، دوم آن که پیشنهادهای مقام رهبری را نپذیرد و سوم آن که بخشی از آنها را بپذیرد و بخش دیگر را مردود کند.
ب) مقام رهبری
سه گزینه احتمالی نیز در این زمینه وجود دارد: یا آن که مقام رهبری تمامی مصوبات
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 518
شورای بازنگری را تأیید کند، یا تمامی آن را مردود بداند و یا بخشی را بپذیرد و بخشی دیگر را مردود اعلام نماید.
پ) همه پرسی
در این مورد با دو گزینه احتمالی روبرو خواهیم بود: یکی آن که اکثریت مطلق شرکت کنندگان رأی مثبت بدهند، و دیگر آن است که اکثریتی کمتر از نصف به علاوه یک رأی مثبت بدهند و یا اکثریت مطلق شرکت کنندگان رأی منفی بدهند و فرض بسیار بعید دیگری نیز وجود دارد که آرای مثبت و منفی مساوی باشد که باز هم اکثریت مطلق حاصل نشده است. اما منظور واضعین بازنگری قانون اساسی آن بوده است که نصف به علاوه یک مردم در همه پرسی بایستی رأی مثبت دهند تا مصوبات شورای بازنگری به تصویب نهایی برسد. صرف نظر از گزینه های ممکن الوجود، استنتاج نهایی چنین است:
یک) مقام رهبری تا صحه کامل بر مصوبات شورای بازنگری نگذارد، مصوبات شورای بازنگری به همه پرسی ارجاع نخواهد شد. بنابراین تصویب اولیه مقام رهبری شرط کافی است و بدون آن روند بازنگری بلااثر و بیهوده است.
دو) از سوی دیگر مردم هم اگر بر محصول کار شورای بازنگری و تأیید مقام رهبری، صحه نگذارند مصوبات شورای بازنگری، تصویب نشده، غیر قانونی است و به مجاری اداره کشور تسری نخواهد یافت.
بنابراین هم مقام رهبری باید تأیید کند و هم ملت بایستی تصویب کنند. به عبارت دیگر تأیید نخستین مقام رهبری، گام اول و تصویب فرجامین مردم در همه پرسی، گام نهایی است.
نتیجه گیری
یک) تشخیص ضرورت بازنگری
1ـ مقام رهبری آغازگر روند بازنگری است.
2ـ تنها مرجع رسمی برای مشورت با مقام رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 519
3ـ مقام رهبری می تواند در مشورت گیری تنها به مجمع اکتفا نکند و از سایر صاحبنظران نیز مشورت بگیرد.
4ـ مشورتی که مجمع به مقام رهبری می دهد، گرچه الزام قانونی پدید نمی آورد اما در درون خود استصلاح و استصواب عقلانی نفهته دارد که مقام رهبری خود را از آن بی نیاز نمی دانند.
دو) ترکیب و اعضای شورای بازنگری
1ـ از نظر فنی کم و بیش ترکیب مناسبی است که مقام رهبری بیشترین تأثیر و نقش را در میان اعضا دارند و مردم از تأثیر آغازین کمتری برخوردارند.
2ـ با توجه به متغیر بودن تعداد اعضای ثابت مجمع تشخیص مصلحت نظام در زمان های گوناگون، تعداد کل اعضای شورای بازنگری رقم ثابتی را ندارد.
3ـ کم و بیش به لحاظ عنوان های شغلی، تداخل در عضویت ها به چشم می آید.
سه) محدودیت های بازنگری
1ـ دامنه محدودیت موضوعی بسیار وسیع است.
2ـ محدودیت زمانی بازنگری اصلاً کاربردی نیافته و محدودیت به خاطر اوضاع و احوال نیز فقط منحصر به اصل یکصد و سی و دوم شده است.
چهار) تصویب نهایی بازنگری
1ـ تصویب نخستین به عهده شورای بازنگری است، نیز تأیید و امضای مقام رهبری گام بسیار مهم بعدی است که بدون آن مصوبات شورای بازنگری از حیّز انتفاع ساقط است.
2ـ فرجام کار بازنگری در قانون اساسی به عهده مردم و اکثریت مطلق شرکت کنندگان در همه پرسی نهاده شده است.
پی نوشتها
1ـ محمد هاشمی، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج اول، اصول و مبانی کلی نظام، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1374، ص 32 و 33.
