مردم شناسی کوفه
حجةالاسلام نعمت الله صفری فروشانی
شاید بتوان گفت واقعۀ عظیم و دردناک عاشورا، موضوعی است که طی قرون متمادی، بیشترین سهم تألیف را در میان شیعه، بلکه درمیان مسلمانان، از آن خود نموده است. اما در این میان، درصد ناچیزی از این آثار و تألیفات به بررسی شرایط و اوضاع اجتماعی دنیای اسلام در زمان واقعۀ کربلا به طور عام و شهر کوفه به طور خاص پرداخته اند، در صورتی که این امر سهم بزرگی در عدم موفقیت ظاهری قیام عاشورا داشته است.
جمعیت کوفه در زمان نهضت عاشوراچیزی حدود 140هزار نفر بوده است. ترکیب جمعیتی این شهر در بعد نژادی، شامل دو بخش عرب، شامل نزاری ها ویمانی ها و عناصر غیرعرب، شامل موالی (ایرانیان، رومیان و ترکان و ...) بوده است. بزرگترین گروه موالی، ایرانیان با بیش از چهارهزار جنگجو بودند. به طور کلی نسبت بین موالی و اعراب، حدود یک به پنج بوده است. این موالیان در زمان مختار (سال 66 هجری) حدود 20هزار نفر می شدند که بیشتر آنها در سپاه او شرکت جسته بودند.
ترکیب جمعیتی کوفه در بعد عقیدتی به طور عمده شامل شیعیان علی(ع) و هواداران بنی امیه، خوارج و بی تفاوتها می شد. در این میان، شیعیان درصدقابل توجهی را تشکیل می دادند، اما به دلایل گوناگون، مسلم بن عقیل و امام حسین(ع) را تنها گذاشتند. این دستۀ در کوران حوادث عملاًبی تفاوت ماندند و حتی برخی، در سپاه عمرسعد شرکت فعال جستند.
ویژگیهای روانی کوفیان را می توان نظام ناپذیری، دنیاطلبی ، احساساتی بودن،
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 237
تناقض در رفتار، فریبکاری، تمرد بر والیان و مشکل گریزی دانست که به نظر می رسد سه ویژگی اول، ریشۀ مابقی نیز باشند. بسیاری از نامه هایی نیز که به امام حسین(ع) نوشته شد، برخاسته از همین ویژگی های روانی بود.
در کوفۀ زمان سیدالشهدا(ع)، نظام ادارۀ جامعه بر عهدۀ چهار عنصر اصلی بود: والی حکومت به عنوان قدرتمندترین مسئول اجرای، رؤسای ارباع به عنوان مسئولین گروه های اصلی اجتماعی کوفه، عرفا به عنوان مسئولین قبایل و مناکب به عنوان معاون قبیله. این هر چهار عنصر، تحکیم کنندۀ نظام حکومتی بود، نظامی که از جانب حکومت شام هدایت می شد. البته رؤسای ارباع و عرفا در شکست نهضت مسلم بن عقیل نقش اساسی را برعهده داشتند.
از نگاه نظام اقتصادی و مالی، کوفه بسیار قوی بود و با اختیار داشتن این اهرم، قدرت عمل فراوانی را از خود بروز داده است. وابستگی شدید مردم به عطایا و ارزاقی که از حکومت تحویل می گرفتند را می توان به عنوان یکی از علل پیوستن کوفیان به لشکر عمربن سعد ذکر نمود.
دومین کنگره بین الملی امام خمینی (س) و فرهنگ عاشوراچکیده مقالاتصفحه 238