2ـ عباسعلی عمید زنجانی، فقه سیاسی، ج اول، حقوق اساسی و مبانی قانون اساسی جمهوری
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 520
اسلامی ایران، تهران، امیر کبیر، 1366، ص 447 و 448.
3ـ اداره کل قوانین و تندنویسی مجلس شورای اسلامی، صورت مشروح مذاکرات شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، مجلس شورای اسلامی، 1369، ص 594 تا 598.
4ـ جلال الدین مدنی، حقوق اساسی در جمهوری اسلامی ایران، ج پنجم، دولت ـ قوه مجریه، تهران، سروش، 1369، ص 165.
5ـ اداره کل امور فرهنگی مجلس شورای اسلامی، راهنمای استفاده از صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، مجلس شورای اسلامی، 1368، ص 20 و 21.
6ـ همان، ص 277.
7ـ محسن خلیلی، بررسی تأثیر تحولات پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و چگونگی بازنگری آن، تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، پایان نامه درسی دوره کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی، 1372، ص 152.
8ـ مجلس خبرگان قانون اساسی، ص 1732.
9ـ همان، ص 1732و1733.
10ـ همان، ص 1733.
11ـ همان، ص 1733و1734.
12ـ همان، ص 1735.
13ـ همان.
14ـ همان.
15ـ همان.
16ـ همان.
17ـ همان، ص 1736، ج 3 و 277 ج 4.
18ـ همان، ص 1736.
19ـ همان، ص 1737 و 1738.
20ـ محسن خلیلی، منبع پیشین، ص 154.
21ـ همان، ص 155.
22ـ شورای بازنگری قانون اساسی، ص 608.
23ـ عباسعلی عمیدزنجانی، منبع پیشین، ص 460.
24ـ شورای بازنگری قانون اساسی، ص 590 و 591.
25ـ همان، ص 587.
26ـ همان.
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 521
27ـ همان، ص 595.
28ـ همان، ص 596 و 597.
29ـ همان، ص 599.
30ـ همان، ص 605 و 606.
31ـ همان، ص 617.
32ـ همان، ص 800.
33ـ همان، ص 818 و 822 و 823.
34ـ ابوالفضل قاضی، گفتارهایی در حقوق عمومی، تهران، نشر دادگستر، 1375، ص 108 و 109.
35ـ محمد هاشمی، منبع پیشین، ص 40.
36ـ شورای بازنگری قانون اساسی، ص 589 و 590 و 598.
37ـ همان، ص 597.
38ـ همان، ص 599 و 600.
39ـ همان، ص 601.
40ـ همان، ص 611 و 612.
41ـ همان، ص 614 و 615.
42ـ همان، ص 617.
43ـ همان، ص 618 و 619.
44ـ همان، ص 620.
45ـ همان، ص 621 تا 624.
46ـ همان، ص 783 تا 785.
47ـ همان، ص 790 و 791.
48ـ همان، ص 791.
49ـ همان، ص 795 و 796.
50ـ همان، ص 796 و 797.
51ـ همان، ص 823 و 824.
52ـ همان، ص 824 و 825.
53ـ محمد هاشمی، منبع پیشین، ص 39 و 40.
54ـ شورای بازنگری قانون اساسی، ص 588.
55ـ همان، ص 593 و 594.
56ـ همان، ص 600.
57ـ همان، ص 602 و 603 و 606.
58ـ همان، ص 610.
59ـ همان، ص 618.
60ـ همان، ص 621.
61ـ همان، 785 و 786 و 804 تا 806.
62ـ همان، ص 812 و 813.
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 522
63ـ مجلس خبرگان قانون اساسی، ص 1268 و 1269.
64ـ شورای بازنگری قانون اساسی، ص 1072 و 1074.
65ـ محمد هاشمی، منبع پیشین، ص 382.
66ـ محمد یزدی، قانون اساسی برای همه، تهران، امیرکبیر، 1375، ص 613 و 614.
67ـ شورای بازنگری قانون اساسی، ص 589.
68ـ همان، ص 616.
69ـ ابوالفضل قاضی، منبع پیشین، ص 109.
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 523
ایدئولوژی رهبری و فرآیند انقلاب اسلامیج. 1صفحه 524